C ARAP AİLELERİNİN ANADOLU VE TRAKYA’YA YÖNELİK SEVK VE İSKÂNLAR
4 SEVK VE İSKÂN SIRASINDA YAŞANAN GELİŞMELER
Anadolu’nun çeşitli bölgelerine gönderilmesi kararlaştırılan bazı kaynaklara göre 5000’ne yakın Arap ailesi573 kademeli olarak göç ettirildi. Sevkiyat sırasında herhangi bir sorun yaşanmaması için memur nezaretin sevkiyatlar yapıldı574. Ancak buna karşılık Hicaz bölgesinden sevk edilenlerin Suriye’de aşırı yığılma yapmaları üzerine başıbozuk yerleşmelere engel olunmak575 ve çıkan izdihamı engellemek
572 Ayrıntılı bilgi için bkz Tablo 7 573 Hasan Kayalı, a.g.e., s. 218.
574 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 11/2, Belge No : 8. 575 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosy No : 11/23, Belge No : 3.
190
amacıyla576 Anadolu’nun çeşitli bölgelerine küçük kafileler halinde ve kendilerine seyahat vesikası denilen belgeler verilerek sevk edilmeleri sağlandı577.
a - ARAP AİLELERİNİN İSKÂNI VE İSKÂN SIRASINDAKİ
İHTİYAÇLARININ KARŞILANMASI
Arap ailelerin Anadolu şehirlerine iskânları sırasında kendilerine öncelikle uygun hanelerin bulunması çalışmaları yapıldı. Sevkiyatın gerçekleştiği şehirlerde daha önceden Ermeni ya da Rumların bıraktıkları sahipsiz evlere578 yerleştirilmeye çalışılan bu aileler iskâna açılan vilayetlerde, iskâna tahsis olunacak ev kalmaması durumunda boş hanelerin bulunduğu şehirlere nakledildiler579. Buna örnek olarak Dâhiliye Nezareti’nin şifre kaleminden Suriye, Halep, Konya, Edirne vilayetlerine 8 Nisan 1334 tarihinde çekilen şifreli telgraf gösterilebilir. Bu telgraftaki bilgilere göre yeterli haneye sahip olmayan İzmir vilayetine Arap ailelerinin gönderilmemesi istenmekte ve böyle bir durumun oluşması sonucunda da iskân imkânı sağlanamayan Arap ailelerin sefalete düşeceklerinden ve tepkilere yol açacağından söz edilmekteydi580.
Arap ailelerin sevk ve iskânları sırasında onlara ekonomik destek sağlamak amacıyla üç kaynak tahsis edildi. Bunlardan ilki gerek Ermenilerin, gerekse Rumların göç ettirilmeleri sırasında yararlanılan Aşiretler ve Muhacirler Müdüriyeti’nin oluşturduğu muhacirin tahsisatıdır. Bu tahsisat, sevk edilenlerin iskân ve iaşe masraflarının tedarikinde ağırlıklı olarak yararlanılan kaynak olmuştur581.
576
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), Dosya No : 86, Belge No : 151.
577 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 18/9, Belge No : 2. 578 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 11/10, Belge No : 4. 579 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 10, Belge No : 29. 580 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 86, Belge No : 78. 581 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 11/23, Belge No : 6.
191
Özellikle Hicaz bölgesinden sevk edilenlerin sevk ve iskân masraflarını Mucarin Tahsisatı karşıladı582.
Arap ailelerinin Ermeni ve Rumlardan kalan hanelere iskânlarında önemli bir problemle karşılaşıldı. Bu da hanelerdeki günlük eşyaların ya evlerin eski sahipleri tarafından harap edilmiş olması ya da çalınmasından dolayı evlerin oturmaya uygun durumda olmamasıydı. Muhacirin tahsisatı iskâna açılan bu metruk hanelerin ihtiyaçları için dost ülkelerden ithal edilecek eşyanın bedeline kaynak sağladı583. Ayrıca iskân edilen Arap ailelerin kış mevsiminden olumsuz etkilenmemeler içinde Muhacirin Müdüriyeti bu ailelere yakacak yardımında bulundu584.
