F- NATO’nun 1949-1974 Yılları Arasındaki Faaliyetler
2- Soğuk Savaş Dönem
Ġkinci Dünya SavaĢı’nın bitiĢi, ABD, Ġngiltere ve Sovyetler Birliği arasında Almanya’ya karĢı kurulan iĢbirliğinin sona ermesine yol açmıĢtır. SavaĢ sonunda Stalin, kazanılan askeri zafer ve Rus halkının çektiği acıların karĢılığını toprak olarak almak istemiĢtir119
. Bunun sonucunda baĢını ABD’nin çektiği Batı ile Sovyetler Birliği arasındaki mücadele yani Soğuk SavaĢ ortaya çıkmıĢtır120
. Soğuk SavaĢ bir bakıma Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında dünya güçler dengesinde meydana gelen boĢluğu doldurma yarıĢı olmuĢtur121
.
116 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 560-561. 117
Cüneyt Akalın, a.g.e., s. 145.
118 Türkkaya Ataöv, a.g.e., s. 236. 119 Henry Kissenger, a.g.e., s. 404.
120 Emre Kongar, Tarihimizle Yüzleşmek, 55. Baskı, Remzi Kitapevi, Ġstanbul Ağustos 2006, s. 176. 121
Sovyetler Birliği’nin, Ġkinci Dünya SavaĢı’ndan sonra yayılmaya bu kadar istekli olmasının en önemli nedeni Avrupa’da kendisini engelleyecek büyük güçlerin olmaması olmuĢtur. Sovyetler Birliği, Türkiye, Yunanistan ve Ġran üzerinden Ortadoğu’ya doğru da geniĢlemeye çalıĢmıĢtır. Ayrıca Japonya’nın savaĢtan sonra önemli bir güç olmamasından faydalanarak Asya üzerinde de etkisini arttırmıĢtır. Stalin’in kafasındaki yenidünya düzeni, komünist ideoloji ile kuvvetlendirilmiĢ Panslavizm olmuĢtur. Rus yayılmasının önündeki en büyük engeli, ordusunun teknolojik bakımdan geri olması teĢkil etmiĢtir. Batı devletlerinin aksine Sovyetler Birliği, savaĢtan sonra ekonomik kaynaklarının büyük bölümünü silahlanmaya ve silah geliĢtirmeye ayırmıĢ ve bu tercih uzun vadede Sovyetler Birliği’nin dağılmasına yol açmıĢtır. Sovyetler Birliği’nin baskıları karĢısında, ABD, saldırıya karĢı en etkili korunma yolunun ezici kuvvete sahip olmak ve onu kullanmaya istekli olmak olduğunu anlamıĢtır. Bu fikirden Kuzey Atlantik AntlaĢması doğmuĢtur122
. Atlantik’in iki kıyısını birleĢtiren ve bir Soğuk SavaĢ örgütü olan NATO, 20. yüzyıl baĢlarındaki Ġngiliz Ġmparatorluğu’nun Avrupa, Ortadoğu ve Doğu Akdeniz’de bıraktığı boĢluğu doldurmuĢtur123
.
NATO, kuruluĢu ile birlikte Sovyetler Birliği’nde DıĢiĢleri Bakanı Molotov ve bazı idareciler tasfiye edilmiĢ ve kontrol altındaki devletlerle iliĢkiler yeniden gözden geçirilmiĢtir124
. Bu devletlerle olan iliĢkiler sıkılaĢtırılmıĢ ve onlar üzerindeki kontrol arttırılmıĢtır. 1955 yılında VarĢova Paktı denen savunma sistemi de yürürlüğe girmiĢtir.
Sovyetler Birliği’nin tepki ve gayretlerine rağmen NATO ittifakı baĢlıca amacına ulaĢmıĢtır. Bu devletin, Ġkinci Dünya SavaĢı’nı takip eden yıllar içinde batıya doğru olan yayılması durdurulmuĢtur. NATO, üye devletlere, tehlike karĢısında müĢterek müdafaa imkânı sağlamıĢtır. Ġttifaka dâhil olan ülkeler, askeri yükümlülüklerine rağmen ekonomik durumlarını hızla düzeltmiĢlerdir125
.
122
Henry Kissenger, a.g.e., s. 419, 438.
123 Osman Özbek, İpotekli Türkiye, Ümit Yayıncılık, Ankara 2005, s. 153. 124 Orhan ġadi Kavur, Atlantik Paktı –Hür Milletler Paktı-, Ġstanbul 1949, s. 56.
