Birincil ve økincil Farklılıklar

ønsanların farklı olması nedeniyle farklılık tanımı da, bireylerin de÷erlerini, sahip oldukları fırsatları, kendileri ve di÷er iú arkadaúları ile ilgili algılarını etkileyen önemli insani özellikleri kapsamalıdır. Bu özellikler aynı zamanda bireylerin ortak özellikleri sayesinde büyük alt gruplarda nasıl bir araya geldiklerini açıklamaktadır. Bu kritere göre farklılıklarla ilgili bütün tanımlar en azından aúa÷ıda verilen özellikleri kapsamalıdır (Hubbard, 2004:29-30; Loden ve Rosener, 1991:18-19):

x Yaú,

x Etnik köken, x Cinsiyet,

x Zihinsel ve fiziksel yeterlilikler/nitelikler, x Irk,

x Cinsel/duygusal yönelim.

ønsanların birbirinden nasıl farklılaútı÷ını açıklama konusunda birincil ve ikincil farklılık boyutlarının ayrımı büyük önem taúımaktadır. Birincil farklılık boyutları de÷iúmeyen, insana özgü farklılıklar olarak tanımlanabilir (Loden ve Rosener, 1991:18). Birincil ya da temel farklılıklar, bireyi yaúam boyu etkileyen, di÷er insanlarla iliúkisini ve dünya görüúünü úekillendiren çekirdek unsurlardır (Balkin vd., 2004’den akt. Gümüú, 2009:44).

Yukarıda belirtilen altı farklılık, “Birincil Farklılık Boyutları” olarak adlandırılmaktadır. Çünkü bu altı farklılık boyutu bireylerin sosyalleúme süreci

baúlarken etkili olan farklılık boyutlarıdır ve bireylerin yaúamları boyunca da bu boyutların etkileri güçlü bir biçimde devam etmektedir. Bu altı boyut, bireylerin farklı kimliklerinin özünü oluúturan özellikleri ve karakteristikleri temsil etmektedir. Bütün bireyler çeúitli farklılık boyutlarına sahiptirler ve kendilerini tanımlayan bu farklılıklarla yaúamlarında çeúitli tecrübelere sahip olmaktadırlar. Her insan bir di÷erinden en azından bu altı boyuta iliúkin özellikleri ile farklılaúmaktadır (Hubbard, 2004:30; Loden ve Rosener, 1991:18). Birincil farklılık boyutları birbirine ba÷lı temel unsurlar olarak düúünülebilir. Birincil farklılık boyutları bir bütün halinde insanların öz imajlarını ve temel dünya görüúlerini úekillendirirler. ønsanlar üzerinde derin ve devamlı bir etki yarattıkları söylenebilir (Loden ve Rosener, 1991:19).

Yukarıda verilen açıklamalardan hareketle farklılı÷ın birincil ve ikincil boyutlarıùekil 1.3’ teki gibi gösterilmektedir.

ùekil 1.3: Farklılı÷ın Birincil ve økincil Boyutları

Kaynak: Loden ve Rosener, 1991, s. 20. Dini ønançlar Medeni Durum Askerlik Deneyimi Co÷rafi Konum Ailevi Durum Irk Etnik Köken Cinsiyet Fiziksel Yeterlilik/ Nitelik Yaú Cinsel / Duygusal Yönelim E÷itim Gelir Durumu øú Tecrübesi

ønsana ait farklılık spektrumu oluúturan ve yaú, etik köken, cinsiyet, fiziksel yeterlilik/nitelik, ırk ve cinsel/duygusal yönelim olarak belirtilen altı temel boyut, toplumda ve örgütlerde insanlar ve gruplar üzerinde önemli etkiye sahiptir. Birincil farklılık boyutları olarak adlandırılan altı temel boyut, insanların kendileri ve çevreleri hakkında bilgi sahibi olmalarını sa÷lamaktadır. ønsanların küresel bakıú açılarının bu boyutlara göre úekillendi÷i de söylenebilir. Yaúam boyunca elde edilen deneyimler birincil boyutlardan ayrı olarak düúünülemez. Çünkü insanların sahip oldu÷u düúünce, duygu ve davranıúlar kaçınılmaz olarak bu boyutlarla iliúkilidir (Loden ve Rosener, 1991:19).

