Sosyal Kategorileútirme Kuramı

Kategorileútirme, insanın fiziksel ve sosyal çevresini kategoriler halinde bölümlemesini ve çevredeki çeúitli ö÷eleri bu kategorilere yerleútirmesini ifade eden biliúsel bir süreçtir. Kategoriler nitelikli olarak veya benzer olan úeyleri bir araya koydu÷umuz kutu veya klasörler gibi düúünülebilir. Bu nitelikler, çeúitli úeylerin görünen objektif nitelikleri olabilir veya olmayabilir; çeúitli úeyler, yararlılıkları, iúlevsellikleri, görünme sıklıkları, de÷erleri gibi farklı açılardan aynı veya ayrı kategorilere konabilir. Kategorileútirme “ønsanın, çevresini kategoriler (insan, eúya, olay grupları) halinde düzenlemeye yönelik psikolojik süreçlerdir” (Tajfel, 1972’den akt. Bilgin, 2008:164-165). Söz konusu kategoriler, bireylerin eylemleri ve niyetleri veya tutumları bakımından birbiriyle eúde÷erli veya birbirine benzer gördü÷ü insan, eúya veya olay kategorileri ya da bunların belirli niteliklerini kapsayan kategorilerdir (Bilgin, 2008:164-165).

Algılayıcılar çarpıcı uyaranlara yalıtılmıú olarak, ayrı ayrı tepki göstermezler; onları hemen ve kendiliklerinden bir sınıfın ya da kategorinin parçaları olarak algılarlar. Eski ayakkabıları ve bir çift eski alıúveriú torbası ile parkta gördü÷ümüz o pis ve da÷ınık adamı yalnızca di÷er bir adam olarak algılamayız; onu hemen da÷ınıklar sınıfına sokarız. Bir basketbol oyununa gitti÷imizde insanları çabucak beú toplumsal sınıftan ya da gruptan biri içinde sınıflandırırız: takımlardan birinde direktör ya da oyuncu olabilirler, hakem olabilirler, amigo kızlardan biri olabilirler ya da seyirci olabilirler. Kategorileme (sınıflandırma) süreci çabuk ve kendili÷indendir (Sears, Freedman ve Peplau, 1981:112).

Kategorileútirme, her türlü olaydan ba÷ımsız olarak dil prati÷imizin de sürekli bir özelli÷idir. Ampirik dünyayı betimleme, büyük ölçüde dilin tasnif iúlevine dayanır; karúılaútı÷ımız her yeni uyaranla ilgili olarak sordu÷umuz “Bu nedir/kimdir?” soruları bir tasnif cevabı ister; yani bu yeni úey ya da kiúi hangi kategoriye girer? sorusunun cevabını. Bu en kolay en kısa yoldur; bizi yeni úeyler arama ve hatta bu úey ya da kiúinin nasıl bir úey ya da kiúi oldu÷unu araútırma çabasından kurtarır. Bu úeyle (kiúiyle) kategorinin di÷er ö÷eleri arasındaki

benzerliklerden hareketle, bir baúka deyiúle çıkarım yoluyla cevap buluruz. Benzerlikleri öne çıkarıp farklılıkları dikkate almayız. Bu gözlemler, bizim, çeúitli nesneleri, olayları, durumları ve insanları onların tekil, kiúisel özelliklerinden hareketle de÷il, ait oldukları kategori hakkında bildiklerimizden hareketle de÷erlendirdi÷imizi gösterir. Bunun altında “E÷er, bu kiúiler aynı kategoriye aitseler, hepside benzerdirler” fikri vardır; bunun sonucunda “birini tanıdın mı, hepsini tanırsın” a varılır (Bilgin, 2007:121).

ønsanlar en ilkel düzeyde görünüúteki do÷al benzerliklere dayalı bir sınıflama yaparlar. ønsanları fiziksel özellikleri, genellikle de ikincil cinsiyet özellikleri ve görünüúlerindeki kültürel olarak tanımlanmıú farklılıklar (saç uzunlu÷u, makyaj, giysi çeúidi) temelinde “erkekler” ve “kadınlar” olarak gruplarız. Aynı durum insanları ırksal kategoriler benzeri öteki toplumsal gruplara ayırma konusunda da geçerlidir (Sears, Freedman ve Peplau, 1981:112-113).

Tajfel (1972), kategorileútirmenin içinde iki farklı yön oldu÷undan bahsetmektedir: Tümevarımsal ve tümdengelimsel yön. Hem Tajfel’ in deneysel araútırmaları hem de meslektaúlarının çalıúmaları özellikle sosyal kategorileútirmenin tümdengelimsel yönü üzerinde yo÷unlaúmıútır. Bu durum bireyin tecrübelerinin, bireyin belirli bir sosyal grup ya da kategori üyesi olmasına ba÷lı olarak úekillendi÷i düúüncesinin bir sonucudur. Bireyin kendisini özel bir grubun üyesi olarak tanımlamasına imkân tanıyan ya da kategori sistemlerinin dönüútürülmesini mümkün kılan süreçlere daha az önem verilmiútir. Birçok sosyal kategori bireyler bu sosyal kategorilere dâhil olmadan önce de var olmaktadır. Kategoriler, bu kategorilerde yer alan bireylerle anlam kazanır, bu nedenle bireylerin bu kategorilere olan üyeliklerinin onların duygu, algı ve davranıúlarına olan etkisinin araútırılması da büyük önem taúımaktadır (Doise, 1988:100).