İkinci kaynak ordu tahsisatı oldu. Özellikle Suriye bölgesinden Anadolu’ya yönelik sevkiyatta, Arap ailelerin sevk ve iskân masrafları ile iaşelerinin ordu
tarafından karşılanması
kararlaştırıldı585. Ayrıca orduya ait ulaşım vasıtalarından da sevkiyatın gerçekleşmesi sırasında yararlanıldı.
İhtiyaçları karşılamada ordu ve muhacirin tahsisatlarının yetersiz kalması sonucunda oluşturulan seferberlik tahsisatı da ekonomik sıkıntı çeken Arap ailelerine mali desteklerde bulundu586.
Bununla birlikte bazı durumlarda iskâna açılan bölgelerin yerli tebaasının da nakledilen Arap ailelere ekonomik yardımda bulunmaları istendi587.
Gerek kendi istekleriyle ve Osmanlı hükümetine bağlılıklarından dolayı göç eden, gerekse devlet tarafından göç ettirilen kişilerin ekonomik sıkıntı yaşamamaları
582 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 8, Belge No : 39/A; Dosya No : 6/52, Belge No : 1. 583 BOA, DH.ŞFR Dosya No : 63, Belge No : 76.
584 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 7, Belge No : 68. 585 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 13/11, Belge No : 1, 3. 586 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 15, Belge No : 42. 587
BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 82, Belge No : 79. Adana’ya Musul’dan sevk edilecek olan bini aşkın kişinin iskân ve iaşelerinin adana vilayetince karşılanması 11 Kanunuevvel 333 tarihli telgrafta nazır Talat Paşa tarafından istenmiştir.
192
için devlet tarafından maaşa bağlandığı görüldü588. Öncelikli olarak sevk edilen bu ailelerin bıraktıkları emlak ve arazilerine karşılık olarak sevk edildikleri bölgelerden arazi tesisi edilmesine çalışıldı. Ancak buralarda arazi sağlanamayanlara günlük ücret verilmeye başlandı589. Bu ücret ilk başlarda 20 kuruş olarak saptandı590. Bu rakam 1914 yılının toptan gıda fiyatlarına göre 1 çuval unun 87 kuruş, bir çuval pirincin 50 kuruş,1 okka tereyağın 22 kuruş,1 varil gazyağının 22 kuruş olduğu ve günlük ücretlerin bir aylık toplamının da 600 kuruş olduğu düşünülürse, verilen bu ücretin normal seviyede olduğu görülür591.
Ailelerden, kendi istekleriyle, göç ettikleri bölgeden başka bir bölgeye nakil edilmek isteyenler, gittikleri yeni bölgelerde ekonomik sıkıntı çekmemeleri için, devlet tarafından aldıkları günlük ücretlerini ve kaç nüfus olduklarını gösterir belgelerini almakta ve bu suretle yeni yerleşim bölgelerinde de ücretlerini düzenli olarak almaları sağlanmakta ve bununla birlikte hem haksız kazanç elde etme devlet tarafından engellenmekte hem de ücretlerin denetimi düzenli olarak sağlanmaktaydı592.
b - ARAP AİLELERİNİN İSKÂN BÖLGELERİNDEKİ YAŞANTILARI
Sürgüne gönderilen Arapların Anadolu şehirlerinde yalnız kalıp zor duruma düşmelerini engellemek için akrabalarının olmadığı bölgelere yerleşmeleri engellendi593. Bu kişilerin eğer nakledildikleri bölgelerde akrabaları yok ise, Anadolu
588
BOA, DH.EUM.4.ŞB Dosya No : 8, Belge No : 40. 589 BOA, DH.EUM.4.ŞB Dosya No : 14/7, Belge No : 3.
