Sipariş Maliyet Sisteminin Özellikleri ve Hesaplanması

Sipariş Maliyeti Sisteminin özellikleri ve hesaplanmasında dikkat edilecek hususlar ve ne zaman, nasıl sipariş maliyeti yönteminin kullanılacağını aşağıdaki maddelerle açıklamaya çalışacağız.

4.4.1.1. Sipariş Maliyeti Sisteminin Temel Özelliği

Sipariş Maliyeti Sisteminde belli bir mamül türünün veya aynı mamül türünün belli bir grubunun maliyetini hesaplamada kullanılır. Bu sistemde, maliyeti hesaplanacak mamül türüne veya grubuna bir numara verilir. Bu numara Sipariş Numarası, Seri Numarası v.b. isimlerle anılır. Sistemin yapısının gereği olarak, giderlerin mamüle ve gider yerine göre belirlenmesi birinci plandadır. Halbuki diğer maliyet sisteminde giderlerin maliyet dönemi ve gider yeri itibariyle belirlenmesi önemlidir. O halde Sipariş Maliyeti Sisteminde maliyet giderlerini mümkün olduğu kadar mamüle göre dolaysız olarak belirlemek, hesaplanacak maliyetlerin doğruluğu bakımından çok önemlidir (Bursal, Ercan,1986:318).

4.4.1.2. Sipariş Maliyeti Sisteminde Formlar

Bu sistemde, diğerlerine göre daha fazla form kullanılır. İşletmenin özelliğine ve ihtiyaca göre değişik formlar geliştirilebilir; ancak bu formların mamüle göre belirlenmiş dolaysız maliyet giderleri ile dolaylı maliyet giderleri paylarını kavrayıcı nitelikte olması gerekir (Altuğ, 1985:144).

4.4.1.3. Sipariş Maliyeti Sisteminde Dolaylı Maliyet Giderleri

Bu sistemde Dolaysız Maliyet Giderleri özel olarak izlenir. Dolaylı Maliyet Giderleri ise EÜGY’nden Yükleme Katsayıları ile yüklenir.

Dolaylı maliyet giderlerinin hesaplanması ve yüklenmesi daha hassastır. Çoğu kez dolaylı maliyet giderleri, tahmini giderlere dayalı olarak hesaplanmış Tahmini Yükleme Katsayıları ile yüklenir. Çünkü, fiili maliyetler maliyet dönemi sonunda belirlenir; halbuki siparişler dönem içinde tamamlanarak mamül ambarına devredilebilir. İşte bu anda maliyetin hesaplanması gerekir. Dolaylı maliyet giderlerinin yüklenmesinde bu nedenle, Genel Üretim Giderleri Bütçesi hazırlanmak zorundadır. Bu, işletme bütçelerinin hazırlanması manasına gelmez. Başka deyişle, Sipariş Maliyeti Sistemi uygulayan işletme, işletme bütçeleri hazırlıyor ise bu bütçe kapsamındaki tutarları kullanabilir; fakat bütçe hazırlamayan işletme, sadece Genel İmal Giderlerini bütçelemek zorundadır (Ertuna, 1977:130).

Sipariş Maliyeti Sisteminde, üretime alınan mamül eğer bir müşteri siparişi ise müşteriye fiyat verebilmek bakımından, maliyetlerin üretime başlamadan önce çıkarılması gerekebilir. Bu durumda sipariş maliyeti sisteminin özel bir tekniği uygulanır. Bu tekniğe Ön Hesaplama denir. Ön Hesaplamada, sadece dolaylı maliyet giderleri değil, dolaysız maliyet giderleri de tahmini tutarlar üzerinden hesaba katılır.

Fiyatın iş tamamlandıktan sonra belirlendiği durumlarda bile dolaylı maliyet giderlerinin tahmini yükleme katsayıları üzerinden yüklenmesi gerekecektir. Çünkü mamülün teslimi için maliyet dönemi sonunun beklenmesi söz konusu olamayacaktır.

Sipariş maliyetleri sistemi belli bir mamül türünün veya aynı mamül türünün belli bir grubunun maliyetini hesaplamada kullanılır. Bu sistem, sonuçta aynı yargıyı belirten farklı ifadelerle çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır (Öcal, 1984:75).

