D Osmanlı Ülkesinde İsyan Hareketlerine Katılan Ermeni Topluluklarının Mezopotamya ve Suriye’ye Sevk ve
E- Göç Ettirilen Ermenilerin Geri Dönüşü ve Ermeni Gayrimenkullerinin Durumu
I. Dünya Savaşı’nın son yıllarında Ermenilerin göç ettirildikleri Mezopotamya ve Suriye’den eski yerleşim yerlerine dönüşü başladı. Geri dönüşün düzenli bir şekilde işlemesi ve tehcire tabi tutulan Ermeni muhacirlerini eski hanelerine yerleştirilmesi hususunda hükümet tarafından çeşitli vilayet ve mutasarrıflıklara yönelik beyannameler yayınlandı. Sevk edilmiş olan Ermeni muhacirlerin geri dönmelerine Meclis-i Vükela’ca alınan 21Teşrinievvel 1334 talimatla izin verildi505.Geri dönüş yolculuğu sırasında Ermeni muhacirlerin açlık sorunuyla karşılaşmamaları için iaşelerinin sağlanmasına büyük önem verildi. İskân ve Aşayir Müdüriyet-i Umumiye’si çeşitli vilayet ve mutasarrıflıklardan
501 Necdet Sevinç, a.g.e., s. 145 – 149. 502 Kamuran Gürün, a.g.e., s. 227.
503 Kemal Çelik, “a.g.m.”, Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, s.279.
504 Necdet Sevinç, a.g.e., s. 145.
505 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti (HR.MÜ.) Dosya No : 43, Belge No : 34; DH.ŞFR. Dosya No : 93, Belge No : 26, 59.
171
muhacirlerin iaşe ihtiyaçlarının karşılanmasını istedi. Yerel hükümet de Ermeni muhacirlerinin sevkiyat sırasında ihtiyaçlarının karşılanması için onlara ekmek karnesi verme uygulamasını başlattı. Karnesi olmayan muhacirlerin de beslenmeleri üzerinde titizlikle duruldu.
Sevkiyat sırasında Ermeni muhacirlerin kimliklerinin saptanabilmesi ve seyahat edebilmelerinin sağlanması için muhacirlere önceleri hükümetçe gönderilen seyahat belgesi alma zorunluluğu getirildi. Ancak sonrasında bu belgelerin gönderilmesinde gecikmelerin yaşanması üzerine hükümet bu belgeleri alma mecburiyetini kaldırdı. Bunun yerine muhacirlerin trene binmeden önce isimlerinin yer aldığı bir listenin oluşturulması ve bu liste yardımıyla muhacirlerin seyahatlerine izin verilmesi uygulamasına geçildi506.
Ermeni muhacirlerinin trenlerle sevkiyatında onlardan yol masraflarına bir bedel alınmaması507 ve bu yol masraflarının harbiye ödeneğinden karşılanması kararlaştırıldı508.
Seferberlik ödeneğinden geri dönen Ermeniler içinde en çok ihtiyacı olanlardan büyüklere üçer kuruş, küçüklere altmışar paradan günlük ödenek veya buna karşılık iaşe fiyatı üzerinden hububat verildi509. Ayrıca sevkiyatın çabuklaştırılabilmesi amacıyla seyahat edecek Ermeni muhacirlere haftada iki defa olmak üzere tren seferi tahsis edilmesi konusunda Harbiye Nezareti’nden hat komiserlerine emirler gönderildi510.
Ermeni kafilelerinin sevkiyat esnasında herhangi bir saldırıya uğramamaları konusu hükümetçe üzerinde önemle durulan bir konu oldu. Kafilelere yönelik olabilecek her hangi bir saldırıdan yerel hükümet yöneticilerini sorumlu tutan hükümet bu durumu gönderdiği telgraflarla çeşitli vilayet ve mutasarrıflık merkezlerine duyurarak 1915’de gerçekleşen kafilelere yönelik saldırıların
506 BOA, HR.MÜ. Dosya No : 43, Belge No : 34 507 BOA, DH.UMVM. Dosya No : 57, Belge No : 16. 508 BOA, HR.MÜ.Dosya No : 43, Belge No : 34. 509 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 95, Belge No : 52. 510 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 95, Belge No : 52.
172
tekrarlanmasını engellemek istedi. Sevkiyat sırasında yaşanacak aksaklıklardan bölgedeki valiler ve mutasarrıflıklar ile komutanları sorumlu tutan hükümet, suçlu bulduğu yerel hükümet temsilcilerinin görevlerine son verdi511.
