3. BÖLÜM: ÇALIŞAN BULUŞLARI BAKIMINDAN
3.1. SMK VE ÇALIŞAN BULUŞLARI YÖNETMELİĞİ
3.1.1. Buluşun Bildirilmesi Yükümlülüğü
Buluşun işverenin faaliyet alanında olmadığı ve olmayacağının bariz olduğu haller haricinde, buluşunun ortaya çıkması halinde çalışanın ilgili buluşu derhal ve yazılı olarak işverenine bildirme yükümlülüğü vardır.589 Bu bakımdan, Ar-Ge projesinde
görevli çalışanların Ar-Ge faaliyetiyle ilgili buluşları kendi işverenlerine derhal bildirmesi gerekir.
Çalışanın bildirim yükümülüğündeki tek istisna, buluşun hem hizmet buluşu olarak değerlendirilememesi hem de tarafların sözleşme ilişkisi kapsamında ileride
585 ATEŞ, Eser Sahipliği, s. 33; DOĞRUL, s. 118 vd.; KARADEMİR, s. 121.
586 Altyapı Destek Kanunu, m. 17/4; ERBAY, s. 144-145; FRÖHLICH-BLEUER, s. 218. 587 EGLI, s. 995; SMIELICK, Rn. 46 vd.; WINZER, Rn. 159, 171.
588 WINZER, Rn. 170.
589 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 5/1; Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 5/6; SMK, m. 114/1;
122
planladıkları faaliyetler ile ilgisinin bulunmamasıdır. Örneğin, işyerinin imkânlarından faydalanmaksızın kendi başına bina yalıtımı alanında bir buluşa imza atan çalışan, araç fren mekanizması alanında Ar-Ge projesinde görevlendirilmişse buluşuyla ilgili işverenine bildirimde bulunmak zorunda değildir.
Taraflar, Ar-Ge faaliyetlerine girişirken dahi ne ile karşılaşacaklarını tam olarak tespit edemez. Tahmin edilemezliğin doğal bir yansıması olarak, elde edilen ürünün niteliklerine göre kullanım planları değiştirilebilir. Örneğin, Ar-Ge faaliyeti esnasında petrolle çalışması planlanan bir aracın uranyumla daha verimli çalıştırılabildiği keşfedilebilir. Böylece tarafların petrolle çalışan bir araç üretme amacı, uramyumla çalışan araç üretme arzusuna dönüşebilir.
Bildirim yükümlülüğü ile ilgili istisnai hallerin Ar-Ge projelerinde ortaya çıkan buluşlar bakımından dar yorumlanması gerekir. Buluşla ilgili olarak faaliyete girişilip girişilmeyeceğine dair şirketin bizzat karar vermesi daha uygun olacağından, çalışanın kural olarak her türlü buluşu şirkete bildirme yükümlülüğü vardır. Örneğin, uranyumun yakıt olarak kullanılmasıyla ilgili bir buluşa imza atan çalışanın, sözleşmenin amacının petrolle çalışan araç üretimi olmasından hareketle buluşunu işverenine bildirmekten kaçınması mümkün değildir. Çalışanın bildirim yükümlülüğünü yerine getirmediği hallerde, işverenin bu sebeple uğramış olduğu zararlardan sorumluluğu vardır.590
3.1.1.1.İşverenin Buluş Üzerinde Hak Sahipliği Tesis Etmek İstemesi
İşverenin, hizmet buluşları üzerinde tam veya kısmi hak tesis etme imkânı vardır.591 Buluş üzerinde hak tesis etmek isteyen işveren, buluşun elde edilmesine katkı
sunan çalışanına bildirimde bulunmalıdır.592 İşverenin bildirim yapmaması veya olumsuz bildirimde bulunması halinde, hizmet buluşu serbest buluş niteliği kazanır. Böylece, çalışan, buluş üzerinde serbestçe tasarrufta bulunma imkânına kavuşur.593
590 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 5/7.
591 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 6/1; EGLI, s. 995; MORDINI, BÜRGE, s. 6; SMK, m. 115/1. 592 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 7/1; Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 8/1; SARI, s. 110-
111.
123
İşverenin buluşla ilgili hak talebinin karşılığında çalışan, şirketten bedel talebinde bulunabilir.594 Tam hak talebinin söz konusu olduğu hallerde, çalışan tarafından istenen bedelden ayrıca işverenin çalışanına teşvik ödemesinde bulunması gerekir.595 Kısmi hak
talebinde ise, teşvik ödemesi zorunlu değildir. Ancak, çalışanın işverenin kısmi hakkını tam hakka çevirmesini ya da tamamen ortadan kaldırmasını talep etme hakkı vardır.596 İşverenin kullanma hakkı ortadan kalktığında, buluşun işverenle olan ilişiği kesilmiş olur. Bu sebeple, işverenin faaliyetleriyle ilgili büyük öneme sahip buluşlar hakkında kısmi talepte bulunması, ticari geleceğini tehlikeye sokabilir. Buluşun işveren açısından stratejik önemi dikkatlice ortaya konulmalı ve şartlar uygunsa yüksek kıymeti haiz buluşlarla ilgili tam hak talebinde bulunulmalıdır.
