Aslında kamusallık ilkesi gereğince, devletin yetkili organları suçtan haberdar olur olmaz re’sen soruşturmaya başlar. Fakat öyle suçlar vardır ki, işlenmesi halinde neticeleri toplumdan ziyade suça maruz kalan mağdur/suçtan zarar gören kişiyi
60 ilgilendirmekte ve burada, kişisel yarar toplumsal yarara nazaran daha çok ön plana çıkmaktadır. İşte kanun koyucu, bu tür suçlarda soruşturma ve kovuşturma yapılabilmesini mağdur/suçtan zarar görenin şikayetine bırakmıştır. Bu suçlara, şikayete tabi suçlar adı verilmektedir196. Şikâyet hakkı kişinin hür iradesi ile verebileceği bir karardır. Bu sebeple kişiye sıkı sıkıya bağlı bir haktır. Kural olarak şikâyet hakkı kişiye miras yoluyla geçmez. Fakat burada şikâyet hakkı şikâyet hakkına sahip kişinin veya onun temsilcisinin avukatı da kullanabilir.
5271 sayılı Ceza muhakemesi Kanunu madde 253/1-a’da soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı suçlarda uzlaştırma müessesesinin uygulanabileceği hükme bağlamıştır 197 . İşte uzlaştırma kurumundan söz edilebilmesi için, soruşturulması ve kovuşturulması şikayete tabi olan bir suçta mağdurun ve/veya suçtan zarar görenin şikayetçi olması gerekmektedir 198. Doğaldır ki şikâyet olunmadığı takdirde, bu suçlardan dolayı soruşturma ve kovuşturmanın devam edilebilmesi mümkün değildir. Yani artık şikayetçi olunmadığı takdirde uzlaştırma prosedürünün uygulanması da mümkün olmayacaktır199. Şikayete bağlı suçlarda, uzlaştırma dışında şikayetten vazgeçme kurumu varlığını devam ettirmektedir200. Zira şikâyet yoksa söz konusu olayla ilgili olarak soruşturma ve kovuşturma yapılamaz, başlamış bir soruşturma varsa şikâyet yokluğundan kovuşturmaya yer
196
ÖZTÜRK Bahri/ERDEM Mustafa Ruhan, Uygulamalı Ceza Hukuku ve Güvenlik Tedbirleri Hukuku, 14. Baskı, Ankara 2014, s. 155-156; CENTEL/ZAFER, s. 85-86, İÇEL Kayıhan, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 6. Bası, İstanbul 2014, s. 221; ÖZGENÇ, İzzet, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, 6. Bası, Ankara 2011, s. 562.
197
“ Sanığın üzerine atılı suçun 5237 sayılı TCK’nin 89/5 maddesi uyarınca takibi şikayete bağlı olması karşısında, anılan yasanın 73/8 maddesi ve 5271 sayılı CMK’nın 253. Maddesi nazara alınarak sanık ile katılan arasında uzlaşma olup olmayacağı konusunda tarafların beyanı alındıktan sonra sonucuna göre karar verilmesi gerektiğinin gözetilmemesi “Yargıtay 9. CD., 19.10.2006, 4294-5483 Sayılı karar. Aynı yönde diğer kararlar için Bkz. Yargıtay 9. CD, 17.10.2006 tarih 2006/3895 esas, 2006/5347 karar; Yargıtay 1. CD 16.10.2006 Tarih, 2006/1963 esas, 2006/4396 karar; Yargıtay 3. CD 20.12.2006 tarih, 2006/4128-9406 Karar; Yargıtay 9. CD. 26.12.2006tarih, 20096/5335-7671 kara; Yargıtay 2. CD. 13.06.2006 Tarih, 2006/5327 esas, 1006/11944 karar; ÖZTÜRK, Bahri/TEZCAN, Durmuş/ERDEM, Ruhan, Mustafa / SIRMA, Özge / KIRIT, F. Saygılar, Yasemin/ÖZAYDIN, Özdem/AKCAN Alan, Esra/ERDEN, Efser, Nazari Ve Uygulamalı Ceza Muhakemesi Hukuku, Dördüncü Baskı, Ankara 2012, s. 770. 198
CENTEL/ZAFER, 2017, s.539.
