Siyasi ve Askeri Neticeler

Ülkenin taksimini müteakip kardeşler arasında ortaya çıkan mücadeleler, Anadolu Selçuklu Devletinin, II. Kılıçarslan tarafından elde edilen çok avantajlı durumundan yararlanamayarak, tarihi fırsatları kaçırmasına sebep olmuştur. Öncelikle konunun iyi anlaşılması bakımından II. Kılıçarslan tarafından elde edilen avantajlı durumun mahiyetinin iyi anlaşılması gerekmektedir. Bu nedenle bu aşamaların üzerinde biraz durmak yerinde olacaktır. II. Kılıçarslan tahta ilk çıktığı 1155 yıllarında, babası tarafından veliaht ilan edilmesine karşılık öncelikle kardeşleri ile uğraşmak zorunda kalmıştır. Nitekim Devlet’i kısa zamanda bertaraf etmesine karşılık Şehinşah ile uzun zaman mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bir yandan da II. Kılıçarslan’ın Danişmendli melikleri olan enişteleri Yağıbasan ve Zünnun da her fırsatta II. Kılıçarslan’ı zor durumda bırakmışlar, zaman zaman II. Kılıçarslan’a karşı ittifakların içersinde yer alarak, ona saldırmışlardır.312 Bunların yanı sıra II. Kılıçarslan’ı uğraştıran bir diğer unsur da Doğudaki Ermeni krallığı olmuştur. Fırsatını buldukça bu Ermeni prensleri de Selçuklu arazilerine

saldırmaktan çekinmemiş ve II. Kılıçarslan’a karşı kurulan ittifakların içersinde yer almışlardı. Bunlara bir de Atabey Nureddin Mahmud eklenmiştir. II. Kılıçarslan öncelikle saltanatının ilk yıllarındaki bu saldırıları bertaraf edebilmiş ve 1157 yılında ülkesine tam hâkim olabilmiştir.313 II. Kılıçarslan’ın kazandığı başarılar artmakla birlikte kendisine karşı düşmanlıklar ve ittifaklarda şiddetlenmiştir. Yukarda sayılanlara Haçlılar ve Bizans’ta eklenmiştir. Haçlılara karşı müthiş mücadeleler veren II. Kılıçarslan, ülkesini en az zayiatla atlatmaya çalışmıştır. Selçuklu sultanı bütün bu düşman ve ittifakları uzun saltanatı boyunca bir bir siyasi ve askeri başarılarla geri püskürtmüştür. Danişmendli ülkesine son verirken, kardeşlerini ve eniştelerini bertaraf etmiş, Ermenileri zararsız hale getirmiş ve hepsinden de önemlisi Bizans’ı müthiş mağlubiyetlerle tarihi hezimetlere uğratmıştır. 1176 yılındaki Miryakefalon zaferi ile Türkleri sürekli Anadolu’dan atma hayal ve hevesleri içindeki Bizans’ın bu ümitleri ilelebet sona erdirilmiştir. Daha sonraki birkaç önemsiz Bizans hücumları da kolaylıkla geri çevrilmiştir. Nihayet II. Kılıçarslan saltanatının son yıllarında Anadolu siyasi birliğini kurmayı başarmış ve bölgenin tartışmasız en güçlü devleti konumuna gelmiştir.

Bu açıdan bakıldığında tam bu avantajlı durumda iken ülkenin taksimi ve ardından başlayan kardeşler arası saltanat mücadeleleri, bu tarihi fırsatın kaçmasına, avantajlı durumun kaybedilmesine sebep olunmuştur. Hatta ne acıdır ki kardeşlerin birbirleri ile mücadeleleri esnasında küçük Kilikya Ermeni krallığı dahi Selçuklu ülkesine dalarak Ereğli ve Niğde civarından Kayseri’ye kadar ilerleyebilmiştir.314 Nitekim siyasi birliktelikten yoksun olunması neticesi bu bölgedeki melikler bu küçük Ermeni krallığına dahi mani olamamışlardır. Ancak Rükneddin Süleymanşah’ın hâkimiyeti ele alarak Anadolu’da güç kazanması sonucu bu Ermeni krallığı geri püskürtülebilmiştir.315

Siyası birliğin kaybedilmesi bu şekilde Anadolu Selçuklu Devleti’nin dış ilişkilerinde zafiyetler göstermesine neden olmuştur. Bunlardan çok ilginç olanı da, III. Haçlı seferinin de tam bu döneme dek gelmesidir. Yukarda üzerinde durulduğu üzere daha Haçlıların Alman kolu, Anadolu’dan geçmek üzere Edirne’ye geldiğinde bile Haçlı kralı Fredrich Barbarossa iki farklı Selçuklu elçi heyeti ile karşılaşacaktır. İki elçi heyeti de bu nokta da aynı mesajları vermiş olsalar da, aslında bu durum iki başlılığın bir göstergesi durumunda