3.1.1.2.Çalışan Buluşları Hükümlerinin Emredici Nitelikte Kabul Edilmesi
İşverenin Ar-Ge projesindeki çalışanlarıyla yapacağı sözleşmedeki hükümler, ancak çalışan lehine oldukları ölçüde uygulanabilir.597 Çalışan buluşları hakkındaki SMK
hükümleri emredici nitelikte kabul edildiğinden, çalışanın aleyhine sözleşme hükümleri tesis etmek imkân dâhilinde değildir. Çalışanın menfaatine aykırı hükümler tesis edilmesi halinde, emredici hükümlere aykırılığın yaptırımı butlan olur.
Tarafların sözleşme yapma özgürlüğünün, hizmet buluşlarında patent başvurusundan, serbest buluşlarda ise çalışanın yapmış olduğu bildirimden sonra başladığı kabul edilir.598 Diğer bir söyleyişle ancak sözleşme özgürlüğünün söz konusu
olduğu zaman diliminde, tarafların çalışan aleyhine hükümler ihdas etmesi mümkündür. Örneğin, Ar-Ge projesinin başlangıcında çalışanlardan buluş üzerindeki mucitlik hakları ile ilgili feragat beyanı almak ya da bu çerçevede bir sözleşme yapmak imkân dâhilinde değildir. Feragat beyanı alınsa dahi, bir anlam ifade etmeyecektir. Çalışanlardan alınması gereken feragat beyanı, hizmet buluşlarında patent başvurusundan, serbest buluşlarda ise çalışanın bildiriminden sonra olmalıdır.
594 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 7/2; Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 8/2; SMK, m. 115/6. 595 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 7/2.
596 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 8/3; SMK, m. 115/3. 597 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 25/1; SMK, m. 117/1. 598 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 25/2; SMK, m. 117/1.
124
3.1.1.3.Çalışanlar ile Yapılan Sözleşmelerin Hakkaniyete Uygun Olması Şartı
SMK ve Çalışan Buluşları Yönetmeliği hükümleri uyarınca işveren, çalışanlarıyla arasında Ar-Ge ürünü üzerinde hak talebinde bulunmayacaklarına ilişkin sözleşme yapabilir. Ancak, öngörülen bedelin çok düşük olması gibi sözleşmede açıkça hakkaniyete aykırılık varsa sözleşme, geçersiz sayılır.599 Bu sayede, kanunun dolaşılması suretiyle çalışanların hukuki haklarının ortadan kaldırılmasının önüne geçilmek istenmiştir.
Hakkaniyete aykırılığın belirlenmesinde temel alınacak hukuki düzenleme, TMK m. 2 dürüstlük kuralıdır. Ancak, bu noktada ifade etmek gerekir ki, hakkaniyetin sağlanması için çalışan ile işverenin elde edilen buluş üzerindeki hakları eşit biçimde paylaşması gerekmez. Örneğin, buluşun piyasa değerinin 100 bin TL olduğu bir durumda şirket, feragat beyanında bulunması için çalışanına 10 bin TL ödeyebilir. İşverenin mutlaka 50 bin TL ya da ona yakın bir miktar ödemesi gerekmez. Ödenecek miktarın belirlenmesinde, çalışanın işverenin şirketi olmaksızın elde edilen buluşu kendi başına değerlendirme imkânının olup olmadığına bakılmalıdır.
3.1.1.4.Çalışan Buluşları ile İlgili Uyuşmazlıkların Tahkimde Görülmesi
Çalışan ile işveren arasında buluşla ilgili çıkan uyuşmazlıklar, tahkim yargılamasında incelenecektir. Ücret hakkındaki uyuşmazlıklar da aynı şekilde tahkimde görülür. Tahkim yargılaması için taraflar arasında yazılı bir tahkim sözleşmesi ya da şartı aranmaz. Hakem mahkemesinin yetkisi, doğrudan kanundan doğar.600
Bu noktada önemle ifade etmek gerekir ki, taraflar arasında tahkim sözleşmesi yapılmamış dahi olsa, mahkemede açılacak davada tahkim ilk itirazında bulunulacağı/bulunulabileceği gözden kaçırılmamalıdır.
599 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 26/1; SMK, m. 117/2.
600 Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 11/2; Çalışan Buluşları Yönetmeliği, m. 24; SMK, m.
125