199
PARLAR/HATİPOĞLU, s.1577; YENİSEY, Feridun/DÖLLING, Dieter/CHALMERS, Carolyn/ÇULHA, Rıfat/MACUNCU Muhsin/ÖZBEK, Mustafa/ÖZTÜRK, Yavuz/SOYGUT, Buket/SOYSAL, Tamer/YENİSEY, Feridun/YILDIZ, Kemal, Ali, Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma, İstanbul 2005, s.168; CENTEL/ZAFER, s. 496.
200
61 olmadığına dair karar, kovuşturma aşamasında ise düşme kararı verilerek dosya sonlandırılacaktır. Yani soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı suçlarda, uzlaştırma dışında şikâyetten vazgeçme hakkı da varlığını devam ettirmekte, bu durumda mağdur veya suçtan zarar gören şikâyetten vazgeçmesi durumunda artık uzlaştırma müessesesinin uygulanma olanağı ortadan kalkmaktadır201. Dolayısıyla uzlaştırmada mağdur şikâyetinden vazgeçmemektedir202.
İşte bu noktada, şikâyetin usulüne uygun olup olmadığı uzlaştırma hükümlerinin uygulanması açısından önem taşımaktadır. Uzlaştırma işlemlerinin uygulanabilmesi için usulüne uygun bir şekilde şikâyet hakkının kullanılmış olması gerekmektedir. Örneğin, şikâyet hakkı bulunan kişilerin, şikâyet hakkı için öngörülen ve suça ilişkin fili ve faili öğrendiği tarihten itibaren başlayan 6 aylık hak düşürücü süreyi geçirdiği takdirde bu hakkı kullandığında artık geçerli bir şikâyet olmayacak, ortada usulüne uygun bir şikâyet olmadığından dolayı artık uzlaştırma yoluna gidilemeyecektir203. Bu durumda Cumhuriyet Savcısı veya mahkeme söz konusu dosyayı uzlaştırma bürosuna göndermeden önce şikâyetin usulüne uygun bir şekilde yapılıp yapılmadığını kontrol edecektir204.
Yine bir eylemin şikâyete tabi bir suç teşkil edip etmediği değerlendirmesini soruşturma aşamasında Cumhuriyet savcısı; kovuşturma aşamasında ise hâkim yapmakla birlikte; mağdurun, suçun niteliğinin resen soruşturulması veya
201
CENTEL/ZAFER, s. 497; CENTEL/ZAFER, 2017, s. 539; “… Sanığa Atılı silahla kasten
yaralama suçu, soruşturulması ve kovuşturulması şikayete tabi suçlardan olmayıp sanığın içinde bulunduğu yaştan ötürü suçun uzlaşma kapsamına girmesi,eylemi şikayete tabi suç haline dönüştürmeyeceğinden,… yalnız Çocuk Koruma Kanunu uyarınca ayrıksı olarak uzlaşma kapsamına giren bu suçun şikayete bağlı suç gibi kabul edilerek müştekinin şikayetten vazgeçmesi nedeniyle uzlaşmanın fiilen gerçekleştiği şeklindeki yasal olmayan gerekçe ile kamu davasının düşürülmesine karar verilmesi bozmayı gerektirmiştir…”, Yargıtay 2. CD.22.02.2007, 763/27, KAYMAZ/GÖKCAN, s. 151; CENTEL/ZAFER, 2017, s. 539. 202 YENİSEY/DÖLLING/CHALMERS/ÇULHA/MACUNCU/ÖZBEK /ÖZTÜRK/SOYGUT/SOYSAL/YENİSEY/YILDIZ, s. 168; CENTEL/ZAFER, s. 47; CENTEL/ZAFER, 2017, s. 539. 203 YENİSEY/DÖLLING/CHALMERS/ÇULHA/MACUNCU/ÖZBEK/ÖZTÜRK, /SOYGUT/SOYSAL/YENİSEY/YILDIZ, s. 168; CENTEL/ZAFER, s. 168; KAYMAZ/GÖKCAN, s.109; NUHOĞLU, Ayşe; “Uzlaşma Bakımından Şikayete Bağlı Suçlar”, YENİSEY, Feridun Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma, İstanbul, 2005, s. 281; CENTEL/ZAFER, s. 496.