Sipariş Maliyeti Yöntemi, belli partiler halinde üretim yapan ve her partide diğerlerinden oldukça farklı tür veya nitelikte mamüller üreten işletmelerde, her bir mamül veya mamül grubunun maliyetlerini ayrı ayrı saptayabilmek için kullanılan bir yöntemdir. İş Emri Maliyet Yöntemi adı ile anılan bu yöntem; inşaat, uçak, gemi, makine, mobilya, konfeksiyon, döküm imalatı yapan şirketler ve yayınevleri gibi büyük ve birbirinden ayrı birimler üreten işletmelerde ve tür ya da nitelikleri ve işlevleri müşteri tarafından belirlenen mamüllerin sipariş üzerine üretimini yapan tüm şirketlerde kullanılabilir. Bu yöntemde önemli olan, üretim birimlerinin farklı olması ve değişik üretim işlemlerine tabi tutulmasıdır (Akdoğan, 1998:430).

Bu sistemde önemli olan, maliyetlerden olabildiğince çok kısmının siparişler bakımından doğrudan doğruya saptanmasıdır. Dolaysız madde ve işçilik maliyetleri için bu iş oldukça kolay olmakla birlikte, genel imalat maliyetlerinin siparişlere yüklenmesi güçlükler doğurabilir. Siparişler işletme içinde ne kadar farklı yollar izlerse, bu güçlükler o derece artar. Maliyet hesaplarının sağlıklı olması ve kontrol bakımından değeri, maliyet daireleri ayrımının ve maliyet yükleme anahtarları seçiminin isabetine bağlıdır.

Türkçe’de sipariş kelimesi, genellikle bir işletmenin müşterilerinden aldığı bir mal satın alma talebi anlamında kullanılır. Oysa sipariş maliyeti sisteminde önemli olan belirli özellikte bir mamülden belirli miktarda üretim için, işletmenin teknik servislerine verilen bir iş veya üretim emridir. Bu üretimat uygulamada çoğu kez müşterilerden alınan siparişler üzerine yapılmakla birlikte, bu özellik sisteminin tek varlık sebebi değildir (Bursal, 1986:318).

Herhangi bir mamül ya da mamül grubunun maliyetini hesaplama zorunlu ise ya da hesaplamak istenirse, bunların maliyet giderlerini özel bir şekilde izlemek gerekir. İşletmede bir iş, bir mamül ya da bir mamül grubu için yapılan dolaysız madde ve dolaysız işçilik giderlerini, üretim akışına paralel olarak tüketimin yapıldığı anda saptamakla maliyet giderleri izlenmiş olur. Bu izleme madde ve işçilik tüketimlerinin belli biçimde belgelerle miktar ve değer yanları ile kaydedilmesiyle gerçekleştirilir. Elde edilen dolaysız madde ve işçilik giderlerine dolaylı maliyet giderleri katılır. İşte bu şekilde bir iş, bir mamül ya da mamül grubu için maliyet giderlerini izlemeyi ve maliyeti özel olarak hesaplamayı sağlayan sisteme Sipariş Maliyeti Sistemi denir.

Başka dillerde olduğu gibi, dilimizde de bu sisteme aynı anlamda çeşitli isimler verilmektedir. Sipariş Emri Maliyeti, Ismarlama Maliyeti, şarj maliyeti, parti maliyeti gibi isimlerin de kullanıldığı görülmektedir.

Maliyeti belli edilmek istenen mamül ya da mamüller grubu işletmeye üretim edilmek üzere ısmarlanan bir mamül ya da bir mamüller grubu olabilir. Bu nedenle bu şekilde üretim edilen bir grup malın maliyetinin bulunmasına sipariş maliyeti denilmektedir. Ancak maliyette sipariş her zaman müşterinin ısmarladığı bir grup malı belli etmeyebilir. Nitekim işletme müşterinin ısmarlamasına bağlı olarak üretimde bulunabileceği gibi, stok için de

üretimde bulunabilir. Bu halde de üretim verilen partiler sipariş olarak adlandırılır. Ayrıca müşteri bir grup malı ısmarlamış olsa bile bunların üretimi birkaç grupta gerçekleştirilebilir, yan üretim birkaç partide verilmiş olabilir. Maliyetin hesaplanması için asıl olan üretimdeki mallar olduğuna göre, ister stok için imalata verilmiş olsun, üretime verilen partileri sipariş diye nitelendirmek gerekecektir. Üretime bu şekilde verilen partinin maliyeti özel olarak izlenmiş ve hesaplanmış olacaktır.

Sipariş maliyeti herhangi bir zamanda işletmede üretilen mamülleri ayrılabilme, teşhis edilebilme yeteneği olan ve ayrılmasında fayda bulunan işkollarında uygulanır. Sürekli olarak aynı malı birbirinden farksız bir şekilde gerçekleştiren bir işletmede böyle bir sistemin uygulanması gereksizdir (Öcal, 1985:75).

