Atayman ve Çetinkaya'nın çalışmasında yer verdiği sinemadaki komikliğin modelleri ve komedinin anlatım kalıplarının sınıflandırılması; çalışma kapsamında incelenecek filmlerin mizahi yapısını aydınlatacağından önemlidir.
1.7.1. Sinemadaki Komikliğin Modelleri
1.7.1.1. Komik Olanın Malzemesi Olarak Film Tekniğinin ve Teknolojinin İşlevi ve Katkıları
Sinema teknolojisinin gelişmişliği ve kurgunun varlığı olayların istenilen şekilde yontulup sunulması gibi ayrıcalıklar komedi türü için de vazgeçilmez araçlardır. Beklenmedik olaylar ve durumlar, seyircinin savunmasız bir anında karşısına çıkarılıp, şaşırtarak kolayca onları güldürebilmektedir. Seyircinin karşısında canlanan öykünün istenildiği şekilde yavaşlatılıp, hızlandırılması durumun çetrefilliğine göre artan bir miktarda kahkahaları da beraberinde getirecektir. En basitinden bir başka örnek vermek gerekirse, görüntü ve sesin karmaşık bir şekilde kullanılması, bir kedinin insan gibi konuşturulması ya da kadın bir karakterin erkek ses tonuyla konuşması komediyi yaratacaktır. (Atayman ve Çetinkaya, 2016:30). Bir sinema filminin yardımcı oyuncusu konumunda bulunan müzik unsuru da, abartılarak ya da durumların içerdiği atmosferden farklı bir tür müzik kullanılarak komediye hizmet edebilir.
1.7.1.2. Fantastik Olan ile Komik Olan
İnsanlar alışıldık düzenlerinin devamını, huzurlarının korunmasını sürekli olarak arzularlar. Seyircinin alışık olmadığı kompozisyonlar yaratırken, seyirci onun bir kurgu olduğunu bilerek, korkulacak bir şeyin olmadığını anlayarak rahatlayacaktır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:31). Sinema teknolojisinin geldiği noktada animasyon ve karikatür tekniğiyle insanın alışık olmadığı dünyaları insanlara sunması, görselliğin ve kurgusallığının bilincinde olan seyirci için her zaman komik olacaktır.
1.7.1.3. Nesnenin Direnmesi
Karakterin karşısına çıkan nesneler, alışılmadık bir biçimde kendilerinden beklenmedik bir biçimde canlanabilir, karaktere zorluk çıkarabilir. Karakterin nesne ile olan mücadelesi sırasında yaratılan aksiyonun yapmacıklığını bilen seyirci bu duruma bir başka filmden alışık olduğu için gülecektir. Karaktere zorluk çıkaran nesne karşısında çabalayan karakterin çaresizliği yine komik bir etki yaratacaktır
(Atayman ve Çetinkaya, 2016:32). Bu nesnelerin dozunda canlandırılması önemlidir çünkü, seyirci nesneyi bir karakter olarak addedebilecek kadar canlı biri olarak yorumlarsa tür fantastik bir bilim-kurguya doğru evrilecektir.
1.7.1.4. Nesnenin Dönüşümü
Seyircinin karşısına konan bir nesne, bilindik ve aşina olunan işlevselliğinin karşıtı bir nesne olarak kullanıldığı zaman komik bir etki yaratacaktır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:33). Türk sinemasından da aşina olunan birçok komedi filminde, sanayideki bir otomobilin bir hasta bir insan gibi kabul edilip, muayenesinin hijyenik şartlarda yapılması vb. durumlarla karşılaşılabilmektedir.
1.7.1.5. Görüntü Travması
Yükseklik korkusu insanların en çok dillendirdikleri çekincelerindendir. Sinema perdesinde de sık sık, yüksek binalar, bulutların üzerindeki karlı zirveler ya da bir sirkte yüzlerce metre yükseklikte gerilmiş bir ip her zaman insanları huzursuz ederek aşırı derecede heyecanlandırmıştır. Karakterin böylesine durumlarda olduğunu gören seyirci karşına sunulanın kurmaca olduğunu bilmesine rağmen sinemasal gerçekliğin içinde heyecan duyar. Karakterin de içinde bulunduğu durumu sezdirmesi bu durumu iyice körükleyecektir ancak, karakterin beklenmedik bir şekilde, son bir hamleyle içinde bulunduğu tehlikeden kurtulması seyirciyi güldürecek ve rahatlatacaktır.
1.7.2. Komedinin Anlatım Kalıpları
Bir komedi filminde sahnelerde ve sekanslarda kendine yer bulan ve karakter olmayan; diyalogların yarattığı durumlar, aldatıcı kıyafetler, birbirine karıştırmalar, yanılsamalar, parodi ve satir gibi komik aracılar da vardır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:34).
Dramatik ve romantik karakterlere sahip öyküler olarak anlatılmaya uygun her öykü, komedi olarak da anlatılabilir fakat bu malzemeleri komedi düzlemine taşımayı sağlayacak modeller de mevcuttur. Bu anlatım modellerini Gerald Mast'ın sınıflandırmasından örnek olarak alabiliriz (Akt. Atayman ve Çetinkaya, 2016:35).