1915 tehciri sırasında yolculuktan zarar görmemeleri ya da kendilerine bakacak kimseleri olmadığından dolayı yetimhanelerde tutulan Ermeni çocukları müracaatlar sonucu varsa akrabalarına yoksa patrikhaneye teslim edildi512.Bunun yanında bazı İslam ailelerine bakılmalarını sağlamak amacıyla teslim edilen Ermeni kız ve erkek çocuklarının da Ermenilerden oluşmuş bir komisyona teslim edilmesi sağlandı513.
Bu çalışmaların düzenli bir şekilde yürütülememesi yüzünden hükümet 18 Kanunievvel 1334 – 31 Aralık 1918 tarihinde bir kararname yayınlamak zorunda kaldı. Bu kararnameye göre;
“1 – Sadece geri dönmek arzusunda bulunanlar sevk edilecek, bunların
dışında kimseye dokunulmayacaktır.
2 – Yerlerine iade edilenlerin yollarda perişan olmamaları ve dönüş mahallerinde mesken ve iaşe sıkıntısı çekmelerinin önlenmesi için gerekli tedbirler alınacak, gidecekleri bölgelerdeki idareciler ile irtibat sağlanıp bu konudaki tedbirler alındıktan sonra sevkiyat ve geri dönüş işlemlerine başlanacaktır.
3 – Bu şartlar içinde dönecek olanlara ev ve arazileri teslim edilecektir. 4 – Yerlerine daha önce muhacir yerleştirilmiş olan evler tahliye dilecektir. 5 – Açıkta kimse kalmaması için geçici olarak birkaç aile bir arada
yerleştirilebilecektir.
6 – Kilise ve mektep gibi binalarla bunlara gelir getiren yerler ait olduğu cemaate geri verilecektir.
511 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti (M.L.), Dosya no : 216, Belge no : 105. Kayseri’de mutasarrıf ile jandarma kumandanının Ermenilere yardım hususunda tembellik yaptıkları için görevlerinden azledilmesine; HR.MÜ. Dosya No : 43, Belge No : 34.
512 BOA, HR.MÜ. Dosya No : 43, Belge No : 34. 513 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 96, Belge No : 76.
173
7 – Yetim çocuklar istenildiği takdirde kimlikleri dikkatlice tespit edilerek velilerine veya cemaatlerine iade olunacaktır.
8 – Din değiştirmiş olanlar arzu ederlerse eski dinlerine dönebileceklerdir. 9 – Din değiştirmiş Ermeni kadınlardan bir Müslümanla evli bulunanlar eski dinlerine dönme konusunda serbest bırakılacaklardır. Eski dinlerine döndükleri takdirde kocalarıyla aralarındaki nikâh bağı kendiliğinden bozulmuş olacaktır. Eski dinine dönmek istemeyen ve kocasından ayrılmaya razı olmayanlara ait sorunlar ise mahkemelerce çözümlenecektir.
10 – Ermeni mallarından henüz kimsenin kullanımında bulunmayanlar kendilerine teslim edilecek; hazineye intikal edenlerin iadesi de mal memurlarının onayı ile karara bağlanacak ve bu konuda ayrıca açıklayıcı zabıtnameler
hazırlanacaktır.
11 – Muhacirlere satılan mülklerin sahipleri döndükçe kısım kısım sahiplerine teslim edilecektir. Bu konuda dördüncü madde aynen uygulanacaktır.
12 – Muhacirler ellerinde bulunan ve eski sahiplerine iade edilecek olan ev ve dükkânlarda tamirat ve ilaveler yapmışlarsa ve arazi ve zeytinliklerde ekimler yapmışlarsa, her iki tarafın hukuku gözetilecektir.
13 – Ermenilerden muhtaç olanların dönüşlerinde sevk ve iaşe masrafları harbiye tahsisatından karşılanacaktır.
14 – Şimdiye kadar ne miktar sevkiyat yapıldığını ve bundan sonra her ayın on beşinci ve son günlerinde nerelere ne kadar sevkiyat olduğu bildirilecektir.
15 – Osmanlı sınırları dışına çıkıp da geri dönmek isteyen Ermeniler yeni bir emre kadar kabul edilmeyecektir”514
1915 tehcirinden sonra Ermenilerin sahipsiz kalmış emlakına evleri savaştan zarar görmüş Müslümanlar yerleştirildi. Bu evlerin, Ermeniler 1918’de geri dönmeye başladıkça boşaltılıp eski sahiplerine iadesi yolunda hükümet tarafından
174
çeşitli emirler yayınlandı515. Ancak bu uygulama tehcire maruz kalıp geri dönen Ermeniler için uygulandı. Bunun yanında diğer ülkelere göç eden Ermenilerin tüm gayrimenkullerine hükümetçe el konuldu516 ve bu gayrimenkullere savaş bölgesinden kaçan Müslüman muhacirlerin yerleştirilmeleri sağlandı.
