I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında Türkiye’de ve Türkiye dışında yaşayan Ermenilerinin savaş sırasında İtilaf Devletleri’ne destek verdikleri takdirde kendilerinin bir devlet kurması konusunda da İtilaf Devletleri’nin yardım edeceklerine inançları tamdı371. Ancak ilk başlarda bu düşüncelerini açıkça ortaya koymadılar. Ağustos 1914’de Enver Paşa ve diğer üst düzey Osmanlı yetkilileri Ermeni cemaatının ileri gelenleri ile görüşerek bir savaş sırasında Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’nin yanında yer almalarını istemişlerdir. Bu isteğe karşılık Ermeni ileri gelenleri ise yaşanabilecek bir savaş sırasında tarafsız kalacaklarını bildirdiler. Ancak gizlice Rus sempatizanlığının Ermeni cemaati arasında yayılması çalışmalarını da sürdürdüler372. Bu amacı gerçekleştirebilmek için Osmanlı
371 Muammer Demirel, “İngiliz Belgelerinde Türkiye Ermenilerine Yaklaşım ( 1860 – 1918 )”,
Dünden Bugüne Türk – Ermeni İlişkileri, s. 251. 372
Kemal Çelik, “Ermeni Sorunu, Göç Ettirme (Tehcir), Sözde Soykırım İddiaları ve Gerçekler”,
Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, VIII/31, (Mayıs – Kasım 2003), s. 273.
141
hükümetinin seferberlik ilan ettiği tarih olan 21 Eylül 1914’de Taşnaksütyun, Hınçak, Ramgavar ve Veranasnial komitelerinin merkezleri İstanbul’dan ülkenin farklı bölgelerinde yer alan şubelerine talimatlar göndererek Ermeni tebaanın kışkırtılmasını sağladılar. Buna göre gönüllü Ermeni birliklerinin oluşturulup Osmanlı kuvvetlerini oyalaması, hükümet organlarına karşı terör faaliyetlerinde bulunulması, ordu nakliyat birliklerine ve sivil Müslüman tebaaya yönelik saldırılarda bulunulması, Türk ordusunun sıkıştırması durumunda da bu çetelerin Rus ordusuyla birleşmesi yöntemleri benimsendi373. Savaşın hemen başlarında saptanan bu yöntemi uygulamak için bir kısım Ermeni subay, erbaş ve er bağlı bulundukları askeri birliklerden silahlarıyla kaçıp Rusya’ya sığındılar374. Bu arada Osmanlı Mebusan Meclisi Erzurum milletvekili Karakin Pastırmacıyan ve Van milletvekil Vahan Papazyan375 gibi üst düzey bürokrat Ermeniler de asker kaçağı Ermenileri silahlandırarak çeteler oluşturdular ve oluşturdukları çetelerinin başlarına geçerek sivil Müslüman tebaaya yönelik saldırılara katıldılar376. Bu çetelerin faaliyetleri Muş, Bitlis ve Van isyanlarının çıkmasında etkili oldu377. Rus Genelkurmayı kendilerine sığınan Ermenilerden Kafkasya’da Ermeni gönüllü alayları meydana getirdiler378.
Aynı tarihlerde Maraş vilayetine bağlı Zeytun kasabasında da isyan hareketleri görüldü ve oluşturulan Ermeni çeteleri sivil Müslüman tebaaya yönelik saldırılarda bulundular379.
Dâhiliye Nazırı Talat Paşa’nın 26 Mayıs 1915 tarih ve 270 sayılı tezkeresinde Ermenilerin işledikleri suçlar şöyle sıralanmıştır;
373 Talat Paşa’nın Hatıraları, s. 55.
374 Y.Atila Şehirli, “Ermeni Tehciri”, Ermeni Araştırmaları Dergisi I. Türkiye Kongresi Bildirileri, cilt : II, Ankara, 2003, s. 15; Mehmet Necati Kutlu, a.g.e., s. 77; Tarık Zafer Tunaya, a.g.e., s. 605. 375 Kemal Çelik, “a.g.m.”, Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, s. 274.