Birincil boyutların ötesinde de÷erleri, beklentileri ve tecrübeleri úekillendirmede önemli rol oynayan ikincil boyutlar da bulunmaktadır. økincil farklılık boyutları de÷iúebilir niteliktedir. Bu boyutlar, insanların yaúamları boyunca sonradan kazandıkları, vazgeçilebildikleri ve/veya de÷iútirebildikleri farklılıklar olarak tanımlanabilir. økincil farklılık boyutları aúa÷ıdaki özellikleri kapsamaktadır. Ancak bunlardan baúka birçok özellikte ikincil farklılık boyutları kapsamında de÷erlendirilebilir (Loden ve Rosener, 1991:19; Hubbard, 2004:30-31):

x øletiúim tarzı,

x E÷itim durumu/geçmiúi, x Ailevi durum,

x Medeni durum, x Askerlik deneyimi,

x Örgütteki rolü ve hiyerarúik seviyesi, x Dini inançlar, x Anadil, x Co÷rafi konum, x Gelir, x øú deneyimi, x Çalıúma tarzı.

Birincil boyutların oldu÷u gibi ikincil boyutların da belirli özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler do÷aları gere÷i genellikle daha çeúitli, baúkaları tarafından daha az gözle görülebilir ve kiúisel hayata etki derecesi bakımından daha de÷iúkendir. Birçok ikincil boyut kontrol ve seçim unsurlarını içerir. Çünkü bireyler bu boyutları elde edebilir, bu boyutlardan vazgeçebilir ya da onları de÷iútirebilir. Bu boyutların gücü de÷iúkendir ve birincil boyutlara göre daha kiúiseldir. Birçok insan birincil boyutlara göre yaúam boyu etkisi daha az olan bu boyutların herhangi bir zamanda yarataca÷ı etki ile ilgilenmektedir. Genellikle ikincil boyutlarla bireylerin yaúamlarındaki olaylar arasında ba÷lantı kurmak daha kolaydır. Örne÷in insanların anadilinin iletiúim tarzlarını etkilemesi ya da e÷itim düzeylerinin örgütteki rollerini ve hiyerarúik düzeylerini etkilemesi gibi (Hubbard, 2004:31).

Co÷rafi konum, gelir ve din gibi göze çarpan bazı istisnalar dıúında, ikincil boyutların belirli bir yaúa gelinceye kadar insanlar üzerinde etki yarattıkları söylenemez. Daha sonra birer yetiúkin olarak insanlar, bu boyutlardan bazılarını ya da ço÷unu de÷iútirme gücüne sahip olurlar. økincil boyutlar aynı zamanda bireylerin kendilerine ve baúkalarına yönelik algılarında bazı karmaúıklıklara neden olabilir. Ancak bu boyutların varlı÷ı ya da yoklu÷u bireylerin sahip oldukları temel kimlikleri de÷iútirmez (Loden ve Rosener, 1991:19-20).

Herhangi bir iletiúime geçmeden önce bir bireyi tanımak, sadece görülebilen birincil boyutlar sayesinde olmaktadır. Cinsel yönelim dıúında tüm birincil boyutlar gözle görülebilen fiziksel özellikler oldu÷u için karúımızdakine herhangi bir söz söylemeden bile bu özellikler sayesinde insanlar bizim hakkımızda bilgi sahibi olmaktadırlar. E÷er insanlar sahip oldukları birincil boyut özelliklerinden dolayı önyargı ile karúılaúırlarsa bu durumda bu konu hakkında daha duyarlı hale gelmektedirler. ønsanlar ikincil boyutlarla ilgili daha az duyarlılık göstermektedirler. Çünkü seçimler sonucunda elde edilirler ve insanların bunları de÷iútirmeye gücü yetmektedir. Bu boyutlarla ilgili özellikler istenirse açıkça belli edilebilir ya da gizlenebilir (Hubbard, 2004:31-32).

Birincil ve ikincil farklılık boyutları kapsamında ele alınan her bir boyut, insan farklılı÷ının ayrı bir yönü olarak incelenebilir. Ancak di÷er taraftan, boyutlar arasında bulunan karúılıklı ba÷lılık ve dinamik etkileúim, bireylerin deneyimlerini úekillendirme konusunda bu boyutları güçlü kılmaktadır. Birincil ve ikincil boyutların tamamı, bireysel kimliklerin önemli unsurlarıdır. Aynı zamanda, insanların yaúamları boyunca de÷erlerini, algılarını, önceliklerini ve deneyimlerini úekillendirme konusunda önemli bir yere sahip oldukları kaçınılmaz bir gerçektir (Loden ve Rosener, 1991:21).