1.7.2.1. Bir Kadın ve Bir Erkek
Bir komedi karakterinin romantik bir aşık ruh haline bürünerek seyirciye sunulması ortaya konan bu aykırı durumun sayesinde daha baştan komik durum yaratacaktır. Romantik filmlerin klişelerinden olan kadın veya genelde erkeğin aşkının fark edilemediği durumlar da komik bir tipin güldürüsü için aranan ortamın ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Komik tip, karşı tarafın sevgisini kazanmak, ona sevmeyi öğretmek gibi amaçlarla seyirciyi etkisi altına alacaktır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:35)
1.7.2.2. Başka Bir Tür'ün Parodisini Yapmak
Komedi sineması popüler türlerin klişelerinden de beslenmektedir. Western, Korku, Bilim-Kurgu ya da gangster filmlerinin ahlak anlayışları ve kahramanları bir komedi tipinin uğraşı ya da komedi filminin olay örgüsü içinde yer verilerek parodileştirilebilir (Atayman ve Çetinkaya, 2016:36). Bu türlerin klişeleri olan davranışlar ya da kendi türleri içinde kaçındıkları eylemler, bir komedi filminin malzemesi olarak seyirciye sunulup komikleştirilebilir.
1.7.2.3. Sorunun Saçmalığa Dönüşmesi
Karakterin yapacağı basit bir hatanın abartılarak daha abartılı sonuçlar doğurması olay örgüsünün saçma bir alana sürüklenmesine neden olabilir. Olay örgüsünün sürüklendiği saçma alan kahramanın temel amacına hizmet ettirilip bir sonuca ulaştırılarak yaslandığı neden sayesinde komikleştirilmeye çalışılır. Karakterin yol açtığı bir yanlış anlama veya akla uygun olmayan durumların birbirini doğurması film boyunca durumları komikleştirmeye çalışmaktadır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:37). Bizi güldüren şey gözle görülen, somut bir biçimde gerçekleşmiş olan “saçma” dır (Bergson, 2015).
1.7.2.4. Sosyal Gruplar ve Sınıflar
Karakterin alışık olduğu, yetiştiği sosyal çevresi, o çevrenin getirdiği kurallar ve iletişim yapısı kendi iç kültürünü oluşturur. Karakterin bu iç kültürüyle başka bir düzenin veya sosyal çevrenin içine düşmesi komedi sinemasının sıkça kullandığı bir
olgudur. Karakter ilk olarak karşılaştığı bu yeni ortamın kurallarına ve yaşam şartlarına uymak için çaba sarf ederken gülünç bir duruma düşmemesi neredeyse imkansızdır (Atayman ve Çetinkaya, 2016:37).
1.7.2.5. Kahramanın Hayatla Baş Etmeye Çalışması
Komedi sinemasının vazgeçilmez öykülerinden biri olan, kahramanın yaşam mücadelesi ve çabası; zor şartlar altında bile yaşamdan zevk alabilen ama savaşımını da aksatmayan karakter komedinin kapısını açar (Atayman ve Çetinkaya, 2016:38). Örneğin Turist Ömer böyle bir karakterdir. Uzaya çıksa bile oradaki yaşamın zorluğundan şikayet ettiğini görmek neredeyse imkansızdır. O hayatta kalmaya çalışırken eğlenmeye çabalayan, bu çabasıyla da seyirciyi güldüren en bilindik kahramanlardandır.
1.7.2.6. Görev
Komik bir kahraman kendi belirlediği ya da ona dayatılan bir görevi yerine getirmeye çalışmaktadır. Görevin büyüklüğü ile karakterin bu görevi başarma kabiliyeti ne kadar uyumsuzsa o derecede komik bir etki yaratılabilmektedir. Komik kahramanın böylesine kendi yapısına zıt bir görevde mücadele ederek komedi aksiyonları yaratması, türün sıkça kullandığı kalıplardan birisidir. Örneğin Buster Keaton’ın, Harry Langdon’ın ya da Charlie Chaplin’in birçok tiplemesi bu model üzerinden işler (Atayman ve Çetinkaya, 2016. 38-39).
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE'DE MİZAH GELENEĞİ VE TÜRK SİNEMASINDA KOMEDİ: CİLALI İBO VE TURİST ÖMER
Çalışmanın bu bölümünde öncelikle geleneksel Türk mizahında ortaya çıkan çeşitlemelere yer verilecek daha sonra komedinin sinemada ortaya çıkışı ve oluşumu hakkında bilgi verilecektir. İlerleyen bölümlerde ise, çalışmanın evrenini oluşturan filmlerin ana karakterlerinin özellikleri açıklandıktan sonra; ilk bölümdeki kavramsal çerçeveden hareketle filmler komedi işlevleri, anlatım kalıpları ve son olarak mizahi unsurları kullanma biçimleri açısından çözümlenecektir.