1- IRAK
Irak bölgesinin etnik yapısının Türkmen, Kürt ve Arap unsurlarına dayanması; Arap unsurların da Şii ve Sünni mezhepleri arasında bölünmüş durumda olması Irak’ta ayrılıkçı Arap milliyetçiliğinin yeterince etkili olmasını engellemiştir. Bununla birlikte Osmanlı merkezi yönetiminin tarih boyunca onları özerk statüde kabul etmesi, bölge insanının kendilerini daima Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olarak görmesine yol açmıştır532.
2 - SURİYE
Suriye bölgesinin uzun süren özerk yapısı 1839’da başlayan Tanzimat dönemindeki Osmanlı Devleti’nin merkezi otoriteyi güçlendirme çabaları ile sona
530Albert Hourani, a.g.e., s. 364. 531 Hasan Hasan Kayalı, a.g.e., s. 8. 532 Justin McCarthy, a.g.e., s. 299.
179
erdi. Özellikle bu süreçte ortaya çıkan posta örgütü ve düzenli yol çalışmaları ile ulaşım ve haberleşme belli bir oranda kolaylaştı. Bunlara ek olarak bölgede oluşturulan devlet okulları eski tip eğitim kurumlarının yerlerini almaya başladı ve bu okulların mezunları da devlet kadrolarında yer almaya başladı. Devlet bünyesinde yer alamayanlar ise aldıkları modern eğitimin sayesinde Arap toplumu içinde bireyselliği ön planda tutan bir entelektüel sınıfın oluşmasını sağladılar.
Suriye’de açılan bu eğitim kurumlarında eğitim dilinin Türkçe olması bölge yönetiminim yavaş yavaş Türkleşmesine zemin hazırladı. Ancak bu durum antitezini de beraberinde getirdi ve bölgedeki devlet kadrolarına Arapça bilmeyen Türk memurların yerleştirilmesi, Arap tebaasın yönetimle arasının bozulmasına yol açtı. Bu olumsuzluk Arap aydınları arasında geniş tepkilerin oluşmasına sebep oldu533. Arap aydınların görüşlerinin yer aldığı gazetelerin sayısı arttıkça daha geniş bir kitle, bölgede Arapçanın resmi dil olarak okullarda ve yönetimde kullanıldığı ve Arap memurların yer aldığı mahalli bir hükümet şeklinde beliren özerk isteklerinden haberdar oldu534.
Bu özerklik fikrinin etkisiyle 1857’de oluşan Suriye İlim Cemiyeti her ne kadar Avrupa merkezli milliyetçilik hareketlerinden etkilenerek Arap ırkını ve dilini yüceltse de Suriye tebaasını ayrılıkçı istekler çerçevesinde birleştirmeyi başaramadı535. Suriye tebaası her ne kadar özerklik istese de I. ve II. Meşrutiyetin mebusan meclislerinde yer alan Suriyeli milletvekilleri kendilerini yekpare bir bütün olarak Osmanlı devletinin bir temsilcisi olarak gördüler ve bütün ülkenin çıkarlarına uygun olan kararlara destek verdiler536. Ancak bu şekilde düşünenlerin yanı sıra önceleri azınlıkta olup daha sonra üye sayısı giderek artan iki gizli ayrılıkçı örgüt de Suriye’de ortaya çıktı. Bunlardan ilki, Faris Nimr’in önderliğini yaptığı,1878 -1883 yılları arası faaliyet gösteren bir cemiyetti. Bu cemiyet hem bölgedeki Hıristiyanları ve Müslümanları Türk hükümetine karşı bir propaganda etrafında birleştirmeyi