125 NATO; Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı (Yayınlayan NATO Enformasyon Servisi), Paris
NATO’nun kurulmasından sonrada ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki mücadele bütün dünyada tüm hızıyla devam etmiĢtir. Bu mücadele boyunca iki süper gücün kuvvetleri doğrudan bir birlerine karĢı hiç savaĢmamıĢlardır. Bu durumdan dolayı iki devlet arasındaki mücadele Soğuk SavaĢ olarak adlandırılmıĢtır. Soğuk SavaĢ döneminde ilk ciddi savaĢ Asya’da yaĢanan Kore SavaĢı olmuĢtur.
a- Kore Savaşı
Potsdam Konferansı’nda Sovyetler Birliği, Japonya’ya karĢı savaĢa katılmaya karar verdiğinde askeri harekât alanı için Kore toprakları 38. enlem sınır olarak ikiye bölünmüĢtü. 38. paralelin güneyi ABD kuzeyi ise Sovyetler Birliği tarafından iĢgal edilmiĢtir126
.
SavaĢ sonunda ABD ile Sovyetler Birliği arasında, Kore’nin birleĢmesi için yapılan müzakereler sonuç vermemiĢ ve bunun üzerine mesele ABD tarafından BM’ye taĢınmıĢtır. BM Genel Kurulu 14 Kasım 1947’de Kore hakkında bir karar almıĢtır. Bu kararda kurulacak komisyonun denetimi altında 31 Mart 1948 tarihinde Kore’de seçim yapılarak hükümet kurulmasına ve bunun ardından 90 gün içinde ABD ve Sovyetler Birliği kuvvetlerinin Kore’yi terk etmelerine hükmedilmiĢtir127
. Ancak Sovyetler Birliği bunu kabul etmemiĢtir. Bunun üzerine ABD, kendi kontrolü altındaki Güney Kore’de 10 Mayıs 1948 tarihinde seçimler yapmıĢ ve böylece Güney Kore Cumhuriyeti kurulmuĢtur128.
Buna karĢılık Sovyetler Birliği, Ağustos 1948’de Kuzey Kore’de seçimler düzenlemiĢ ve 9 Eylül 1948’de Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti’ni kurmuĢtur. Bu devlet, Sovyetler Birliği ve onun kontrolü altındaki ülkeler tarafından tanınmıĢtır129.
126 Alpaslan Eker, a.g.e., s. 58
127 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 121.90.18. 128 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 553.
129
Çin’de iç savaĢ süresince Sovyetler Birliği, Kore’nin durumundan rahatsız olmamıĢ ancak 1949’da Çin’de komünist rejim ülkeye hâkim olduktan sonra, ABD’yi Asya’dan atmaya karar vermiĢtir130. Nitekim 25 Haziran 1950’de Kuzey Kore, Güney Kore’ye karĢı saldırıya geçmiĢtir. ABD’nin ısrarı ile aynı gün BM Güvenlik Konseyi konu ile ilgili karar almıĢtır. Bu kararda, barıĢı bozduğu gerekçesi ile Kuzey Kore’nin kuvvetlerini 38. paralelin kuzeyine çekmesi, bunun takip edilmesi, BM bütün üyelerinin bu karara yardım etmesi ve Kuzey Kore’ye yardım etmekten kaçınmaları istenmiĢtir131
. ABD’nin giriĢimiyle, 27 Haziran 1950’de esas yükünü kendisinin çektiği bir BM gücü oluĢturulmuĢtur132
.
BM’nin çağrısı üzerine Türkiye133, “Türkiye Birleşmiş Milletlerin bir üyesi olarak
sorumlu olduğu yükümlükleri ilgili yasa kapsamında ve içtenlikle yerine getirmeye hazır olduğunu ivedi olarak bildirir” cevabını vererek oluĢturulacak olan BM
kuvvetine katılmıĢtır134.
Haziran 1950’de Kuzey Kore’nin saldırısıyla baĢlayan Kore SavaĢı’nda önce BM Kuvvetleri, Kuzey Kore’yi Çin sınırına doğru püskürtmüĢlerdir. Bu olaydan sonra Çin’den gelen gönüllülerle desteklenen Kuzey Kore, BM kuvvetlerini, Güney Kore içlerine kadar geriletmiĢtir. Daha sonra BM kuvvetleri, Kuzey Kore ve Çin gönüllülerini 38. paralelin kuzeyine çekilmeye zorlamıĢlar bunun üzerine Kuzey Kore ateĢkes görüĢmeleri talep etmiĢtir. Yapılan görüĢmeler sonunda ateĢkes imzalanmıĢ ve böylece Temmuz 1953 tarihinde Kore SavaĢı sona ermiĢtir. SavaĢ sonunda Kore’nin ikiye bölünmüĢ statüsü tekrar kabul edilmiĢ ve sınır yeniden 38. paralel olmuĢtur135
.
