Sosyal Hareketlerde Toplumsal Tipler

Sosyal hareketi kültürel kodlarıyla ele almak belli başlı tipleri ve duyguları analiz etmeyi gerektirir. Sosyal hareket şüphesiz az da olsa örgütlenmiş bir yapıyı ifade eder. Bu örgütleşme belli tipolojileri hareketin içerisinde var eder. Tabii ki: Her bir birey bir sosyal hareket içinde ayrı bir tiptir. Lakin bu konu sosyolojiden ziyade psikoloji bilimini ilgilendirdiği için, toplumsal tipler açısından bazı sınıflamalara gitmek gerekmektedir.

Sosyal hareketin tipleri arasında ilk akla gelen tip şüphesiz lider tipidir. Lider, bir sosyal hareket için çok önemli olmasına rağmen -bana göre- şart olan bir tip değildir. Hatta bu lider, hareketten sonra hareket dışından biri olarak da seçilebilir. Bir siyasi parti lideri, bir milletvekili, bir iş adamı veya en genel anlamda bir kanaat önderi bu boşluğu doldurabilir. Bazen bu kişiler bir olayla beraber ortaya çıkan karizmatik kişilikler olabilir. Dolayısıyla biz burada lider derken, sosyal psikolojide önemli bir konu olan grup ve grup ilişkileri açısından lider konusundan ziyade sosyal hareketin arka planını oluşturan örgütün -yine sosyal hareket açısından- lideri (yönetici), veya sosyal hareket oluştuktan sonra hareket esnasında oluşturulan lider (karizmatik kişi) veya sosyal hareketin eylemden sonra herhangi bir kişiyi lider (temsilci) olarak seçmesi gibi lider tiplerini ele alacağız.

Ama bu konuda Lippit ve White'ın 1943'te yaptığı araştırma lider tiplerinin önemi açısından önem arz etmektedir. Araştırmada otokratik, demokratik ve sembolik olarak üç tip lider söz konusudur. Otokratik lider grup üyeleri önemsemeyen ama yapılan işi çok önemseyen bir tip olarak belirlenmiştir. Demokratik lider ise karar alma ve kararların uygulanması kısmında daimi, olarak üyelerle istişare halinde olan bir tiptir. Sembolik lider ise bütün süreçlere nadiren katkıda bulunan bir lider tipi olarak betimlenmiştir (Akt. Arkonaç, 1993: 51).

38

Ergezer ise Weber'den yola çıkarak otoriter, karizmatik ve demokratik olarak üç lider tipini açıklamıştır. Burada karizmatik lider, genel itibariyle bunalım dönemlerinde ortaya çıkan bir lider tipidir. İnsanüstü yetenekleri olduğuna inanlın bu tipte karizmanın zedelenmesi zamanla yaptığı hatalarla gerçekleşir (1992: 66-73).

Ergezer, liderlerin fonksiyonlarını şöyle sıralar: Koordinatör, Planlayıcı, Siyaset tayin edici, Grup temsilcisi, İç münasebetlerin kontrolörü, Mükafat ve Ceza verici, Hakem, Örnek, Ferdi mesuliyet sahibi, İdeolog, Kabahat yüklenen şahıs, Baba şeklinde görülen lider. "Liderleri toplumun nabzını en iyi tutan insanlardır." Lider kendine güvenmelidir ki toplum da kendine güvensin. Liderler toplumları motive eden, ateşleyen kişilerdir. Lider, toplumdaki aksaklıkları gidererek sahlıklı bir toplum haline getirmeye çalışmalıdır. Lider takipçileriye farklı bir yaşam biçimi içine girmez. Aynı şeyleri giyer aynı yiyecekleri yer (1992: 76-82). Lider çeşitli erdemlerinden bahsedebiliriz. Daha önce hiç eyleme katılmamış veya herhangi bir hedef belirlememiş bireyleri sosyal hareketi aracılığıyla seferber eder veya en azından onlara ilham verir. Birliği sağlamada liderin fonksiyonu başat rol oynayabilir. Katılımcıları cesaretlendirerek onları aynı istikamete doğru yönlendirir. Her katılımcıya bir yükümlülük veya rol biçerek sağlam bir örgütleşme gerçekleştirebilir (Heywood, 2012: 188).