533 Justin McCarthy, a.g.e., s. 152. 534 A.g.e., s. 157.
535 Hasan Kayalı, a.g.e., s. 8. 536 A.g.e., s. 30.
180
amaçlıyor, hem de bünyesindeki genç Hıristiyanların da desteğiyle ulusal niteliklere sahip bağımsız bir Arap devleti oluşturmayı hedefliyordu. İkincisi ise önde gelen toprak sahibi, ulema ve tüccar ailelerinden oluşan 1878 yılında kurulmuş bir Müslüman eşraf örgütüydü. Bu örgüt bölgeye yönelik olası bir yabancı işgali karşısında Osmanlı halifesine dini yönden bağlılığı sürdüren fakat siyasi açıdan bağımsız bir Arap devletinin oluşması fikrini savunuyordu. Ancak her iki cemiyetin varlığından Osmanlı merkez teşkilatının haber alması üzerine cemiyetlerin faaliyetlerine koyu bir mutlakiyetçiliği savunan II. Abdülhamit tarafından son verildi ve her iki cemiyetinde üyeleri çeşitli cezalara çarptırıldı537
1910 - 1911 yılları arasında nüfusa kaydedilme, vergi alma ve demiryollarının döşenmesi gibi etkenlerle merkezi otoritenin arttırılması çabalarına karşı yerel otoritelerin liderliğini yaptığı ve özerklik amacını taşıyan Doğu Ürdün, Havran, Asir, Necd ve Yemen ayaklanmaları çıktı. Bu isyanlar devletçe 1911 baharında sert bir şekilde bastırıldı ve isyanların elebaşları idam edildi. Her ne kadar bu isyanlarla ayrılıkçı istekler bastırılmış gibi görünse de Arap bölgelerinde devletin merkezi otoriteyi güçlendirmek amacıyla yaptığı çabaların ters etki yarattığı ve göreceli olarak Arap ülkelerindeki Osmanlı otoritesini sarstığı anlaşıldı538
Aynı tarihlerde Suriye’nin Osmanlı egemenliğinden koparılması amacını taşıyan iki gizli Arap örgütü oluştu. Bunlardan ilki El Cemiyyet’il Arabiyyeti’l Fettat (Genç Araplar Cemiyeti) olup, daha önce hiçbir Arap cemiyetinin sahip olmadığı kadar tebaa desteği aldı. Bu cemiyet 1909’da Paris’te kuruldu ve Suriye’de önemli bir taban buldu.
Diğer Arap teşkilatı ise 1913’de İstanbul’da Aziz Ali El-Mısri tarafından kurulan El-Ahd (Anlaşma) cemiyetiydi. Bu cemiyet başkentteki 500’den fazla Arap devlet görevlisinin yarısını bünyesine aldı ve özellikle bu teşkilata ordu içindeki Arap subay ve astsubaylardan katılım yüksek oldu.
537 A.g.e., s. 37.
181
Ayrılıkçı eğilimlerin ordu içinde ve özelliklede Arap kökenli subaylar arasında yayılması Enver Paşa’nın Harbiye Nazırı olmasının sonucu 300 subayın ordudan tasfiye edilmesi ve emekliye ayrılmasındaki en önemli etkenlerden biri oldu539.
Ordudan tasfiye edilen bu subaylar daha özgürce faaliyet gösterebilmek amacıyla Mısır’a sığındı. Mısır’da ki İngiliz yönetimi Osmanlı sınırları içinde devletin otoritesini zayıflatan bu ayrılıkçı hareketleri kendi çıkarlarına uygun olduğu için destekledi. Buraya sığınan ayrılıkçı Suriyeli aydınlar ve tasfiye edilen subaylar Kahire’deki İngiliz yönetiminin güvenliği altında faaliyetlerini sürdürdüler540.
Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na katılışı sırasında Suriyeli Araplar, Arap kökenlilerin ordu hizmetine alınmasından ve uzak cephelere gönderilmesinden rahatsız oldular. Ordu içindeki Arap subaylar bağımsız bir Suriye hayaliyle gizli Arap ihtilal cemiyeti olan El-Ahd ve El Müntediyyül-Edebi cemiyetleri bünyesinde örgütlendiler. Ancak Bahriye nazırı ve IV. Ordu Komutanı Cemal Paşa bu gizli teşkilatları ortaya çıkardı. Özellikle Cemal Paşa tarafından polis kadrosundaki bazı sivil memurlar, gizlice Suriye’deki bu Arap ihtilal cemiyetlerinin içine yerleştirip çalışmalarının hükümetçe yakından takip edilmesini sağlandı541. Bu görevliler tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 31 Mart 1333 tarihli bir raporda Arap ihtilal komitelerin çalışmaları ve alınması önerilen tedbirler şöyle sıralanmıştır:
“ 1- Arap Komiteleri, Arap subaylarından en uygun kişiler hakkında büyük
bir soruşturma ve incelemede bulunurlar. Bunun için özellikle devletin jandarma kumandanlarının tayinlerine dikkat edilmesi gerekmektedir.
2- Suriye Arap milliyetçileri özerk bir Suriye kurma isteğinde olduklarından tebaa içinde “ devlet Fransa’ya Beyrut’u borçları karşılığında satıyor” söylentisini yayıyor, mahalle kahvelerinde ahaliye bu söylentileri
539 A.g.e., s. 201.
540 A.g.e., ,s. 138; ayrıca DH.EUM.4.ŞB., Dosya No : 10, Belge No : 18. 541
BOA, DH.EUM.4.ŞB., Dosya No : 14/7, Belge No : 1. Harbiye Nezaretinden Emniyeti Umumiye Müdüriyeti gönderilen 2 Temmuz 1332 tarihli telgrafta bu nitelikte bir sivil polis olan Mardinli Ahmet Hamdi Efendi’nin cemiyetlerin çalışmalarını yakından takip ettiği bildirildi.
