Siyasi partilerin işlevleri ve parti disiplini kapsamına giren alan çok geniş olduğundan, biz bu başlık altında, parti disiplininin siyasi partilerin hangi işlevleri üzerinde olumlu ve hangi işlevleri üzerinde olumsuz etkiye sahip olduğunu işleyeceğiz.
Bilindiği gibi, üyelerini, vekillerini ve bakanlarını sıkı bir disiplin altına almayan siyasi partiler serbest partiler, tersine sıkı bir disiplin altına alıp koşulsuz itaat bekleyen partiler de disiplinli partiler olarak anılır. Amerikan partileri ile Fransız Radikal Sosyalist Partileri başlıca serbest parti örnekleri olarak gösterilebilir.218 Bu arada, serbest ve disiplinli partiler ayrımı ile demokratik ve otokratik partiler ayrımını karıştırmamak gerekir. Her disiplinli parti otokratik olmadığı gibi, her otokratik parti de disiplinli bir içeriğe sahip olmayabilir. Mesela, Fransız Radikal Sosyalist Partisi, serbest parti olmasına rağmen parti siyasetinin belirlenmesinde meclis grubu hâkim olduğundan demokratik bir iç yapıya ve parti içi demokrasiye sahip değildir; fakat Avrupa Sosyalist Partileri ile İngiliz İşçi Partisi disiplinli partiler oldukları hâlde parti
217 YANIK, a.g.e., s. 62-65. 218 ÖZBUDUN, a.g.e, 1968, s. 21.
içi demokrasiye sahip demokratik partilerdir. Bu anlamda, parti içi demokrasinin parti disiplinini güçlendirmesi mümkündür.219 Bu nedenle, parti içi demokrasi ile parti disiplininin bazı şartlar altında bağdaşması mümkün olabilir. Bu şartlar şöyle sıralanabilir.
- Üyelerin tamamının, tabandan tavana doğru parti siyasetine özgür olarak katılmaları,
- Bütün üyelerin seçme ve seçilme haklarından faydalanmaları,
- Eşit şartlarda yarışmaları, bütün parti içi seçimlerin hâkim teminatı altında olmasının anayasal ve yasal teminatının olması ve hukukun üstünlüğüdür.
Üyelerin tamamının, tabandan tavana doğru parti siyasetine özgür olarak katılmaları şartı, siyasi partilerin ortak menfaatlerin birleştirilmesi ve temsili işleviyle ilgilidir. İktidara gelme amacına yönelmiş olan siyasi partiler belli menfaatleri birleştirir ve bununla bağlantılı olarak belli menfaat gruplarına seslenir. Üyelerin tamamı da aslında bu menfaatlerin birer temsilcisidir. Ancak bu noktada menfaatleri katı bir biçimde okumamak gerekir. Çünkü sonuç olarak menfaatler birleştirilmiştir, yani pek çok farklı menfaat bir araya getirilmiştir. Dolayısıyla pek çok menfaatin farklı ama birbiriyle bağlantılı siyasete dönüştürülmesi mümkündür.220 Böyle değerlendirdiğimiz zaman parti içi demokrasinin partinin genel siyasetine uygun düşen bağlantılı menfaatlerin ortaya çıkarılabilmesi ve siyasete dönüştürülebilmesi açısından önem arz ettiğini görebiliriz. Parti içi demokrasinin olmadığı bir ortamda ortak menfaatler lider ve üst yönetim kadrosunun ufkuyla sınırlı bir nitelik taşır kaçınılmaz bir şekilde. Bu durumun aşılıp toplum içerisindeki çeşitli menfaat gruplarına ulaşmak ancak parti içinde demokratik bir ortamın tesis edilmesiyle mümkün olabilecektir.
