Partilerin işlevleri ve parti içi demokrasi bağlamındaki bu başlığın kapsamı, parti içi demokrasinin, siyasi partilerin hangi işlevleri üzerinde olumlu, hangileri üzerinde olumsuz etkiyen sahip olacağı olgusu ile sınırlıdır. Parti içi demokrasi ve siyasi partilerin işlevlerini arasındaki ilişkiyi konu ederek başlamak yerinde olacaktır. Siyasi partilerin temel işlevleri arasında ilk sırasında yer alabilecek olan ortak menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili işlevi, bir toplumdaki kişi, grup, kurum ve kuruluşlar arasındaki farklı menfaatlerin birbirleri ile çatışmayan, uyuşan, bağdaşan menfaatlere dönüştürülüp birkaç temel seçenek hâline getirilmesi ve çeşitli siyasi çözüm alternatifleri üretilmesini gerektirir.210
Ortak menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili işlevini yerine getirmesi bakımından, siyasi partileri, üç gruba ayırmak suretiyle incelemek mümkündür. İlk grupta bulunan pragmatik partiler, somut problemleri sınırlı değişiklikler yapmak suretiyle çözerler; ideolojik yaklaşım sergilemezler. İkinci grupta bulunan ideolojik partiler, ortak menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili konusunda kendi tartışmasız değerlerini dikkate alan faşist, komünist ve daha yumuşak olarak kabul edilebilecek olan sosyalist partilerdir. Üçüncü grupta bulunan geleneksel partiler, menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili bakımından belli bir dinî ya da etnik topluluğu temsil eden, 210 KIŞLALI, a.g.e., s. 286-289.
menfaatleri birleştirme işlemi sırasında kendi için önemli olan değerleri dikkate alan, parti içi demokrasiye sahip olmayan, yani menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili bakımından zayıf olan partilerdir.211
Genel anlamıyla bakıldığında, parti içi demokrasi ne kadar sağlıklı şekilde tesis edilebilmiş ise menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili üzerinde de o kadar olumlu etki yaratır yorumunu yapmak mümkündür. Çünkü en ideal biçimiyle parti içi demokrasi her fikrin nefes alabildiği ve her fikrin savunucularının fikirlerini özgürce tartışmaya açabildiği bir ortamın tesis edilmesi anlamına gelmektedir. Parti içi demokrasinin sağlıklı işleyişi ne kadar mümkün olabiliyorsa, bir kişinin değil, bir grubun değil, olabildiğince fazla kişinin menfaatinin ağırlık kazanacağı ve temsilinin aynı oranda gerçekleşeceği açıktır. Ancak unutulmamalıdır ki bu noktada ilgili partinin ortak menfaatler üzerinde anlaşılmış olma ölçütü de her partinin parti içi demokrasisine koyduğu haklı bir sınır işlevi görmektedir. Yani bir partide, temsil edilen ortak menfaatlerin niteliği ve içeriğinin kayda değer bir şekilde aşıldığı bir görüşün savunulması durumunda aşağıda göreceğimiz üzere parti disiplini mekanizmasının işletilmesi pek de garipsenecek bir durum değildir. Parti içi demokrasinin belli sınırlarının olduğunu unutmamak, parti içi demokrasi idealini gerçekçi bir şekilde hayata geçirebilmek açısından önem arz etmektedir.
Siyasi partilerin bir diğer önemli işlevi olan yetenekli parti liderlerini ve siyasi kadroları devşirme işlevi, seçim ve parlamento çevresinde doğan partisiz siyasi sistemlerde sivil ve asker elitler, feodal aileler, bürokrasi tarafından yerine getirilir. Kurumsallaşmış parti içi demokrasiye sahip olmayan partiler siyasi devşirme işlevini yerine getiremezler.212 Kayırmacı yönetimi benimseyen siyasi sistemlerde kayırma olgusu, bütün kadro ve makamların siyasi devşirme işlemlerinde uygulanır.213Sadece demokratik siyasi sistemlerde siyasi devşirme işlevi gerçek anlamda işler; siyasi partilerin elit kadrosu aday gösterme ve seçim ile belirlenir. Aday gösterme ve seçme işlemi, parti ve seçim sistemi ile yakından ilgilidir. Partili sistemlerde bağımsız adayların seçilmesi çok zordur ve nispi seçim sistemlerinde listenin ön sırasındaki adaylar seçilebilir.214
211 ERDOĞAN, a.g.e., s. 318-319. 212 YANIK, a.g.e., s. 62-65. 213 ERDOĞAN, a.g.e., s. 319-320. 214 HAZIR, a.g.e., s. 115-116.