376 Tarık Zafer Tunaya, a.g.e., s. 603. 377 Talat Paşa’nın Hatıraları, s. 59.
378 Muammer Demirel, “a.g.m.”, Dünden Bugüne Türk – Ermeni İlişkileri, s.251. 379 Talat Paşa’nın Hatıraları, s. 62.
142
1–Savaş alanlarına yakın yerlerde bulunan, bir kısmı sınırları devlet düşmanlarına karşı korumakla meşgul olan Osmanlı ordu birliklerinin hareketlerini zorlaştırmak
2 – Askeri malzeme ve cephane naklini zorlaştırmak 3 – Düşman devletlerle işbirliği yapmak
4 – Düşman devletlere sığınmak
5 –Yurt içinde birliklerine gönderilen Türk askerlerine ve sivil tebaaya yönelik saldırılarda bulunmak
6–Osmanlı şehir ve kasabalarına saldırarak yağma ve katliamlar gerçekleştirmek380.
Özellikle Ocak 1915’den sonra yoğun olarak ülkenin farklı bölgelerinde Ermeni çeteleri tarafından çıkartılan olaylar meydana geldi. Van’daki komiteci Ermeniler Van’ın Rus işgaline girmesini kolaylaştırmak için stratejik noktaları işgal ettiler ve sivil Ermeni tebaayı silahlandırdılar. Telgraf hatlarını kesip şehirdeki Osmanlı hükümet kurumları ile Müslüman mahallelerini tahrip ettiler, sivil Müslüman tebaaya yönelik saldırılarda bulundular381.
Güney Marmara bölgesindeki Ermeni komiteciler Rusya lehine casusluk yaptılar, sivil Müslüman tebaaya saldırılarda bulundular.
Çukurova bölgesinde de buna benzer casusluk olayları görüldü ve bu bölgenin bazı kesimlerinde oluşturulan Ermeni çeteleri İtilaf Devletleri’nin askeri birlikleriyle birleşti.
380
Y.Atila Şehirli, “a.g.m.”, Ermeni Araştırmaları Dergisi I. Türkiye Kongresi Bildirileri, cilt : II, Ankara, 2003, s. 16.
381 Kemal Çelik, “a.g.m.”, Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, s. 275; ayrıca Armenian Allegrations: Myth and Reality, A Handbook of Facts and Documents, Compiled & Edited By: The Assembly of Turkish American Associations, Washington, D.C., 1987, s. 21
143
İç Anadolu’nun bazı kesimlerinde de, özellikle Şebinkarahisar ve Yozgat’ta, Ermeni çeteler yangınlar çıkartarak sivil halka yönelik silahlı eylemlerde bulundular382.
Dörtyol, Musa Baba, Halep, Antep, Urfa, Zeytun gibi bölgelerde çıkan Ermeni olaylarının Suriye’yi Anadolu’dan ayıracağı ve bu yüzden de Fransız ve İngiliz Doğu Akdeniz orduları komutanlarının Ermeni isyanlarına destek verdiklerini o sırada bölgedeki III. Ordu komutanı olan Cemal Paşa belirtmektedir383.
Bu gelişmeler karşısında devlet bir takım önlemler aldı. Öncelikle başkomutanlık tüm birliklere 25 Şubat 1915 tarih ve 8682 sayılı şu emrini verdi;
“ Bitlis’te bazı Ermeni eşkiyası ortaya çıkmış ve bazı ermeni askeri
firarileri eşkiyalığa başlamış, Halep’te, Dörtyol’da Ermeniler tarafından asker ve jandarmaya saldırılar gerçekleşmiş ve Kayseri sancağındaki Ermeni evlerinde önemli sayıda bombalar, Fransızca, Rusça ve Ermenice şifre grupları bulunmuştur. Bu durum düşmanlarımız tarafından memleket içinde bir ihtilâl girişimine hazırlanıldığını göstermektedir. Bu yüzden aşağıdaki talimatların bildirilmesine gerek görüldü.