313 _{Çay, II. Kılıçarslan, s.27-28; Turan, Türkiye, s.201-202; Özaydın a.g.e.s.399;} 314 _{Süryani Mihael, s.291}

idi. Kutbeddin Melikşah’ın Haçlılar karşısında mücadelesini takdir etmekle birlikte, pek de siyasice olmayan hareketlere girişmesi, Selçukluların ağır zayiatlar vermesine neden olmuştur. Özellikle Haçlıların başkent Konya’ya yürümesi ve Konya’ya girerek müthiş bir tahribatta bulunması bu seferin en acı neticelerinden birisi olmuştur. Bu şekilde başına buyruk hareketleri ve neden olduğu sonuçlar yüzünden, daha sonra kardeşleri tarafından da ağır eleştirilere maruz kalmıştır.316 Haçlı seferleri karşısında Muhyiddin Mesud ve Gıyaseddin Keyhüsrev’in de dolaylı veya direk mücadeleleri bulunmakta idi. Ancak Sultan olan babasını dinlemeyerek hatta onu kendi hesabına kullanmaya çalışarak, olayları bu mecraya sokan Kutbeddin Melikşah olduğu için sorumluluk ona yüklenmiştir. Böylece siyasi birlikten yoksun olan Anadolu Selçuklu Devleti Haçlılar karşısında gereği gibi hareket edemeyerek bir takım zayiatlara uğramıştır.317

1176 Miryakefalon mağlubiyeti Bizans’ta müthiş bir bozguna uğratmakla birlikte Bizans tahtı da, çok farklı imparatorları ağırlamaya başlamış, taht kavgaları Bizans’ı iyice yıpratır olmuştu. Hatta Selçukluların Bizans sınırındaki Melikler bu durumundan faydalanmayı da bilmişlerdir. Ancak bu hareketler topyekün devletin hareketi olmadığı için sınırlı kalmıştır. Kısacası Selçukluların kardeşler arasındaki mücadeleleri Bizans’ın bu durumundan faydalanılamamasına da neden olacaktır. Bu fırsatı kaçıran Selçukluların yerine, 1204 yılında Latinler Bizans’ı işgal edeceklerdir. Böylece Bizans’ın belki de Türkler tarafından daha önceleri fethedilmesi mümkün olamayacaktır.

Kardeşler arasındaki mücadelelerin Anadolu Selçuklu Devleti için önemli bir siyasi neticesi de, Eyyubiler tarafından gelecektir. 1174’lerde kurduğu devletini çok kısa bir sürede güçlendiren ve büyük bir hızla genişleme siyasetine girişen Selahaddin Eyyubi, Selçukluların içinde bulunduğu durumu son derece iyi değerlendirmiştir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde beliren siyasi boşluk, bu bölgelerle beraber, burada bulunan Türkmen beylikleri, Selahaddin Eyyubi’nin müdehalelerine açık hale gelmişti. Bölgedeki Zengi hâkimiyetini sona erdiren Eyyubi, bölgedeki birçok şehir ve kaleyi kolayca zaptederek Musul’dan Haleb’e, hatta Antep, Diyarbakır ve Meyyafarkın’a (Silvan) kadar uzanan toprakları ele geçirmiştir. Böylece Selahaddin, üç-dört yıl (1182–1185) zarfında yörenin belli başlı şehirlerinden Ahlat dışında tamamını ele geçirmiş ve yüksek

316 _{Cahen, Türkler, s.124}

317_{Meram da iki saray tahrib edilmiştir. İbn-i Kesir, El-Bidaye, XIII, s.52; Çarşılar yıkılmıştır. Haçlılardan} sonra Eski çarşı yanında yeni çarşıdan bahsedilmektedir. Turan, Kılıçarslan II, s.698

hakimiyeti altına almıştır.318 Bundan başka Selahaddin Eyyubi bir takım siyasi evlilikler yoluyla Selçukluların iç meselelerine de uzak durmak istememiştir. Önce en büyük melik Kutbeddin ile kendi kızını nişanlarken, daha sonra Malatya meliki Kayserşah’a Melik Adil’in kızı olan yeğenini vermiş, bu nispetle de onu Kutbeddin Melikşah’a karşı korumak istemişti.319 Böylece kardeşler arsındaki mücadelelerde etkili bir rol oynamıştır. Ayrıca Selahaddin’in bir elçisinin de kardeşler arasında dolaşarak bir takım girişimlerde bulunduğu da bilinmektedir.320 Böylece kardeşlerin saltanat mücadelesi ile meşgul olduğu yıllarda Eyyubiler lehine, Selçuklular aleyhine gelişmeler meydana gelmiştir.