204
CENTEL/ZAFER, s. 496; YENİSEY/DÖLLING/CHALMERS/ÇULHA/MACUNCU/ ÖZBEK/ÖZTÜRK /SOYGUT/SOYSAL/YENİSEY/YILDIZ, s. 168; CENTEL/ZAFER, s. 277-278.
62 kovuşturulması gereken bir suç olduğu yönündeki düşüncesi, savcı ya da hâkimi bağlamayacak, uzlaştırma bürosu uzlaştırma teklifinde bulunacak bu düşüncede olmayan mağdur isterse uzlaşma teklifini reddedebilecektir.
Her ne kadar soruşturulması ve kovuşturulması şikayete bağlı suçların sayısı az gibi görünse de, aşağıda belirtileceği üzere son değişiklerle birlikte kapsamın genişletilmesi, bu suçların diğer suçlara nazaran işlenme oranının oldukça yüksek olması, uzlaştırma kurumunun ülkemiz ceza hukuku uygulamasında oldukça önemli bir yer tutacağını şimdiden söylemek yerinde olacaktır.205
Türk Ceza Kanununda şikayete bağlı suçlar farklı kanun maddelerinde düzenlenmiştir. TCK’ da düzenlenen şikayete bağlı suçlar; Kasten Yaralamanın Daha Az Cezayı Gerektiren Hali (m. 88), Taksirle Yaralama (m. 89), Basit Tehdit (m. 106/1-2), Konut Dokunulmazlığını İhlal (m. 116), İş Çalışma Hürriyetinin İhlali (m. 117), Kişilerin Huzur Ve Sükununu Bozma (m. 123), Hakaret (Kamu Görevlisine Karşı Görevinden Dolayı İşlenen Suç Hariç) Haberleşmenin Gizliliğini İhlali (m. 132), Kişiler Arasındaki Konuşmaların Dinlenmesi Kayda Alınması (m. 133), Özel Hayatın Gizliliğini İhlal (m. 134), Hırsızlığın Daha Az Cezayı Gerektiren Halleri (m. 144), Kullanma Hırsızlığı (m. 136), Mala Zarar Verme (m. 151), Güveni Kötüye Kullanma (m. 155), Bedelsiz Senedi Kullanma (m. 156), Dolandırıcılığın daha Az Cezayı Gerektirdiği Hal (m. 159), Kaybolmuş Veya Hata Sonucu Ele Geçmiş Eşya Üzerinde Tasarruf (m. 160), Aralarında Belli Bir Hısımlık İlişkisi Bulunan Kişiler Arasındaki Yağma ve Nitelikli Yağma Suçları Hariç Malvarlığına Karşı Suçlar (m. 167), Açığa İmzanın Kötüye Kullanılması (m. 209), Aile Hukukundan Kaynaklanan Yükümlülüğün İhlali (m. 233), Ticari Sır Bankacılık Sırrı veya Müşteri Niteliğindeki Bilgi veya Belgelerin Açıklanması (m. 239), Yabancı Devlet Başkanına Karşı İşlenen Suçun Soruşturulması ve Kovuşturulması Şikayete Bağlı Suçlardan Olması (m. 340-2), Yabancı Devlet Bayrağına Karşı Hakaret (m. 341), Yabancı Devlet Temsilcilerine Hakaret (m. 342/2), suçları takibi şikayete bağlı suçlar kapsamında TCK’da düzenlenmiştir. Ancak iş ve çalışma hürriyetinin ihlali suçunu TCK 119’daki nitelikli hallerinin gerçekleşmesi durumunda suçun şikayete
205
63 tabi olmaktan çıkacağı yönünde Yargıtay kararları olduğundan bu halde suçun şikayete tabi olmadığı şeklinde değerlendirilecek ve bu durumda uzlaştırma yoluna da gidilemeyecektir206.
Yukarıda tek tek saydığımız üzere TCK’ya göre yirmi sekiz tane takibi şikayete bağlı suç vardır. Ancak yukarıda belirttiğimiz gibi, bunlardan 340 ve 341. maddelerde yer alan takibi şikayete bağlı suçlarda şikayetçi yabancı devlettir. Bu nedenle bu maddedeki suçlar (aşağıda ayrıntılı durulacağı üzere) mağdurları kamu tüzel kişileri olduğundan dolayı uzlaştırma kapsamı dışında kalmaktadır. Zira burada şikayet hakkı ilgili devlete ait olup, devlet de TCK anlamında kamu tüzel kişisi olduğundan dolayısıyla suçtan zarar gören sayılmadığından dolayı uzlaştırma yoluna gidilemeyecektir.