Sosyal psikolojide neden sonuç iliúkisi nadiren tek yönlüdür ve belki de bu durum, bireylerin sosyal gerçekli÷i nasıl tanımladıkları ile ilgilenen ve kategorileútirmenin tümdengelimsel yönünü çalıúmakla kendilerini sınırlamayan araútırmacılar için bir avantajdır. Bu araútırmacıların arasında yer alan Billig (1985)

ise, ayrıútırma (particularization) süreçlerinin analiz edilmesi ile ilgilenmektedir (Doise, 1988:100-101). Billig’e (1985:82) göre, sosyal psikolojide herhangi bir süreç ele alınırken, bu sürecin tam tersini açıklayan di÷er süreci de ele almak gerekmektedir. Burada kategorileútirmenin tam tersini ifade eden süreç “ayrıútırma” dır. E÷er kategorileútirme özel bir uyaranın genel bir kategoriye yerleútirildi÷i ve di÷er uyarıcılarla gruplandırıldı÷ı süreçlere iúaret etmekteyse, o zaman ayrıútırma özel bir uyarıcının genel bir kategoriden veya di÷er uyarıcılardan ayırt edilme sürecine iúaret etmektedir. Ayrıútırma terimi, bir uyaranın tek bir kategoriden çıkarılma veya ilk yerdeki kategoriden seçilme süreçlerini, tüm bunlar da özel bir uyaranın özel ya da belirli bir durum muamelesi görece÷i süreçleri kapsamaktadır.

Sosyal kimlik yaklaúımına göre psikolojik grup üyeli÷i algısal veya kognitif bir temele dayanır ve grup davranıúı sosyal kategorileútirme sürecinin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Kendini bir kategoriye dâhil etme aynı kategoridekilerle özdeúleúmenin dıúında ayrıca o kategoriye ait oldu÷u düúünülen davranıúları da beraberinde getirir. Böylelikle sosyal kategorileútirme bireylerin grupları ve grup davranıúlarını oluúturmalarına neden olmaktadır (Hogg ve Abrams, 1990’dan akt. Meúe, 1999:20).

“Tajfel’ in sosyal kimlik kuramı bireyler arası süreç ve grup süreci arasında farklılık oldu÷u düúüncesinden hareket etmektedir. Sosyal kimlik kuramına göre bireyin ait oldu÷u sosyal kategoriler (milliyet, din, politik görüú, vb.) birey için referans çevresi oluúturur ve sosyal kimli÷in önemli bir unsurudur (Tajfel, 1981). Bireyin ait oldu÷u sosyal kategoriler bireyi di÷erlerinden ayırır ve ona farklı bir kimlik kazandırır. Bireyin sosyal kimli÷i onun toplum içindeki pozisyonunu belirler. Bireyin kendisini nasıl tanımladı÷ı ve nasıl olması gerekti÷ine iliúkin görüúleri onun çeúitli sosyal kategorilere üye olma bilgisi ile ilgilidir. Kategori üyelikleri, bireylere; sosyal kimlikler sunar. Sosyal kimlikler bireylerin kendilerini ve kendi gruplarını di÷erleri ve di÷er gruplarla karúılaútırmalar yaparak de÷erlendirmelerini sa÷lar (Tajfel, 1978; Hogg, 1992)” (Meúe, 1999:16-17).

Sosyal çevre sınırlı sayıda kategoriler halinde yapılandırıldı÷ından, birey bu kategorilerden birinin üyesi olma durumundadır. Sosyal kategorileútirme süreci sosyal çevreyi yapılandırdı÷ı gibi bireyin hangi kategoriye ait oldu÷unu ve hangisine ait olmadı÷ını da belirler. Her bir bireyin sosyal çevredeki yerini yaratmaya ve tanımlamaya yardımcı olur. Böylelikle kiúinin benlik imajına katkıda bulunur. Kiúi kendini belirli bir gruba ait algıladı÷ında o grubun taúıdı÷ı özellikleri kendini tanımlarken de kullanacaktır ve bunlar onun sosyal kimli÷inin temelini oluúturmaktadır (Meúe, 1999:20-21).

Sosyal kategorileútirme, sosyal çevrenin nedensel anlaúılmasının yapılandırılmasına yardım etmekte ve böylece bir faaliyet kılavuzu hizmeti görmektedir. Grup terimi birey için zamanın özel bir noktasında anlamlı olan biliúsel bir varlı÷a iúaret etmektedir ve insanlar arasındaki bir takım yüz yüze iletiúimi belirtmekte kullanılan “grup” terimi biçiminden ayırt edilmelidir. Di÷er bir deyiúle, sosyal kategorileútirme bireyin eylemleri, niyetleri ve inançlar sistemi bakımından denk gruplardaki sosyal nesnelerin veya olayların bir araya getirilmesidir (Soylu, 1994:19-20).

