Dünya Bankası verilerine göre 2014-2018 yılları arasında Çin’in ihracat, itha lat, dış ticaret dengesi ve dış ticaret dengesinin GSYH’sine oranı (D/GSYH)
6. KUR SAVAŞI KAVRAMI VE GÜNÜMÜZDEKİ İDDİALAR Kur savaşları, ülkelerin ithalatlarını sınırlandırarak kendi paralarının değe-
rini yabancı para karşısında düşük tutmak ve uluslararası ticarette üstünlük sağ- lamak için yapmış oldukları bir uygulamadır. Dalgalı-kur politikasının uygulan- ması ve yaygın hale gelmesi ile birlikte, ülkeler rekabetçi devalüasyonlar yoluyla avantaj elde etme arayışına girmiştir (Coşmuş, 2019). Eğer bir ekonomi kendi parasını ticaret ortaklarının paralarına göre olması gereken düzeyin altında tuta- rak onlara daha fazla mal satıyor ve onlardan daha az mal almayı hedefliyorsa bu durum kur savaşı olarak tanımlanmaktadır. Bu kavram devalüasyonun, ülkelerin uluslararası ticari rekabette avantaj sağlamak üzere karşılıklı ataklar olarak ger- çekleştirilmesi olarak da tanımlanabilir. Dünyadaki büyük ekonomiler, uluslara- rası alanda rekabet üstünlüğü sağlamak amacıyla zaman içinde kurlara müdahale ettikleri için kur savaşları kavramı günümüzde oldukça sık gündeme gelmektedir (Göktaş, 2019).
180 • Turgay Yavuzarslan – Şerife Gamze Albayrak
Son yıllarda kur savaşı iddialarıyla ilgili olarak 2015 yılı ortalarında Birleşik Devletler Hazine Bakanlığı yetkilileri Çin’i döviz kuru manipülatörü olarak ad- landırmış ve kendisine adil olmayan avantajlar sağladığı gerekçesiyle IMF’ye şi- kayet etmiştir. Buna karşılık Çin hükümeti Yuan’ın değerinde meydana gelen dü- şüşün, Çin’in ekonomide serbestleşme çalışmalarından kaynaklandığını iddia et- miştir. Çin’in serbestleşme iddiasına karşılık, ekonomisi büyük ölçüde ihracata dayalı olan Çin’e yönelik, döviz kurunu düşürmek suretiyle uluslararası pazar- larda kendine rekabet avantajı sağlama iddiaları devam etmektedir. Dönemsel olarak ülke ekonomilerini desteklemek amacıyla, Avrupa Birliği ülkeleri ve ge- lişmekte olan ülkeler dahil olmak üzere birçok ülke döviz kurunda devalüasyon yapmaktadırlar. Fakat, dünyanın en büyük ihracatçısı ve en büyük ikinci ekono- misi olarak, Çin Yuan’ında sıklıkla meydana gelen devalüasyon şüpheleri artır- maktadır. Yuan’ın değerinde meydana gelen düşüş, ayrıca Hindistan Rupisinin volatilitesini de artırmakta, onun da değerini düşürmektedir. Rupinin değerinde meydana gelen düşüş, birçok sektörde Çin’in rakibi olan Hindistan’a da ihracatta aynı avantajları sağlamasına rağmen, Hintli üreticilerin kar marjlarını daraltmak- tadır.5
2019 yılı ortalarına gelindiğinde ABD tekrar döviz kurunda manipülasyon iddialarını gündeme getirdiğinde, Çin Merkez Bankası, Yuandaki değer kaybının, tek taraflı korunmacı ticaret önlemlerinin ve Çin’in üzerinde artan gümrük tari- feleri baskısından kaynaklandığını, ifade etmiştir. Diğer merkez bankalarından farlı olarak, bağımsız bir yapıya sahip olmayan Çin Merkez Bankası, Amerikan doları karşısında değeri hükümet tarafından belirlenen ölçülerde sınırlandırılan Yuanın değerini önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Uzmanlar, gümrük tarifle- rine karşı, Çin Merkez Bankasının döviz kurunu, etkili bir silah olarak, doğrudan müdahalede kullandığını ifade etmektedirler. Tüm bu iddialara rağmen, Çin Mer- kez Bankası Başkanı Yi Gang, devalüasyonun dış ticarette rekabet sağlamak amacıyla yapılmadığını, ifade etmiştir.6 Buna karşılık IMF’nin Çin daimi temsil-