130 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 553.
131 Ayın Tarihi, Sayı 199, Haziran 1950, Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü, s. 117.
132 Cüneyt Güven, Sebep ve Sonuçlarıyla Kore Savaşı ve Türkiye, (Pamukkale Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Denizli 2007, s. 107.
133 Türkiye’nin Kore SavaĢı’na katılıĢı için bkz. 3. Bölüm 134 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 9, Cilt 1, s. 312.
135 Feridun Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 Yıl, Washington Büyükelçiliği, 2. Baskı, Cilt 2, 1. Kısım,
Kore SavaĢı’ndan sonra ABD, Asya’daki konumunu güçlendirmek için harekete geçmiĢtir. Ġlk olarak bağımsız olan Tayland, Laos, Kamboçya ve Güney Vietnam’a askeri ve ekonomik yardımlarını arttırmıĢ ikinci olarak 8 Eylül 1954’te Güneydoğu Asya AntlaĢma TeĢkilatı’nı (SEATO: South East Asia Treaty Organization) kurmuĢtur. Bu pakta, ABD, Ġngiltere, Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler, Tayland ve Pakistan katılmıĢtır. Bu pakt ile ABD, Sovyetler Birliği ile müttefiki Çin’in etrafında Avrupa’dan Pasifik’e kadar uzanan bir çember meydana getirmiĢtir136
. Kore SavaĢı ABD’nin Vietnam politikasını da etkilemiĢtir. ABD, Vietnam-Fransa savaĢını bağımsızlık mücadelesi değil ideolojik bir savaĢ olarak ele almıĢ ve Fransa’yı desteklemeye karar vermiĢtir. Kore SavaĢı NATO’nun stratejisini de etkilemiĢ, Türkiye, Yunanistan ve Federal Almanya’nın NATO’ya alınmasına zemin hazırlamıĢtır137
.
b- Eisenhower Doktrini
Kore SavaĢı, Arap-Ġsrail savaĢları, SüveyĢ Krizi gibi olaylar sırasında ABD ile Sovyetler Birliği arasında gerilimler devam etmiĢtir. Bu olaylar sırasında NATO’ya üye devletler içinde de fikir ayrılıkları baĢlamıĢtır. SüveyĢ krizi sırasında ABD ile Ġngiltere ve Fransa arasında baĢlayan anlaĢmazlık zaman içinde daha da artmıĢtır. SüveyĢ olayında Batı devletlerinin, Arap devletleri üzerinde kaybettiği nüfuz Sovyetler Birliği tarafından doldurulmaya çalıĢılmıĢtır. Sovyetler Birliği’nin Ortadoğu’da güç kazanması üzerine ABD Ortadoğu’da etkin olabilmek için harekete geçmiĢtir. BaĢkan Eisenhower 5 Ocak 1957’de Kongre’ye gönderdiği ve daha sonra Eisenhower Doktrini adını alacak teklifte kendisine bazı konularda yetki verilmesini istemiĢtir138. Bu konular Ģunlardır:
1-Bağımsızlıklarını korumak için ekonomik kalkınma içinde olan Ortadoğu ülkelerine ekonomik yardım yapmak,
136 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 559. 137 Cüneyt Akalın, a.g.e., s. 155. 138
2-Bu ülkelerin isteği ile komünist ülkelerden gelecek silahlı saldırılar karĢısında Amerikan Silahlı Kuvvetleri’ni saldırgana karĢı kullanmak,
3-Bu ülkeler içinden isteyenlere askeri yardım yapmak139.