Ne gariptir ki, yine aynı dönemde, Kafkasya yaklaşık yüz kırk yıllık bir Müslüman hâkimiyetinden sonra, birer birer kalelerini Hıristiyan hâkimiyetine terk etmiş, bu bölgede Müslüman kadın, çocuk, genç, ihtiyar ayırt edilmeden Gürcülere esir düşmüş ve birçok zulme maruz kalmışlardır. Bölgede önce Büyük Selçuklular, daha sonra Irak Selçukluları mevcudiyeti korurken, Anadolu Selçukluları kendisine vazife düştüğünde ise saltanat kavgaları ile uğraşır durumda kalmıştır.321 Rükneddin Süleymanşah tahta geçtikten sonra hızla Anadolu birliğini sağlamak üzere hareket etmiş ve kardeşlerinin ülkelerini kendi ülkesine katarak gücünü artırmıştı. Böylece Ermeni krallığı gibi Türk sınırlarına saldıranlara da cezasını verebilmişti. Arkasından da Kafkaslarda bir takım faaliyetlerde bulunan ve 130 – 140 yıldır Müslüman hâkimiyetindeki Anı ve Kars gibi kaleleri alan Gürcülere karşı harekete geçmek istedi. Ancak ilk Gürcistan seferinde başarılı olamayan Sultan Süleymanşah, Gürcüleri bertaraf etmek üzere ihtirasla hazırlıklara başladı. Fakat Süleymanşah Ankara meliki olan kardeşi Muhyiddin Mesud’u geride bırakmak istemiyordu. Önce, Muhyiddin Mesud’un ülkesini topraklarına katıp, siyasi birliği sağladıktan sonra bu önemli seferi gerçekleştirmek istiyordu. Nihayet dışarıda önemli bir sorun olan Gürcüler bırakılarak, yeni bir kardeşler kavgası böylece başlayacaktır. Süleymanşah’ın bu düşüncesi kolay olmamış, Ankara kuşatması üç yıl kadar sürmüştür.322 Gürcü seferi öncesinde, üç yıl boyunca iki Selçuklu hükümdarı, askeri ve halkı ancak

318

Erdoğan MERÇİL, “Sultan Selahaddin Eyyubi’nin Anadolu’daki Türk Devletleriyle Münasebetleri”, Belleten, LIV/209, Ankara 1990, s.421 vd.; Üremiş, a.g.e. s.135-136

319 _{Uyumaz, a.g.m. s.403}

320 _{Selahaddin’in elçisi Kadı Şemseddin senelerce kardeşlerin birinden diğerine gitmesine rağmen sulhü temin} edememiş, en son Konya’yı elde edip babasıyla Aksaray’da Kutebddin Melişkşah’ı muhasara eden Keyhüsrev ile ittifak yapmayı başarabilmiştir. Üremiş, a.g.e. s.137, 325 no’lu dipnot

321 _{Her ne kadar müteakip Anadolu Selçuklu sultanları, ziyadesiyle Kafkasya’ya önem vermişse de artık} Gürcülerin Kafkasya’da önemli miktarda ilerlemelerine de bir yere kadar engel olabilmişlerdir. Zaten kısa süre sonra da Moğollar bölgeye girecek, durum Anadolu Selçuklu Devleti aleyhinde gelişme olacaktır. Bedirhan, Kafkasya, 245-279

birbirlerinin güçlerini yok etmekle meşgul olmuşlardır. Nitekim uzun kuşatma, ancak bir anlaşma ile neticelenmiştir. Fakat Rükneddin Süleymanşah anlaşma şartlarında vaat ettiğinin aksine Muhyiddin Mesud ve çocuklarını öldürtmüştür.323 Böylece arkasında hiçbir endişe bırakmamanın hesabını yapmıştır. Ne yazık ki, bu hesapların ardından, asıl gaye olan Gürcistan seferi de gerçekleştirilemeden kısa bir süre sonra, Rükneddin Süleymanşah da Gürcistan seferi için çıktığı yolda vefat edecektir.324

Genel olarak bakacak olursak kardeşler arasında cereyan eden mücadeleler, özellikle 1157 yılında Büyük Selçuklu Devletinin yıkılışı ile bölgenin en güçlü devleti haline gelen Anadolu Selçuklu Devletinin güç kaybetmesine, içeride ve dışarıda itibar kaybına uğranılmasına sebep olmuştur. Gerek Haçlıların Anadolu’dan geçerken yaptığı tahribatlar, gerek diğer dış güçlerin hücumları ve gerekse meliklerin birbirlerinin bölgelerine hücum ederken verdiği zayiatlar neticesinde ülke güç kaybına uğramıştır. Bölgede özellikle Bizans, Trabzon Rumları, Ermeniler, Eyyubiler ve Gürcülere karşı alınabilecek muhtemel zaferler gerçekleşememiş, bu avantajlar kaybedilmiştir. Bir anlamda ileriki yıllara sarkarak geciktirilmiştir.