Lider, aynı zamanda hareketin "kurucu"su da olabilir. Daha doğrusu hareketin kurucusu veya organizatörü hareketin liderliğini üstlenebilir. Liderlik "sözcü" eliyle de yapılabilmektedir. Fakat sözcü, çoğu zaman lider değildir. Lider, herhangi bir konuda uzman da olmayabilir. Önemli bir gerçeklik, liderin liderlik profesyonelliğidir. Tecrübe, lideri daha karizmatik kılabilir. Çoğu zaman eğitimini almamasına rağmen profesyonel bir şekilde hareketi yürütebilir ve bazen hareketin temel direği konumunda bulunabilir. Lider, birçok sosyal harekette katılımcıların ve üyelerin motivasyonu açısından kilit bir rol üstlenmektedir. Lider, katılımcıya ve üyeye "heyecan" verir. Katılımcı ve üye için çoğu zaman bir rol-model konumundadır.

"Siyasi İnsan" adlı eserinde Lipset, sendikal hareketler örnekleminden yola çıkarak lideri, bürokrasi ve oligarşinin olumsuzluklarını azaltma için özel çaba

39

harcayan, sorumluluğa çağırılma duygusuna sahip, bağlılığı yüksek ama zamanla bürokrasinin etkisiyle zayıflayan bir bağlılığa sahip bireyler olduğunu belirtir (Lipset, 1964: 371-376).

Lider, bir sonuçtur Hoffer'a göre. Kitle hareketinin büyümesinde önemli olsa da büyümeyi sağlayacak koşullar lidere bağlı değildir. Ayrıca "lider, yoktan bir hareket meydana getiremez." Liderler sahneye çıkmadan önce, uzun bir bekleme dönemi yaşanır. Hatta liderin ortaya çıkması için birçok insan çalışır. Önemli olan sahnenin hazır duruma gelmesidir. İşte o zaman isim yapmış bir lider belirir. Lider'in asil karaktere veya üstün zekaya sahip olma zorunluluğu yoktur. Lider'in "cüret ve meydan okumaktan zevk almak, demir gibi bir irade; tek bir gerçeğe sahip bulunduğuna dair aşırı bir inanç, kaderine ve şansına güven; şiddetli nefret etme yeteneği; mevcut düzeni aşağı görebilmek; insan doğasını iyi anlayabilmek; tören, gösteriş ve simgelerden hoşlanmak; güçlü bir komuta grubunun maksimum bağlılığını kazanmak ve onu devam ettirecek kapasitede olmak" yetisine sahip olması gerekir (Hoffer, 2011: 127-130).

Liderin kişiliği, bir kitle hareketinin süresini ve karakterin de belirler. Gandhi ve Lincoln, hareketi iyi bir konuma getirmekten öte amacına ulaştırmayı bilmişlerdir. Hatta amaca ulaştıktan sonra hareketi son vermişlerdir. Bu onları daha karizmatik hale getirecek bir unsur olabilir (Hoffer, 2011: 174).

Her sosyal hareket lideri bir karizmaya sahiptir şüphesiz. Lakin salt anlamda "Karizma" her lidere nasip olmaz. Fakat karizma belli dönemlere sahiptir ve Weber'in üzerinde durduğu şekliyle çoğu zaman rutinleşir. Aktay, karizmadan bahsetmenin bir karizma zamanından da bahsetmek anlamına geldiği söyler. Ona göre karizmanın iki yönlü zamanı vardır. İlk olarak karizma, hangi dönem içerisinde veya nerede çıkarsa çıksın bu karizmanın bir yükseliş ve düşüş ritimleri vardır. Kısacası dönemsel bir karizma söz konusudur. İkincisi ise geçmiş zamana ait olan ve dolayısıyla zamanı geçmiş bir karizmadan söz edilebilir.Bu anlamda karizmadan bahsetmekten kasıt bir tarihten bahsetmektir (2011: 11-12).

40

Liderin yanı sıra toplumsal hareket katılımcılarını örgütleyen, onların yapacakları veya yapmayacakları eylemleri belirleyen bir tip olarak karşımıza çıkmaktadır. Organizatör, sosyal hareket eylemini gerçekleştirdiği sırada liderden daha etkin ve birçok anlamda daha önemli rollere sahiptir.

Katılımcılar bir sosyal hareketin olmazsa olmazlarıdır. Katılımcılar bir araya geldiğinde bir sosyal hareket oluşturma açısından bir lidere veya bir organizatöre ihtiyaç duymayabilirler. Ama hemen hemen karşılaşılan bütün sosyal hareketlerde en azından yönlendirici veya bilgi aktaran bir kişinin varlığından söz edilebilmektedir. Katılımcılar içerisinde bazen hareketin kuruluşunda yer almış fakat herhangi bir liderlik veya organizatörlük üstlenmemiş emektarlar da bulunabilmektedir. Bunlar hareketin manevi liderleri olarak da kabul edilmektedirler.