Bu doktrin ile ABD, Ortadoğu ile olan ilgisini oldukça geniĢletmiĢtir. Bölgede hâkim olabilmek için bir yandan Sovyetler Birliği ile rekabet eden ABD diğer yandan Ġngiltere ve Fransa’nın yerini almaya baĢlamıĢtır. Doktrinden sonra Ortadoğu’da dünya gibi ikiye bölünmüĢtür. Mısır ve Suriye plana karĢı çıkmıĢtır. Türkiye Yunanistan, Irak, Pakistan, Lübnan ise doktrini kabul ettiklerini açıklamıĢlardır. Daha sonra Suudi Arabistan ve Ürdün de doktrinden yana tavır almıĢlardır. Diğer taraftan Sovyetler Birliği, Eisenhower Doktrini’ni tepki ile karĢılamıĢtır. Önce Avrupa sonra Asya’da süren Sovyetler Birliği-ABD rekabeti Ortadoğu’da da gözle görülür bir hale gelmiĢtir140.
c- Vietnam Savaşı
Soğuk SavaĢ süresince Kore SavaĢı’ndan sonra Asya’daki diğer önemli geliĢme Vietnam SavaĢı olmuĢtur. Bu savaĢ süresince ABD’nin NATO’daki diğer devletlerle yaĢadığı fikir ayrılıkları devam etmiĢtir. ABD bu savaĢ boyunca kendi baĢına hareket etmiĢ ve bunun sonucunda müttefiklerinden ciddi bir destek alamamıĢtır.
ABD 1950 yılında Hindiçin’in komünist yönetimlerin eline geçmesi halinde Asya’nın tamamen komünizmin eline geçeceğini düĢünmüĢtür. “Domino teorisi” olarak adlandırılan düĢünceden dolayı ABD 1952 yılında NATO’nun Hindiçin’de komünist gerillalarla savaĢan Fransa’yı desteklemesini sağlamıĢtır. Bu durum Ortadoğu ve Güney Asya ülkelerinde, ABD’nin Ġngiltere’nin yerini aldığı
139 Milliyet Gazetesi, “Planın Ana Hatları”, 7 Mart 1957, s. 1. 140
NATO’nun da sömürge sistemini korumak için kurulduğu düĢüncesine yol açmıĢtır141
.
Fransa’nın Vietnam’dan çekilmesine yol açan 1954 Temmuz ayındaki Cenevre AntlaĢması ile Laos, Kamboçya, Kuzey ve Güney Vietnam bağımsız olmuĢlardır. 17. enlem iki Vietnam arasında sınır kabul edilmiĢtir. Kuzey Vietnam komünist devlet haline gelmiĢtir. Cenevre AntlaĢması’na göre iki Vietnam’ın seçim yoluyla birleĢtirilmesine karar verilmiĢtir. Ancak Güney Vietnam seçimlere yanaĢmamıĢ ve ABD’de bu kararı desteklemiĢtir. Ġki Vietnam arasındaki gerilim ve sürtüĢme sonunda savaĢ dönüĢmüĢ ve ABD’de kendini bu savaĢın içinde bulmuĢtur. Avrupa’daki müttefikleri bu savaĢ boyunca ABD’yi desteklememiĢlerdir. Sekiz yıl süren savaĢ 1973 yılında Paris’te yapılan antlaĢma ile sona ermiĢtir. Bu antlaĢmada ABD’nin bütün askerlerini Vietnam’dan çekmesine ve iki Vietnam’ın birleĢmesinin müzakereler yoluyla yapılmasına karar verilmiĢtir142
. Ancak 1975 ilkbaharında Güney Vietnam, Kamboçya ve Laos Kuzey Vietnam’ın eline geçmiĢtir143
.
Bu savaĢ sonunda Kuzey Vietnam’ın tepkisini çekmek istemeyen Tayland ve Filipinler, ülkelerindeki Amerikan askerlerinin ayrılmasını istemiĢlerdir. Bunun sonunda 24 Eylül 1975 tarihinde SEATO dağıtılmıĢtır144
.
Vietnam SavaĢı sonrasında Çin, hemen yanında güçlü bir Sovyetler Birliği müttefiki olmasından endiĢelenmiĢtir. Vietnam’ın güçlenmesinden rahatsız olan Çin, bu devletin Kamboçya iĢgalinden sonra 1979 yılında Vietnam’a saldırmıĢ ancak baĢarısız olmuĢtur145. Bu olay komünist devletlerarasında bir birliğin olmadığını
göstermiĢ ABD-Çin iliĢkilerinin kurulmasına yol açmıĢtır.
141 Vedat Gürbüz Vietnam Savaşı, Hazine Yayınları, Ġstanbul 2011, s. 72-73. 142
Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 816.
143 Jonathan Neale, Amerikan Savaşı Vietnam 1960-1975 (Çev. Doğan Tarkan), Metris Yayınları,
Ġstanbul 2004, s. 173.
144 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 820. 145