Sosyal Bilgilerin Tanım ve Kapsamı

Sosyal bilgiler dersi, ilkokul 4. sınıflarda ve ortaokul 5., 6. ve 7. sınıflarda zorunlu olarak haftada üç saat okutulmaktadır. Alanyazın incelendiğinde sosyal bilgiler dersine ilişkin birçok tanımlamanın yapıldığı görülmektedir. Bu tanımlamalara göre sosyal bilgiler;

5

 vatandaşlık eğitiminde öğretim amacı için sosyal bilimler ve beşeri bilimlerin bir birleşimi (Barr, Barth ve Shermis, 2013),

 temel kültür öğelerini, birçok alandaki çalışmalardan sağlanan bulgulardan, disiplinler arası bir yaklaşımla seçilip yoğrularak oluşturulmuş bilgileri içinde bütünleştiren; ilköğretim düzeyine ve çocuğun küresel algılama özelliğine uygun duruma getirilmiş bir ders (Sözer, 1998),

 bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla;

tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği;

toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersi (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2005),

 hemen her bakımdan değişen ülke ve dünya koşullarında bilgiye dayalı karar alıp problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla, sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kullanan bir öğretim programı (Öztürk, 2006),

 ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaşlar yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı (Erden, tarihsiz),

 demokratik vatandaşlık için bir toplumsallaşma süreci (Engle ve Ocha, 1988),

 vatandaşlık becerilerini geliştirmek üzere insan ve topluma dair bilgilerden oluşmuş bir çalışma alanı (Savage ve Armstrong, 1996),

 sosyal ve insanla ilgili diğer bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içerisinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı (Doğanay, 2005),

olarak açıklanabilir.

6 Sosyal bilgiler dersine ilişkin yapılan tanımlamalar incelendiğinde dört boyutun ortaya çıktığı görülmektedir. İlk boyut sosyal bilgilerin, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirmeyi amaçlayan bir ders olmasıdır. İkincisi sosyal bilgilerin içeriğini, sosyal bilimler ve vatandaşlık konularının oluşturuyor olmasıdır. Üçüncüsü sosyal bilgilerin, bireyin sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşimini de ele alması; dördüncüsü ise sosyal bilgilerin toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ders olmasıdır (Safran, 2011).

Sosyal bilgiler, içerik olarak bireylerin sosyal ve kültürel yaşantılar edinmeleri, bu konuda birikim ve deneyim sahibi olmaları için en uygun derslerdendir. Çünkü bu derste öğrenciler, bir yandan içinde yaşadıkları toplumun geçmişini ve bugününü öğrenirken, diğer yandan da diğer toplumlar hakkında bilgi edinirler. Böylesine kapsamlı bir içerik onlara, insanlığın yüzyıllardan beri oluşturduğu zengin bir kültürel deneyimi tanıma olanağı verir (Akdağ, 2009; Öztürk ve Otluoğlu, 2003).

Sosyal bilgilerin çok disiplinli yapısı orkestrayla ifade edilebilir. Orkestrada farklı enstrümanların ve farklı notaların tek bir müzik parçasını oluşturması gibi, sosyal bilimler de bir araya gelerek sosyal bilgileri oluşturur. Orkestrada bazen tüm enstrümanlar notaları çalarken bazen de bir enstrüman notalara hükmeder ve diğerleri yardımcı notaları çalar.

Sosyal bilgilerin yapısı da bu şekildedir. Örneğin; toplumda yer alan değişiklikler hakkında sosyal bilgiler dersindeki bir ünitede coğrafya ve ekonomi bilimleri üniteyi destekleyici rol üstlenirken, tarih bilimi tüm üniteye rehberlik edip yol gösterebilir (Sunal ve Haas, akt: Kılıçoğlu, 2012). Sosyal bilgilerin disiplinler arası bir ders olması, öğrencilerin kariyer bilincine yönelik bütüncül bilgi, beceri ve davranış kazanmaları açısından önemlidir.

Sosyal bilgiler dersinin öğretiminde üç temel yaklaşım bulunmaktadır. Bu üç yaklaşım, öğretim uygulamalarını da etkilemektedir. Bunlar; vatandaşlık için kültür aktarımı, sosyal bilim ve yansıtıcı problem çözmedir. Sosyal bilim, değişmenin bilimi olduğu, insan ilişkilerini, değişim ve çeşitlilik içinde inceleyerek buna yönelik becerileri geliştirdiği için sosyal bilgileri bu bağlamda etkilemektedir. Sosyal bilgiler öğretiminde bu üç yaklaşım çerçevesinde belli bilgiler, beceriler, değerler, aktif öğrenme ve sosyal katılım gibi

7 boyutlarda belli özelliklerin gelişmesi söz konusudur. Bu özelliklere ek olarak insanlarla olan ilişki, hoşgörü, uluslar arası anlayış, değişimle başa çıkma, kişilik gelişimi, barış, milli ve kültürel değerleri özümseme, ekonomik verimlilik, vatandaşlık ve insan hakları da bu üç yaklaşım doğrultusunda sosyal bilgilerle kazandırılması gereken özelliklerdir (Naylor ve Diem, akt: Paykoç, 1995).