Açık şekilde görülmektedir ki parti içi demokrasinin siyasi devşirme işlevi üzerinde olumlu etkisi vardır. Bir kişinin değil, belli bir grubun değil, herkesin adil bir ortamda rekabet edebileceği zemin, parti içi demokrasinin iyi işleyip işlememesiyle oldukça ilişkilidir. Parti içi demokrasinin olmadığı bir partide yetenekli liderler ve siyasi kadrolar varlık imkânı bulmakta son derece zorluk çekerler çünkü böyle bir partide lider sultası ve/veya oligarşik yapılanma söz konusu olur. Hâl böyle olunca yetenekli ve liyakatli olmak değil, lider ve/veya oligarşik grubun onayını alıp almamak, liderliğe ve/veya oligarşik yapıya hizmet edecek olup olmamak ölçütü belirleyici olur. Bu nedenlerle siyasi partilerin nedenlerle yetenekli parti liderlerini ve siyasi kadroları devşirme işlevleri için parti içi demokrasi olmazsa olmaz bir koşul olarak karşımıza çıkmaktadır.
Siyasi partiler, her topluma ait olan siyasal kültürün öğrenilip benimsenmesi, diğer kuşaklara aktarılması, çağın gereklerine gelişip değişmesi ve yenilenmesini sağlaması gereken kurumlardır.215Siyasi partiler toplumdan destek almak için siyasi faaliyette bulunurken, aynı zamanda kitleleri eğitip bilinçlenmesine de katkıda bulunurlar.216 Kitlelerin siyaseten sosyalleşmesi ile kamusal alan arasında bir bağ olduğu düşünüldüğünde, kitlelerin siyaseten sosyalleşmesinin teşviki demokrasi kültürüne katkı sağlayacaktır. Bir ülkede demokrasinin uygulanmasını sağlayacak olan parti içi demokrasi, siyasi sosyalleşme işlevini de en iyi şekilde sağlar. Çünkü parti içi demokrasinin olmadığı bir partide liderin etrafındaki grup ve parti oligarşisi çevresinde öbeklenen menfaat gruplarıyla temas sağlanır esas olarak. Hâl böyle olunca bu partinin temas ettiği kamusallık son derece eksik ve sınırlı bir nitelik arz eder. Böyle bir durumun ortaya çıkmamasını sağlamak için parti içi demokrasi son derece önemlidir.
Parti içi demokrasi, iktidar partisi tarafından iktidarın ve iktidar yetkisinin, muhalefet partisi tarafından ise eleştirme ve denetleme işlevinin, demokratik esaslara göre, meşru bir şekilde kullanılabilmesi için olmazsa olmaz bir olgudur. Demokratik sistemlerde, iktidar ve koalisyon dışındaki siyasi partiler, muhalefet etmek suretiyle vatandaşları iktidarın icraatları, yaptıkları ve yapmadıkları bakımından bilgilendirir,
215 YANIK, a.g.e., s. 62-65. 216 HAZIR, a.g.e, s. 116
iktidarın aşırılık ve yanlışlarına karşı fren vazifesi görürler. Bir başka ifade ile parti içi demokrasinin, siyasi partilerin muhalefet işlevi üzerinde olumlu etkileri bulunur. Yurttaşlar, çağdaş demokrasilerde, yönetenlere karşı dilek, düşünce ve şikâyetlerini siyasi partilerin etkileşim ve iletişim sağlama işlevi sayesinde iletirler. Aynı şekilde, yönetenler de siyasi partiler vasıtası ile iletişim kurmak suretiyle kamuoyu oluşturur, siyasi katılımı sağlar ve halkın rızasını alarak meşruluk kazanır.217
Halkın siyasi alandan, yönetenlerin de halktan kopmaması siyasi partilerin etkileşim ve iletişim işlevi sayesinde gerçekleşir ve işlevin gerçekleşmesini parti içi demokrasi sağlar. Parti içi demokrasiyi kendi içinde uygulamayan bir partinin mensupları tarafından yönetilen bir ülkede demokrasi olmayacağı için, o partinin böyle bir işlevi yerine getirmesi pek mümkün olmaz; parti içi demokrasi yoksa korku vardır, korkunun olduğu yerde de olumlu bir etkileşimden ve iletişimden söz edilmesi pek mümkün gözükmemektedir.