590BOA, DH.EUM.4.ŞB Dosya No : 14, Belge No : 31; Dosya No : 18, Belge No : 22.
591 Şevket Pamuk, İstanbul Ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar Ve Ücretler (1469-1998), Ankara, 2000, s. 172.
592 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 86, Belge No : 68. 593 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 13, Belge No : 45.
193
ya da Rumeli şehirlerinde bulunan kardeşlerinin594 ya da diğer yakın akrabalarının595 yanlarına yerleştirilmelerine çalışıldı.
Anadolu’da akrabaları bulunmayan Arapların iskân bölgelerine memleketlerinden ailelerini de getirmelerine izin verildi596. Bu ailelerin nakil masrafları da hükümet tarafından karşılandı597. Bu aileler geldikten sonra bunlara yönelik bazı kurallar getirildi. Oluşturulan bu kurallara göre gelen aileler içinde seyahat etmek isteyenlerin iskân bölgelerinin jandarma, polis müdüriyeti gibi kurumlardan bir izin belgesi alarak seyahatlerine izin verildi. Ancak Suriye ve Batı Arabistan’da bulunan IV. Ordu kumandanlığının emri olmadan 15 yaşından büyük Suriyelilerin Adana’dan güneye inmeleri yasaklandı598. Buna karşılık 50 yaşın üzerinde bulunup Anadolu’ya sürgüne gönderilen Suriyelilerin, bir süre sonra istedikleri bölgelere vesika almadan da gidebilmelerine müsaade edildi599. Sürgüne gönderilen Arapların sevk emri geldiği halde hasta ya da çok yaşlı olmalarından dolayı yanlarına nakledilmesi mümkün olmayan ailelerinin memleketlerinde bırakılması ve ekonomik sıkıntıya düşmemeleri için bu ailelere günlük 20 kuruş maaş verilmesi hükümet tarafından kararlaştırılıp uygulamaya konuldu600
c - DEVLET HİZMETİNDE BULUNAN ARAPLARIN DURUMU
Dördüncü Ordu komutanlığının emriyle çeşitli bölgelere gönderilen Araplar arasında yer alan devlet memurlarının sevk ve iskân edildikleri bölgelerde memuriyet
594 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 9, Belge No : 15; Dosya No : 10, Belge No : 4, 35. 595
BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 9, Belge No : 6; Dosya No : 12, Belge No : 33.
596 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 9, Belge No : 23, 24; Dosya No : 10, Belge No : 42; Dosya No : 11, Belge No : 10.
597 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 10, Belge No : 3. 598 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 20, Belge No : 32. 599BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 19, Belge No : 54. 600 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 13, Belge No : 67.
194
derecelerine bakılarak uygun memuriyetlere yerleştirilmeleri sağlanarak devlet bünyesindeki çalışmalarının sürdürülmesi amaçlandı601.
Sevk edilen Arap aileleri içinde askerliğini henüz yapmamış gençlere yönelik nasıl bir uygulama yapılacağı belirsiz kalmıştı. Dâhiliye Nezareti’nin 2 Temmuz 1332 tarihli olup Başkomutanlık Vekâleti’ne çektiği telgrafta bu durum soruldu602 ve cevaben Başkomutanlık Vekâleti’nin onayı alındı. Buna göre sürgüne gönderilen Arap aileler içinde yer alan askerlik yapmamış gençlerin önce harp okulu talimgâhlarında eğitim görmeleri603 daha sonra da ordu hizmetine alınmaları hükümet tarafından uygulamaya konuldu604. Ancak askerlik hizmetine alınmada Lübnan’ın şehir ve kırsal kesiminden sevkedilmiş olan tebaası muaf tutuldu605.
Sürgüne gönderilen Arap aileler içinde askere alınan kişi dışında ailenin geçimini ve bakımını sağlayacak başka bir erkeğin olmaması durumunda ailenin zorluklarla karşılaşmasını engelleyebilmek için bu kişilerin memleketlerine dönmelerine izin verildi606.