182
aşılayabilmek için hararetli konuşmalar yapıyorlar. Bu durumun önlenebilmesi için bölge tebaası tarafından tanınmayacak sivil polislerin bölgeye getirilmesi ve bunların adaletli çalışmaları sağlanmalıdır.
3- Komitelerin en çok korktukları ipucu vermektir. Eğer hükümet sert bir önlem alırsa bunların bütün kuvvetleri dağılır”542.
Cemal Paşa, bu rapordan ve gelen diğer istihbarat telgraflarından yararlanarak faaliyete geçti. Paşa bu tertibatların çalışmalarını hainlikle eşdeğerde kabul etti ve oluşturulan askeri mahkemede ihanetle suçladığı 11 kişiyi Beyrut’ta 1915 Ağustos’unda idam cezasına çarptırdı543. Cemal Paşa kendi hatıralarında belirttiği üzere bu teşkilatların önde gelenlerinden Baakbekli Nahle Mitran Paşa’nın Divanı Harbi Örfiye tarafından yargılanıp ömür boyu sürgün cezasına çarptırıldığı ve kendisinin jandarma kontrolünde Diyarbakır’a sürgüne gönderilirken kaçmaya teşebbüs etmesi üzerine muhafazasından sorumlu jandarmalar tarafından ölü ele geçirildiği anlaşılmaktadır544. Bu gizli cemiyetler ortaya çıkarılınca cemiyetler nizamnamesine göre feshedildi545. Ordu içinde özellikle Suriye’de bulunan ve ağırlıklı olarak Arap unsurlarından oluşan bazı birlikler tehdit oluşturmamaları için bölgeye uzak cephelere sevk edildiler. Bu gelişmeler çıkacak Arap isyanın liderliğini Suriye’den hicaza kaydırdı ve bu liderliği Şerif Hüseyin üstlendi546. Suriyeli Arap liderlerinin bu şekilde bertaraf edilmesi bölgedeki Osmanlı birliklerinde görev yapan diğer Arap subayları Hasan Kayalı’nın deyimiyle daha da radikalleştirmişti. Bu subaylardan pek çoğu milliyetçi hedefler güderek şerif Hüseyin’in tarafına geçmişler ve İngiliz - Şerif Hüseyin birlikteliğine büyük destek vermişlerdir547.
542BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 10, Belge No : 18.
543 Justin McCarthy, a.g.e.., s. 157; ayrıca David Fromkin, a.g.e., s. 179. 544 Cemal Paşa , a.g.e.,s. 267.
545 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 14, Belge No : 14. 546 David Fromkin, a.g.e., s. 145.
183
3 - HİCAZ
Suriye tebaası arasında bireysel anlamda milliyetçilik anlayışı yayılmakta ve cemiyetleşmeler görülmekteyken, Hicaz bölgesinde bu gelişmelere pek rastlanmamıştır. Bunun temel nedeni olarak bölge tebaasının aşiret yapısına olan sıkı bağlılığı ve eğitim düzeyinin düşüklüğünden dolayı millet bilincinin gelişmemesi gösterilebilir. Bölgedeki bedevi bir Arap’ın Osmanlı Devleti’nden en önemli beklentileri hem kendisini koruması hem de özerk yapılarının devamına izin vermesiydi. Osmanlı hükümetinin bölgeyi egemenliği altına aldığı XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bölgede tam anlamıyla bir Osmanlı otoritesi oluşturulamadı. Uzun yıllar boyunca Osmanlı merkez yönetimi bölgeyi hem vergiden muaf tuttu hem de bölge insanını askere almadı. XIX. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin merkezileşme çalışmaları dâhilinde bölge tebaasına Osmanlı yasaları çerçevesinde vergi ve askere alınma yükümlülükleri getirilince tebaa içinde isyan hareketleri görülmeye başladı. Özellikle XX. yüzyıl başlarında görülen İttihat ve Terakki’nin bölgeyi merkezileştirme çabalarına ve Medine’ye kadar getirilen Hicaz demiryolunu Mekke’ye uzatma faaliyetlerine bölge aşiretleri özerkliklerini kaybetme korkusuyla şiddetle karşı çıktılar. Mekke Şerif’i Hüseyin Bin Ali’de çeşitli engellemelerle demiryolunun bölgeye getirilmesini bu sayede Osmanlı askeri ve sivil görevlilerinin bölgeye gelip eski özerkliğini ortadan kaldırmalarını durdurmaya çalışıyordu548.