5 https://www.investopedia.com/trading/chinese-devaluation-yuan/ 6 https://www.bbc.com/news/business-49245654
Küresel Ticaret Savaşının Brics Ülkeleri ve Türkiye Yerel Paralarına Etkisi •181
cisi Alfred Schipke, ticaret savaşının daha da tırmanması, örneğin, tüm Çin mal- larına %25 gümrük tarifesi getirilmesi durumunda, döviz kurunda devalüasyo- nun, Çin için bir politika araca olacağını, ifade etmiştir.7
2019 yılı Ağustos ayının sonunda, Yuan’ın 11 yılın en düşük seviyesine gel- mesi, yükselen ticaret savaşı kaygılarının ortasında, küresel bir resesyon tehdidini ortaya çıkarmıştır.8 Analistler, ABD ile Çin arasında bir yıldan daha uzun zaman önce başlayan ticaret savaşının, patlamaya hazır bir kur savaşına dönüşmeye baş- ladığını, ifade etmektedir. Bank of America (BofA) Merrill Lynch Küresel Araş- tırma Raporu tahmininde, Yuan’ın değerinde neler olabileceği ile ilgili 3 senaryo üzerinde durmuştur. 1. Senaryoda, Çin mallarına %10 gümrük vergisi getirilmesi durumunda, gümrük vergisinin etkisinin ortadan kalkması için Yuan’ın değerinde %10 devalüasyon beklenmektedir. 2. Senaryoda, uzun süren bir ticaret görüşmesi çıkmazında Yuan’ın değerinin sabit kalacağı, 3. Senaryoda, muhtemel bir ticaret anlaşması durumunda Yuan’ın mütevazi bir ölçüde değer kazanacağı beklenmek- tedir.9
Çin’in Yuan’ı zayıflatması uluslararası rekabet açısından yalnızca ABD’yi değil, Avrupa Birliği ve Japonya’yı da zora sokmaktadır. Bununla birlikte ABD de, faiz oranlarını düşürerek doları zayıflatmak suretiyle, Çin karşısında dış tica- ret avantajı sağlamaya çalışmaktadır. Buna karşılık, halihazırda negatif reel faiz uygulamakta olan Avrupa Birliği ve Japonya’nın ise faiz oranlarını düşürmek gibi bir şansı bulunmamaktadır.10 ABD Başkanı Trump, Zayıf bir yerli paranın, ihra- catı ve üretimi artırıp, yeni istihdam fırsatları sunabileceğini, güçlü dolar kuru- nun, ABD sanayinin ve tarım sektörünün uluslararası pazarlarda rekabet gücünü zayıflattığını belirtmiştir.11 7 https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/3024921/imf-china-could- depreciate-yuan-further-if-trade-war 8 https://www.dw.com/en/chinas-yuan-falls-to-lowest-level-in-11-years/a-50161211 9 https://www.cnbc.com/2019/08/16/rmb-how-the-chinese-yuan-might-perform-in-us- china-trade-war.html 10 https://www.marketwatch.com/story/the-big-reason-china-wont-let-the-yuan-go-into- free-fall-against-the-dollar-has-to-do-with-japan-and-europe-2019-08-08 11 https://www.flossbachvonstorch-researchinstitute.com/fileadmin/user_up- load/RI/Presse/pdf-dateien/190901_international-economy_currency-war-symp.pdf
182 • Turgay Yavuzarslan – Şerife Gamze Albayrak