Bunun yanında CMK 253 (2) “Soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı olanlar hariç olmak üzere; diğer kanunlarda yer alan suçlarla ilgili olarak uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için, kanunda açık hüküm bulunması gerekir ” hükmü gereğince şikayete bağlı suçun, Türk Ceza Kanununda veya diğer kanunlarda yer almasının arasında herhangi bir fark bulunmamakta, yani Türk Ceza Kanunu dışındaki özel kanunlarda, Örneğin İcra ve İflas Kanunu, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, Markaların Korunması Hakkında KHK’da yer alan soruşturulması ve kovuşturulması şikayete bağlı olan suçlarda da uzlaştırma yoluna gidilebilecektir. Bunun için ilgili kanunda açık hüküm bulunması aranmayacaktır.
Özel kanunlarda şikayete tabi suçların bir kısmı; 1447 Sayılı Ticari İşletme Rehni Kanunu (m. 12), 2822 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu (m. 80/2), 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerin Aşılattırılması Hakkında Kanun (m. 16), 5042 Sayılı Yeti Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının İlişkin
206
“…İş ve çalışma hürriyetini ihlal suçunun sanıklar tarafından birlikte işlenmesi nedeniyle TCK 119/1-c maddesi gereğince takibinin şikayete bağlı olmadığı ve şikayetten vazgeçme nedeniyle davanın düşürülmesine karar verilmeyeceğinin gözetilmemesi… Yargıtay 4. Ceza Dairesi E:2012 /-14997, K:2013/-19987, Uyap Ağından Alınmıştır, “… Sanıkların iş ve çalışma hürriyetinin ihlali suçunu birden fazla kişi ile birlikte işlediklerinden bahisle haklarında TCK’nın 119/1-c maddesinin uygulanması isteğiyle açılan kamu davasında atılı suçun soruşturulmasının ve kovuşturulmasının yakınmaya bağlı olmadığı gözetilmeden, yargılamaya devam edilerek sanıkların hukuki durumlarının belirlenmesi gerekirken, şikayetten vazgeçme nedeniyle kamu davalarının düşürülmesine karar verilmesi…”, Yargıtay 4. Ceza Dairesi E:2012/2639,K2013/21891, Uyap Ağından Alınmıştır.
64 Kanunun (m. 66/A-B), 5147 Sayılı Entegre Devre Tapoğrafyalarının Korunması Hakkında Kanunun (m. 39), 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (m. 71-72), 6762 Sayılı Türk Ticaret Kanununun (m. 64/2; 1469-1470), 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında KHK’nin (m. 73/A), 554 Sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK’nin (m. 48/A), 555 Sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında KHK’nin (m. 24/A), 556 Sayılı Markaların Korunması Hakkında KHK’nin (m. 61/A), özel ceza kanunlarında şikayete tabi suçlar kapsamında düzenlenmiş, dolayısıyla bu suçlarda uzlaştırma hükümlerine gidilebilmesi mümkün görünmektedir.
CMK 253/2 “Soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı olanlar hariç olmak üzere; diğer kanunlarda yer alan suçlarla ilgili olarak uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için, kanunda açık hüküm bulunması gerekir.” hükmünden şöyle bir sonuç çıktığını da belirtmek gerekmektedir. Söz konusu hükme bakıldığında soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete tabi suçlar hariç olmak üzere, diğer kanunlarda yer alan suçlarla ilgili olarak uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için kanunda açık hüküm bulunması aranmaktadır.
Netice itibariyle, nerede olursa olsun kanunda düzenlenmesi şartıyla, şikâyete bağlı suçlar uzlaştırma kapsamında değerlendirilecektir. Ancak yukarıda belirtildiği üzere şikayete bağlı suçlarda uzlaştırma hükümlerinin uygulanabileceğini belirtmiş isek de şikâyete bağlı suçlarda soruşturma ve kovuşturma yapılabilmesi için mağdurun veya suçtan zarar görenin şikayetçi olması gerektiği unutulmamalıdır.
B. Şikâyete Tabi Olmaksızın CMK 253/1-b Hükmü Uyarınca Uzlaştırma