Geri dönen Ermeni muhacirler evleri Müslüman muhacirlerden boşaltılıncaya kadar her vilayet ve mutasarrıflık merkezlerinde bulunan misafirhanelerde barındırılarak günlük iaşe ihtiyaçlarının karşılanmasına çalışıldı517.
Ermeni muhacirlerin eski ikametgâhlarına yerleştirilmelerinde bazı problemler ortaya çıktı. Öncelikle tehcire uğrayan Ermenilerin evlerine yerleştirilen Müslüman muhacirler evlerin gerçek sahipleri geri dönünce evleri onlara teslim etmek istemedirler, edenler de evlerde tamir edilemeyecek derece ağır tahribatta bulundular518. Hükümet bunu engellemeye çalıştıysa da tahribatın önüne geçemedi519. Bunun yanında evlere yerleştirilen bazı Müslüman muhacirlerin evleri ya başkalarına satması yada kiralaması da büyük problemlerin doğmasına yol açtı520. Bazı yerlerde ise Ermenilerden kalan sahipsiz malların resmi dairelere nakledildiği ve bu malların sahipleri geriye döndükleri halde iade edilmediği görüldü. Hükümet bu durumda olan malların derhal sahiplerine iade edilmelerini emrettiği gibi bu usulsüzlüklere yol açan memurların da soruşturmaya tutulmasını istedi521.
Ermeni tehciri genel olarak incelendiğinde Ermeni ayrılıkçı hareketin giderek Anadolu Ermenileri arasında yayılmasına ve Osmanlı devletinin Balkan topraklarının kopartılmasını yakından gören iktidardaki İttihat ve Terakki parti
515 BOA, HR.MÜ. Dosya No : 43, Belge No : 34.
516 Bekir Günay, “a.g.m.”, Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri, s. 216. 517 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 95, Belge No : 226.
518 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 95, Belge No : 226. 519 BOA, HR.MÜ. Dosya No : 43, Belge No : 34. 520 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 96, Belge No : 195. 521 BOA, DH.ŞFR. Dosya No : 96, Belge No : 230.
175
liderlerinin Anadolu topraklarının da kopartılması sonucu devletin yıkılmasına duydukları tepki ortaya çıkmaktadır.
Hükümetin bu tehciri sadece komitecilere yönelik uygulama imkânının olmadığını 1916 yılında basılan ve “Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekât-ı
ihtilaliyyesi” isimli kitap savunmakta ve genel bir tehcirin yapılma nedenini patrikhane ve Ermeni ihtilâl örgütlerinin kırk yılı bulan bir süreçte gösterdikleri faaliyetler sonucunda ihtilalci teşkilatların köylere varıncaya kadar yayılmış, her köyde komite şubelerinin tesis etmiş ve çete teşkilatlarını oluşturmuş olmalarına bağlamaktadır522.
Osmanlı devleti sevkiyat sırasında elinden geldiğince kafilelerin rahat ve güvenli bir şekilde sevk edilmelerini sağlamaya çalıştı. Ordu araçlarının önemli bir kısmı Ermenilere tahsis edildi. Memur, asker ve jandarmalardan önemli bir kuvveti bu uygulamaya ayırdı. Buna rağmen kalabalık sayıdaki çetelerle kafileleri korumakla görevli kuvvetler arasında çıkan çatışmalar kafilelerin zarar görmelerine, dağılmalarına ve ana yolların dışına çıkarak açlıktan ve iklim şartlarından dolayı perişan olmalarına yol açtı. Bu duruma salgın hastalıklarında eklenmesi Ermeni muhacirlerin uğradıkları kayıpları arttırdı. Tehcirin gerçekleştirilmesi devletin durumunu ve bölgedeki sivil Müslüman unsurların vaziyetlerini sağlamlaştırdı. Ermeni ayrılıkçı hareketleri lojistik desteklerini kaybettiler ve bunun sonucunda gerek hükümete ve gerekse Müslüman topluluklarına yönelik Ermeni komitelerinin saldırılarının sönmesine yol açtı523.
522 Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-ı İhtilaliyyesi, s. 287. 523 Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, s. 220.
176