Oakes ve Turner (1980), sosyal gruplarla sosyal kategoriler arasında kavramsal bir ayırım yapılması gerekti÷ini söyler. Sosyal bir grubun eyleme geçme veya eyleme geçilme, hareket etme veya hareket edilme, zarardan kaçmak veya faydalara yaklaúmak için yeterli bir birim oldu÷u görüúü bir grubun basitçe sosyal bir kategori yani kendilerini di÷erlerinden ayırt eden en azından ortak bir atfı paylaúan bireyler toplulu÷u oldu÷u görüúünden ayırt edilmelidir. Sosyal kategorileútirmenin kendisi gruplar arası ayırt edicili÷e neden olabilmektedir (Soylu, 1994:19-20).

Pek çok çalıúma, insanları “biz” (grup içi) ve “onlar” (grup dıúı) içinde sınıflandırmayı içerdi÷inde, tek baúına gruplamanın ayrımcılı÷a yol açaca÷ını göstermektedir. Di÷er bir deyiúle, insanların bir gruba karúı di÷eri içinde gruplandırıldı÷ı, tümüyle keyfi bir gruplandırma bile ayrımcı davranıúa yol açabilmektedir. Bir kiúi, bir kez kendisini bir gruba ait hissetmeye baúladı÷ında, o gruba üye olmayanları (ya da baúka grupların üyelerini) gözden çıkararak ait oldu÷u

grubun üyelerini tutmak e÷ilimindedir. Bu e÷ilim grup içi üyelerin dıú grup üyelerinden daha olumlu olarak de÷erlendirilmesinde ya da ödüllerin da÷ıtımında grup içi üyelerin kayırılmasında görülebilir. Kayırmacılık, grup üyeli÷i koúulları tümüyle keyfi oldu÷unda ve hatta kiúinin gruptan sözünü etmeye de÷er hiçbir kazancının olmadı÷ı durumlarda bile gözlenebilmektedir (Sears, Freedman ve Peplau, 1981:115).

Özetle belirtmek gerekirse, sosyal psikoloji alanındaki kuramlar kiúilerin kendilerine, ait oldukları gruplara, di÷er bireylere ve di÷er gruplara karúı algılarının nasıl úekillendi÷i konusuna açıklık getirmektedirler. Özellikle insanların kendilerini ve baúkalarını nasıl algıladıkları ile ilgilenen sosyal biliú kuramının ve savundu÷u görüúlerin bilinmesi, kiúilerin baúkalarını kendilerine benzer ya da kendilerinden farklı olarak algılamalarına neden olan sosyal biliú sürecini açıklaması yönüyle oldukça önemlidir. Sosyal kimlik ise, bir bireyin kendisinin üye oldu÷u sosyal grubu göz önünde bulundurması ile baúlamaktadır. Kiúi kendi grubunun sahip oldu÷u düúünce, de÷er ve bilgiyi di÷er gruplarla karúılaútırarak kendi grubuna üyeli÷ine bir de÷er ve duygusal anlam yüklemektedir. Sosyal kimli÷in bu oluúum sürecini açıklayan sosyal kimlik kuramı, birçok kavram ve kuramla iliúkili açıklamalar içerdi÷inden sosyal psikoloji alanındaki di÷er kuramlarla açıklandı÷ında daha anlamlı hale gelmektedir.

Sosyal karúılaútırma kuramı ise, insanların birtakım sosyal ölçütler kullanarak kendi düúünce, de÷er ve yeteneklerini di÷er insanlarınkiyle karúılaútırdıkları düúüncesine dayanmaktadır. Literatüre bakıldı÷ında bireylerin sosyal karúılaútırma ile kendilerini di÷er bireylerle karúılaútırarak üstün olan yönlerini ortaya çıkarma e÷iliminde oldukları görüúü daha a÷ır basmaktadır. Ancak herhangi bir sosyal karúılaútırma sürecinde üstün ve üstün olmayan yönlerin ortaya çıkması olası bir durumdur. Sosyal kategorileútirme kuramı ise insanların benzerlik ve farklılık anlayıúını kullanarak çevrelerini kategoriler halinde bölümledi÷i görüúünü savunmaktadır. Bu durumda insanların iç grup ve dıú grup ayrımlarının nasıl ortaya çıktı÷ı, ayrımcılık ve kayırmacılık gibi davranıúların nasıl oluútu÷u daha iyi anlaúılmaktadır. Her bir kuramla ilgili verilen bilgilere dayanarak kuramların her

birinin bir di÷erini anlama konusunda son derece önemli oldu÷u söylenebilir. Görüldü÷ü gibi sosyal psikoloji alanındaki bazı kuramlar “farklı” olma durumunun nasıl ortaya çıktı÷ını daha do÷rusu insanların farklılık algılarının nasıl oluútu÷u ile ilgili önemli açıklamalar getirmektedirler.

1.6. ÖRGÜTLERøN FARKLILIK ALGILARI AÇISINDAN