Gelişmekte olan ülkeler açısından bakıldığında Brezilya Real’inde 2019 yı- lında önemli değer kayıpları yaşanması, enerji fiyatlarının artmasıyla enflasyonda artış meydana geleceği endişesini yaratmıştır. Buna karşılık Brezilya Ekonomi Bakanı Paulo Guedes ve onunla aynı görüşü paylaşan Merkez Bankası Başkanı Roberto Campos Neto, düşük değerli Real’in bir problem olmadığını, ifade et- mişlerdir.12 Rupide meydana gelecek değer kaybı normal koşullarda Hindistan ihraç mallarını daha ucuz hale getirecek ve buna bağlı olarak Hindistan’ın ihra- catta rekabet gücünü artıracaktır. Buna karşılık küresel ekonomik durgunluk ne- deniyle, Nisan-Eylül 2019 döneminde, Hindistan ihracatının 2018 yılında aynı döneme göre %2,4 düştüğü görülmektedir.13 Rupi’nin değerinde meydana gelen düşüş, petrol ve altın ithalatının maliyetini artırması nedeniyle dış ticaret açığını artırması, bununla birlikte ihracatı da artırabileceği beklenmektedir.14
ABD gümrük tarifeleri ve yaptırım tehditleri 2018 yılında Ruble ve diğer gelişmekte olan ülkelerin para birimlerinde de baskı yaratmıştır. Trump’ın Tür- kiye’den yapılan çelik ve alüminyum ithalatına ek gümrük vergileri getiren dü- zenlemeyi onaylamasıyla Türk Lirası tarihin en düşük seviyesine ulaşmıştır.15 Gümrük tarifesi konusunun yanı sıra Rahip Brunson Krizi, Türkiye’nin Rus ya- pımı S 400 füzelerine satın alması nedeniyle ABD’nin yaptırım tehditleri, Merkez Bankası Başkanının görevden alınmasıyla Merkez Bankasına olan güvenin azal- ması, yerel seçimler gibi iç ve dış politikayı etkileyen bir çok olay Türk Lirasının değerini etkilemiştir.16
Görüldüğü üzere günümüzde kur savaşı suçlamaları özellikle Çin’e yöneltil- mektedir. Yüksek miktarlarda dış ticaret fazlası veren bir ülke olmasına rağmen Yuan’ın değer kaybetmesi, bağımsız bir merkez bankasına sahip olmaması gibi 12 https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-11-26/bolsonaro-expresses-concern- about-record-low-brazil-currency 13 https://www.thehindubusinessline.com/opinion/rupee-depreciation-could-aggravate- the-current-slowdown/article29760481.ece 14 http://prsindia.org/theprsblog/government-and-rbi-response-contain-depreciating-ru- pee 15 https://www.themoscowtimes.com/2018/08/14/russias-ruble-is-sliding-pulled-down- by-the-collapse-of-the-turkish-lira-a62521 16 https://www.reuters.com/article/uk-turkey-economy-lira-analysis/with-some-luck-tur- kish-lira-defies-doubters-for-now-idUSKCN1UW1E9
Küresel Ticaret Savaşının Brics Ülkeleri ve Türkiye Yerel Paralarına Etkisi •183
nedenler ise bu iddialara kanıt olarak gösterilmektedir. Çin’e yöneltilen suçlama- lara karşılık, özellikle sanayi ve tarım ürünlerinin dış ticaretinde avantaj elde et- mek için ABD’nin de doların değerini düşürmeye yönelik çabaları, iki ülke ara- sındaki kur savaşı iddialarını güçlendirmektedir. İki ülke arasındaki mücadelenin diğer gelişmekte olan ülkelere etkisine bakıldığında Brezilya, Güney Afrika ve Hindistan yetkililerinin ifadelerinden kendi ülke para değerlerinin düşmesiyle dış ticarette avantaj elde etme beklentisi içinde oldukları görülmektedir. Buna karşı- lık, para birimlerinin değerini kaybetmesi ile petrol ithalatının pahalıya mal ol- masının, ülkelerin istikrarını bozabileceğinden ve enflasyonu yükseltebileceğin- den endişe edilmektedir. Rusya açısından durum değerlendirildiğinde özellikle 2018 yılında, ABD yaptırım tehditlerinin Ruble üzerinde etkili olduğu görülmek- tedir. Türkiye’deki durum ise diğer gelişmekte olan ülkelere göre oldukça kar- maşık bir yapıdadır. ABD gümrük tarifeleri ve yaptırım tehditleri, küresel ticaret savaşı, merkez bankasının bağımsızlığının sorgulanması, yerel seçim süreci gibi birçok faktör Türk Lirasının değerini olumsuz etkilemiştir.