Bir işletmede safha maliyeti sisteminin uygulanabilmesi için safhalarda biriken masraflarla farklılık göstermeyen mamüller arasında dolaysız ilişki kurulabilmesi gerekir. İşletmede bir tip mamül üretildiğinde safhalarda biriken masraflar doğrudan doğruya bu mal ile ilgilidir. Safhalarda birden fazla mal imal edildiğinde imal edilen mal standart bir mal ise safhalarda masraflar değişik mamüllere göre biriktirilerek gene safha maliyeti sistemi kullanılabilir. Masraf merkezlerinde imal edilen mamüller ile bu mamüller arasında kolaylıkla bağlantı kurulamadığında safha maliyeti sistemi kullanılamaz. Masraflar ve mamüller arasında direkt bağlantı sipariş maliyet sistemi ile kurulur. Sipariş maliyeti sisteminin kullanılacağı iş kolları için örnek verelim. Mamül standart bir mamül olmayabilir. Müşterilerin değişik ihtiyaç ve siparişlerine göre her bir mamül ayrı özelliklerde imal edilebilir. Bu durumda her bir mamülün masrafları sipariş maliyeti sistemi kullanılarak mamüllere yüklenir. Diğer bir örnek verelim. İşletmede değişik partiler halinde çeşitli mamüller imal edildiğinde gene sipariş maliyeti sistemi kullanılacaktır. Genel olarak sipariş maliyeti sistemi uygulamada, sipariş maliyeti ve parti maliyeti adları altında kullanılır. Uygulamada gerçek imalat şekilleri genellikle safha maliyeti ve sipariş maliyeti sistemlerinin ihtiyaçlarına göre birleştirilmesini gerektirir.

Sipariş maliyeti sistemi masrafların doğrudan doğruya sipariş maliyeti kartlarında biriktirilmesi temeline dayanır. Sipariş maliyeti sisteminde imalatına başlanacak her sipariş için bir numara verilir ve bu sipariş için maliyet kartı üzerinde toplanır (Ertuna, 1977:130).

Sipariş maliyeti, maliyet giderlerinin doğrudan sipariş maliyeti kartlarında toplanması esasına dayanır. Üretimine başlanacak her mamül, mamül grubu veya mamül cinsi için bir numara verilir ve bir sipariş maliyet kartı açılır. Dolaysız madde ve dolaysız işçilik giderleri mamülle direkt ilgili olduğundan ve doğrudan doğruya mamül maliyetlerine yüklenebildiğinden sipariş maliyeti kartında bu giderler toplanır. Fakat genel üretim giderleri, mamül maliyetlerine dolaysız olarak yüklenemediğinden bu giderler sipariş maliyet kartında toplanmaz. Genel üretim giderleri yükleme ORAN (%)ları ile mamül maliyetlerine yüklenir. Genel üretim giderlerinin mamül maliyetlerine yüklenmesinde şu yol izlenir:

* Siparişin hangi üretici işyerinde işlem gördüğü tespit edilir. * Üretici işyerinde kullanılacak ölçü tespit edilir.

* Ölçü miktarı ile üretici işyerindeki genel üretim gideri yükleme ORAN (%)ı çarpılır ve mamül maliyetine yüklenecek genel üretim gideri payı bulunur (Altuğ, 1985:144).

Tanımlamalardan görüldüğü gibi, bu sistemin özelliklerinin başında dolaysız maliyet giderlerinin özel olarak izlenmesi gerekmektedir. Dolaylı maliyet giderleri ise bir takım yükleme katsayıları ile yüklenmektedir. Bu katsayılar ne kadar sağlıklı hesaplanırsa, hesaplanan maliyetler o kadar sağlıklı olacaktır.

Bu sistemde, maliyeti hesaplanacak mamül türüne veya grubuna bir numara verilir. Bu numara, sipariş numarası veya seri numarası veya iş emri numarası gibi adlarla anılır.

Sipariş maliyeti sistemi özelliğinden dolayı, safha maliyeti sistemine göre çok sayıda belge veya form kullanılmasını gerektirir. Sipariş maliyeti sisteminin bir özelliği de, bu sistemde maliyet dönemi kavramının önemini ikinci palana bırakmasıdır. Asıl olan, üretiminin tamamlanması gelecek dönemlere sarksa da sipariş adı verilen mamüllerin maliyetinin hesaplanmasıdır. Ancak dolaylı maliyet giderlerinin yüklenmesinde maliyet dönemi önemini korumaktadır (Haftacı, 1999:223).