1 – Ermeni askerler gerek gezici ordularda ve gerek gezici ve sabit jandarmalarda kesinlikle silahlı hizmetlerde kullanılmayacak ve kumandanlar ve karargahın içinde ve dairelerinde bile görevlendirilmeyeceklerdir.
2 – Ordu ve kolordu kumandanları ve kolordu ve tümen kumandan vekilleri ve mevki kumandanları tebaa tarafından herhangi bir şekilde hükümet emirlerine muhalefet edildiğini ve silahlı saldırılarda bulunulduğunu görürlerse zaman geçirmeksizin askeri birlikler ile en sert şekilde cezalandırmaya ve imha etmeye yetkili ve mecburdurlar. Ayrıca kumandanlar gerek gördükleri yerlerde derhal sıkıyönetim ilanına da yetkilidirler.
3 – Her yerde hazırlıklı ve dikkatli bulunmakla beraber fiilen saldırı belirtileri görülmeyen yerlerde tebaası rahatsız edebilecek baskılardan
382 Talat Paşa’nın Hatıraları, s. 69. 383 Cemal Paşa, a.g.e., s. 445.
144
kaçınılmalıdır. Bu suretle itaat ve sadakatten ayrılmamış olanların zarar görmeyecekleri kanaati güçlendirilmeli ve tebaa telaşa düşürülerek iskâna sevk edilmeye teşebbüs edilmemelidir.
4 – Genel savaş hali nedeniyle savunma ve güvenliği içeren bütün yetkiler askeriyeye ait olduğundan bütün sivil idare memurları kumandanlara danışırlar. Üçüncü ve Dördüncü Ordu ve Irak bölgelerinde en büyük makam ordu kumandanlarıdır. Birinci ve İkinci Ordu bölgelerinde bu konu için en büyük makam kolordu kumandanlarıdır. İşbu kolordu kumandanları başkumandanlık vekâleti ile birlikte bağlı bulundukları ordu kumandanlarına da bilgi verirler
5 – Üçüncü ve Dördüncü Ordu kumandanları olası uygulama için ne gibi tedbirler aldıklarını derhal başkumandanlık vekâleti makamına bildireceklerdir”384.
Yayınlanan bu emirler sonucunda Ermeni askerleri savaşan sınıflar dışına çıkarılarak silahsızlandırıldı ve inşaat, yol, demiryolu ve depo birlikleri haline getirildi. Ayrıca Dâhiliye Nazırı Talat Paşa tarafından yayınlanan 24 Nisan 1915 tarihli tezkereye dayanarak İstanbul’da bulunan Ermeni komitelerinin elebaşlarına yönelik operasyonlar başladı. Yayınlanan tezkereye göre;
1 – 16 – 55 yaş arasındaki Ermeniler, Türk sınırlarından dışarıya çıkamayacak, dışarıda olanlarsa içeriye giremeyeceklerdi.
2 – Haberleşme Türkçe yapılacaktı.
3 – Ermeni çocukları devletin resmi okullarında okuyacaklardı. 4 – Ermeni gazeteleri kapatılacaktı385.
İstanbul’da 77.735 Ermeni nüfus içinden 2345’i tutuklandı ve bunların içinde yer alan komite elebaşları askeri mahkemelere sevk edildiler. 26 Mayıs 1915’te de Dâhiliye Nazırı Talat Paşa tarafından sadrazama gönderilen ve Ermenilerin yoğun bulundukları bölgelerden Diyarbakır güneyine, Suriye ve
384 Kamuran Gürün, a.g.e., s. 211. 385 Necdet Sevinç, a.g.e., s. 133.
145
Mezopotamya’ya nakledilmesinin istenildiği bir yazıyla tehcir fiilen başlamış oldu386.