Öztürk ve Otluoğlu’na (2003, s.17) göre bir öğretim programı olarak sosyal bilgilerin üç temel yaklaşım doğrultusunda temel özellikleri şunlardır:

 Sosyal bilgiler bir vatandaşlık eğitimi programıdır.

 Bu programın içeriği disiplinler arasıdır; sosyal bilimlerden aldığı konuları entegre eder. Bir toplumun tarih ve kültürüne ilişkin temel bilgileri, sosyal ve bireysel konularla ilgili kavram ve temaları kapsar.

 İçeriğini aldığı sosyal bilimlerin yöntemlerini kullanır.

 Etkili bir sosyal bilgiler programı bireyin sosyal problemleri çözebilmesi için gerekli olan düşünme ve karar verme becerilerini geliştirmeyi amaçlar.

Vatandaşlık aktarımı olarak sosyal bilgiler yaklaşımı doğrultusunda sosyal bilgiler dersiyle öğrencilerin; geçmişini öğrenmesi, geçmiş ve gelecekle gurur duyması, sorumluluk alması, uygun davranışlar sergilemesi, otoriteye bağlı olması beklenir (Safran, 2011). Yaklaşımın amacı, kültürün temel değer ve inançlarını genç kuşaklara aktarmaktır. Öğretmen merkezli bir öğrenme-öğretme sürecini temel alır (Barr vd., 2013).

Bu yöntem sosyal bilgilerin ortaya çıktığı ilk yıllarda önemli görülmüştür. ABD’de 1916 yılında sosyal bilgiler dersi ortaya çıktığında, o günlerde yaşanan toplumsal bunalımlardan insanları kurtararak “Amerikan vatandaşlığı” kavramını oluşturmak için bu yöntem benimsenmiştir (Safran, 2011). Geçmişi öğrenme, geçmiş ve geleneklerle gurur duyma, sorumluluk alma ve otoriteye bağlılık vatandaşlık aktarımı anlayışının en önemli özellikleridir. Yöntem olarak, vatandaşlıkla ilgili değer ve inanışların öğretmen merkezli bir yaklaşımla öğrencilere aktarılması esastır. Öğretmen ideal vatandaş tipini ortaya koyar ve bu vatandaş tipinin özelliklerini öğrencilere kazandırmaya çalışır (Doğanay, 2005). Buna karşılık bazı sosyal bilimciler, sosyal bilgiler öğretiminin sosyal bilimler için bir alt yapı oluşturabileceği görüşünde olmuşlardır. Bu düşünce sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler temel yaklaşımını ortaya çıkarmıştır.

Sosyal bilim olarak sosyal bilgiler öğretimi, sosyal bilimlere ait bilgi, beceri ve değerlerin kazandırılmasının etkili vatandaşlık için en iyi yol olduğu görüşüne dayanmaktadır. Bu

8 yaklaşımda, sosyal bilimlerin temel ilke ve kavramları incelenerek, öğrencilerin gerekli bilgi, beceri ve değerleri kazanması esastır. Ders içeriği sosyal bilimlerin hem ayrı ayrı hem de bir bütün olarak disiplinler arası şekilde verilmesinden oluşur. Bu yaklaşımda sosyal bilimlerin yöntemleri aynı zamanda sosyal bilgilerin de yöntemidir. Öğrencinin küçük bir sosyal bilimci gibi düşünerek, sosyal bilimlerin yöntemlerini kullanması ve bu yolla etkili vatandaşlar olması amaçlanır (Barr vd., 2013; Doğanay, 2005; Safran, 2011).

Yansıtıcı inceleme olarak sosyal bilgiler, öğrencilerin bireysel ve toplumsal problemleri tanımlama, analiz etme ve karar verme becerilerini geliştirmeyi amaçlar (Barth ve Demirtaş, 1997). Bunu gerçekleştirirken içerik olarak, öğrencileri kişisel olarak etkileyen konular ve sorunlar ele alınır. Araştırma ve problem çözme bu yaklaşımın odak noktasını oluşturmaktadır (Barr vd., 2013; Safran, 2011).