Yetenekli parti liderlerinin ve siyasi kadroların devşirilebilmesi için de parti disiplininin lidere ya da üst düzey yönetime hizmet eder bir biçimde değil de partinin genel politikaları niteliği ile sınırlı bir nitelik arz etmesi de son derece önemlidir. Aksi takdirde lider ve/veya oligarşik yapının konumlarını korumak için yetenekli bir liderin ya da liyakatli bir yöneticinin varlık kazanamaması için bir silaha dönüşür parti
219 a.g.e., s. 47. 220 a.g.e., s. 93.
disiplini süreçleri. Parti içerisinde demokrasinin sağlanması durumunda ise parti disiplini kişilere değil kurumsal yapıya bağlı olarak işletilir ve yetenekli liderler ile siyasi kadroların ortaya çıkması mümkün hâle gelir. Parti disiplini, parti içi demokrasinin oluşması ve devamı için olmalı ve uygulanmalıdır. Aşırı parti disiplini, tek adam ya da birkaç kişinin oligarşik hâkimiyetine, parti diktotaryasına neden olacağından, bireylerin, üyelerin, farklı toplum katmanlarının, çıkar ve baskı gruplarının, çeşitli örgütlerin demokratik siyasi katılım hakkı engellenecek ve katılımcı demokrasinin göstergesi kabul edilen çoğulcu demokrasi gerçekleşmeyecektir.221
Parti disiplinini parti içi demokrasinin tesis edildiği bir ortamda ve bağlamda yürütmek, iktidar partisinin yönetme, muhalefet partisinin ise eleştirme ve denetleme işlevleri açısından da önem arz etmektedir. İktidar partisi açısından düşünecek olursak, parti disiplininin kurumsal bir nitelikle değil de lidere ve/veya oligarşik yapıya hizmet edecek şekilde kullanılması, parti için yararlı ama lider/oligarşik yapı için tehlike arz eden kişilerin partiden uzaklaştırılması ile sonuçlanacaktır. Uzaklaşan her bir kişi, partide temsil etmiş bulunduğu menfaatlerin toplumla olan bağlantısının zayıflaması anlamına geleceğinden dolayıdır ki iktidar partisinin yönetme işlevi akamete uğrayacaktır. Aynı durumu muhalefet partisi için de düşünebiliriz. Parti içi demokrasinin olmadığı bir ortamda işletilen parti disiplini mekanizmaları muhalefet partisinin hem eleştirme ve denetleme işlevini hem de bunlarla bağlantılı olarak iktidara gelme hedefini sekteye uğratacaktır. Dolayısıyla parti disiplininin, parti içi demokrasi bağlamında içinde sakladığı sakıncalara rağmen ret edilmeyip, disiplinin sınırlarını belirleyecek önlemlerin alınması gerekir.222Her ne kadar gerçek hayattaki parti disiplini uygulamaları, parti yönetimlerinin işbu disiplin araçlarını, partinin birlik ve beraberliğini, siyasi tutarlılığını sağlamaktan ziyade kendi muhaliflerini engellemek için kullandıkları bilinen bir gerçek olmasına rağmen, parti disiplini, çağdaş partiler demokrasisi için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Kişilerin düşünce özgürlüğünü ve vicdani sorumluluğunu engellemeyecek bir parti disiplininin tesisi için gerekli hukuki düzenlemelerin yapılması vazgeçilmez bir olgudur.223 Parti içinde bütün sorunlar demokratik koşullarda açıkça görüşülüp, demokratik yollar tükendikten sora, azınlık
221 ÖZTEKİN, a.g.e., s. 103. 222 KARAKOÇ, a.g.e., s. 124. 223 YANIK, a.g.e., s. 66-67.
görüşü parti disiplinine uygun olarak çoğunluğun yanında olmalıdır.224Bütün görüşler, siyasi partilerin karar alma sürecine, demokratik tartışmalar ile katılabiliyor, olumlu olumsuz bütün tarafları değerlendirip öğreniyor, ikna etme ve ikna olma imkânı buluyorsa, çoğunluğun kararını benimsemesi daha kolay olur.225
Bütün bu açıklamalardan sonra denilebilir ki, parti disiplini, parti içi demokrasinin varlığı hâlinde; bir başka ifade ile parti disiplini parti içi demokrasiyi tamamen ortadan kaldırmadığı ya da kısmen de olsa engellemediği takdirde, siyasi partilerin daha önce belirttiğimiz bütün işlevlerine olumlu katkı sağlar.