Şerif Hüseyin, bu özerkliğini bölgede sürdürmek için bölgeye yönelik Osmanlı merkeziyetçiliğine karşı daha güçlü bir muhalefet oluşturmak gerektiğini fark etti. Bu amacı gerçekleştirmeye yönelik olarak da 1. Dünya Savaşı öncesinde ve başlangıcında Suriyeli Arap milliyetçilerle görüşmeler yaptı. Ancak şerif her ne kadar Suriyeli milliyetçilerle görüş alışverişinde bulunsa da Justine McCarthy’in ifadesiyle asla bu fikirleri benimsemedi. Onun temel hedefi kendisinin ve ailesinin
184
Osmanlı modeline uygun olarak bölgede oluşturacağı saltanat anlayışına dayalı bir devlet oluşturmaktı549.
1915’de Suriye’deki ayrılıkçı Arap ihtilalcileri bağımsız olacakları bölgeleri ve sınırları gösteren Şam protokolünü hazırlayıp Şerif Hüseyin’e gönderdiler. Bu durum çıkacak Arap ihtilalinin liderliğinin artık Şerif Hüseyin’e geçtiğinin de bir göstergesi olmuştur550. Şerif diğer Arap unsurların desteğinin yetersizliğinin ve bağımsız olabilmenin temel şartının dış destek almaktan geçtiğinin farkındaydı. Bu yüzden Mısır’daki İngiliz yönetimiyle 1914 sonbaharından itibaren diplomatik yazışmalara başladı. Yapılan görüşmeler sonucunda oluşturulan protokole göre Şerif Hüseyin başlangıçta toplum içindeki ruhani saygınlığını İngiltere’ye karşı kullanmayacak, gelecekte ise İngiltere ile ortak hareket edecekti551. Bu protokol neticesinde Kahire’deki İngiliz yönetimi ile Şerif Hüseyin arasındaki ticari ilişkilerin arttığı, Kahire hükümetinin Cidde’ye erzak ve malzeme nakillerini hızlandırdığı Osmanlı Hariciye Nezareti’nden, Dâhiliye Nezareti’ne çekilen 16 Temmuz 1332 tarihli bir telgrafından anlaşılmaktadır552.
Kahire’deki İngiliz yönetimi ile Şerif Hüseyin arasında bir anlaşmanın yapılmış olmasına rağmen İngiliz hükümetinin bölgede Şerif Hüseyin’in amaçladığı gibi bağımsız büyük bir Arap krallığını desteklediği söylenemez. Buna karşılık her ne kadar Şerif Hüseyin’in bağımsız Arap krallığı fikri İngiliz dış siyaset ilkeleriyle çelişse de savaş süresince bu durum Arap liderlerinden saklandı553. İngiltere’nin Arap bağımsızlık hareketini ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun Arap kısmının padişah otoritesine karşı ayaklandığı takdirde destekleyeceği sözü Şerif Hüseyin’e verildi554. Temelde İngiltere’nin bölgeyle ilgili planı Arap topraklarının Şerif Hüseyin’in ruhani ve Mısır’daki İngiliz kontrolü altındaki sultanın dünyevi
549
A.g.e., s. 161.
550 David Fromkin, a.g.e., s. 145. 551 A..g.e., s. 143.
552 BOA, DH.EUM.4.ŞB. Dosya No : 7, Belge No : 24. Hariciye Nezareti’nin de bu malumatı Kahire’den gönderilen şifreli bir istihbarat telgrafından öğrendiği anlaşılmaktadır.
553 David Fromkin, a.g.e., s. 144. 554 A.g.e., s.152.
185
önderliğinde, Arapça konuşan insanların bir bütün oluşturacak şekilde yönetilmesini içermekteydi555.
Suriye’deki Arap teşkilatının IV. Ordu komutanı Cemal Paşa tarafından ortaya çıkarılması, teşkilatın önder kadrosunun 1915 Ağustosunda idam edilmesi ve soruşturmanın yoğunlaşması üzerine Şerif Hüseyin kendisinin de yargılanacağı ve hatta bölgeden uzaklaştıracağı kuşkusuna kapıldı. Bu kuşkusunda da haksız değildi. Çünkü Osmanlı yönetimindeki ittihatçılar da Şerif Hüseyin’in otoritesinin kısıtlanması gerektiğini düşünmekteydiler. Bu durumun Şerif Hüseyin tarafından öğrenilmesi üzerine ilk darbeyi kendisi vurmak amacıyla 5 - 10 Haziran 1916 tarihinde Hicaz isyanını başlattı556. İsyanın başlamasıyla birlikte Şam, Halep, Beyrut, Medine bölgelerinde yapılan tahkikatlar neticesinde sürgün, hapis ve ya idam benzeri cezalar Şerif Hüseyin yanlısı olan ya da olduklarından şüphelenilenlere hükümetçe uygulamaya konuldu.