Yukarıda tanımı ve kapsamına yönelik bilgi verilen sosyal bilgiler dersi, ortaokul düzeyinde Sosyal Bilgiler Öğretim Programı ile uygulanmaktadır. Dünya’da meydana gelen bilimsel ve teknolojik gelişmeler ve bunun Türkiye’ye yansımaları sonucu Milli Eğitim Bakanlığı 2004 yılında, tüm ilköğretim programlarını kapsayacak şekilde yeni bir program hazırlığına girmiştir. Hazırlanan Sosyal Bilgiler Öğretim Programı 2004-2005 öğretim yılında pilot okullarda uygulandıktan sonra, 2005-2006 öğretim yılında tüm ilköğretim okullarında uygulamaya konulmuştur.

Sosyal Bilgiler Öğretim Programı, bilginin taşıdığı değeri ve bireyin var olan deneyimlerini dikkate alarak, onların yaşama etkin katılımını, doğru karar vermesini, karşılaştığı problemleri çözebilmesini destekleyen ve geliştiren bir anlayışla oluşturulmuştur. Bu yaklaşımda derslerin aktif öğrenmeye dayalı ve öğrenci merkezli olarak işlenmesi öngörülmüştür. Ayrıca programda bilgi, beceri ve değerler önem bakımından birbirine eş tutulmuş, öğrencilerin kendi yaşantıları ve bireysel farklılıkları dikkate alınmıştır (Bilgili, 2012). Ata’ya (2007) göre Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nın temel yaklaşımı, bilgiyi üretmek ve kullanmak için gerekli beceri, kavram ve değerlerle öğrenciyi donatarak etkin bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı yetiştirmektir.

9 Sosyal Bilgiler Öğretim Programı öğrenme alanları şeklinde tasarlanmıştır. Programda

“Birey ve Topum”, “Kültür ve Miras”, “İnsanlar, Yerler ve Çevreler”, “Üretim, Dağıtım ve Tüketim”, “Bilim, Teknoloji ve Toplum”, “Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler”,

“Güç, Yönetim ve Toplum”, “Küresel Bağlantılar” olmak üzere 8 öğrenme alanı bulunmaktadır. Bu öğrenme alanlarından “Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler”

yalnızca 4. ve 5. sınıf düzeyinde yer almaktadır. Programda öğrencilere kazandırılması gereken bilgi, beceri ve değerler bu öğrenme alanlarının çatısı altında toplanmıştır.

Disiplinler arası olarak ve sarmal bir anlayışla hazırlanan Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda çeşitli ara disiplinler yer almaktadır. Ara disiplin yaklaşımı ilk kez Trier tarafından 1991’de ortaya atılmıştır (PISA, 2003). Tezgel (2006, s.298) ara disiplinleri

“Program hazırlama sürecinde göz önünde bulundurulan ana disiplinlerle açık ve kapsayıcı biçimde örtüşen diğer disiplinler” olarak tanımlamıştır. Ara disiplinler, toplumun karşı karşıya kaldığı ve bireyler için önemli olan ana düşünceleri, zorlukları ve becerileri yansıtır (Qualifications and Curriculum Authority [QCA], 2008). Programın amaçlarına ulaşabilmek için öğrenciler kendilerini ve içinde yaşadıkları dünyayı anlamada yaşantı zenginliğine ihtiyaç duyarlar. Ara disiplinler öğrencilerin dünyayı anlamlandırmalarını sağlar ve yaşam becerileri kazanmaları için bütünleştirici bir etkiye sahiptir (Seçkin, 2010). Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nda “Afetten korunma ve güvenli yaşam”, “Kariyer bilinci geliştirme”, “Girişimcilik”, “İnsan hakları ve vatandaşlık”, “Özel eğitim”, “Rehberlik ve psikolojik danışma”, “Sağlık kültürü eğitimi”,

“Spor kültürü ve olimpik eğitim” olmak üzere bu 8 ara disipline ait kazanımlar bulunmaktadır. Bu ara disiplin kazanımlarından kariyer bilinci geliştirme, 21. yüzyılın değişim rüzgarı karşısında öğrencilerin günlük yaşamda karşılaşacakları güçlükleri aşmasında ve geleceklerini planlamada önem taşımaktadır (Tan, Kayabaşı ve Erdoğan, 2002). Ortaokul düzeyinde kariyer bilinci geliştirme ara disiplinine ait uygulama ve etkinliklerin en sık yer aldığı ders sosyal bilgilerdir.