Gerçekleştirdiğimiz çalışmada, üretimin ithalata bağımlılık analizi sonucu elde edilen katsayılara (Güler, 2019:118-120) dönemler arası (2002 ve 2012 yıl- ları) benzerlik testleri uygulanmaktadır. Literatürde ekonominin ithalata bağım- lılığı konusunda farklı analizler bulunmakla birlikte, bu analizler genellikle sek- törler bazında ihracatın ithalatı karşılama oranıyla sınırlı kalmaktadır. Sektörlerin rekabetçilik ve yeterlilik düzeylerini, ihracatın ithalatı karşılama (ya da sektörel dış ticaret dengesi) analizi ile inceleyen çalışmalarda ilgili sektörün üretimini ger- çekleştirmek için kullanmak durumunda olduğu ara girdilerin ithal bağımlılığı dikkate alınmadığından, sadece nihai ürünlerin dış ticaret karşılaştırması yapıla- bilmektedir. , Oysa, üretimin toplam ithal bağımlılığı (sadece son sektörün değil, bu sektörün girdi kullandığı tüm sektörlerin de ithal bağımlılıklarını hesaba kata- rak bulunacak toplam etki) dikkate alındığında; ihracat potansiyeli yüksek olan bir sektörün ithalata bağımlılığı çok yüksek olduğu sonucuna ulaşılabilmektedir. Girdi-çıktı analizinin önemi bu anlamda ortaya çıkmaktadır. Dolayısı ile, literatür değerlendirilirken yalnızca girdi-çıktı analizi ile ilgili çalışmalar dikkate alın- makta olup bu çalışmalarda elde edilen sonuçlardan ziyade, saptadığımız sorunlar ve bu sorunlara getirilen çözümler analiz yöntemimiz çerçevesinde açıklanmak- tadır.
Üretimin ithalata bağımlılık analizi açısından literatür incelendiğinde Tok ve Sevinç, 2019; Eruygur, Ekinci, Takım, 2011; Duman, Özgüzer, 2012; Erdumar, Eren, Gül, 2019; Dietzenbacher ve Los, 2000 çalışmalarında tarafımızca saptanan iki sorun bulunmaktadır. Bu sorunlardan ilki, yurtiçi katsayılar ters matrisinin (I- Ad)-1, Leontief ters matrisi (I-A)-1 yerine kullanması ve ihracatın ithalata bağım- lılık analizinin gerçekleştirilmesidir. Bu analiz, ana hatları ile, aşağıda özetlenen algoritma çerçevesinde yürütülmektedir.:
Girdi katsayıları matrisi (A), yurtiçi katsayılar matrisi (Ad) ile ithal girdi mat- risinin (Am) toplamından oluşmaktadır, dolayısıyla A= Ad + Am’dir.
Ticaret Savaşları Ekseninde Türkiye’de Üretimin İthalata Bağımlılık Düzeyinin Dönemler Arası Benzerlik Analizi•129
Üretim vektörünü (Xi), yurtiçi girdi katsayıları matrisini (Ad), birim matrisi (I) ve yurtiçi nihai talep vektörünü (Yid) olarak gösterirsek, yalnızca yurtiçi gir- diler kullanılarak elde edilecek üretim miktarı;
Xi= (I-Ad)-1 Yid olacaktır. Denklemin her iki tarafı Am ile çarpıldığında; Am X
i= Am (I- Ad)-1 Yid sonucuna ulaşılır. Eşitliğin sol tarafını, Mi ile göste- rirsek;
Mi= Am (I- Ad)-1 Yid eşitliğine ulaşılır. Yid herhangi bir sektörün herhangi bir zamandaki nihai talep vektörünü gösterdiğinden yerine ihracat talep vektörü ko- nulabilir veya ithalat gereksinimini göstermek için, ilgili sektöre 1 diğer sektör- lere 0 yazarak talebin ithal bağımlılığına ulaşılabilir. Böylece Am (1-Ad)-1 ithalat ters matrisine ulaşılır (Dietzenbacher ve Los, 2000).
Literatürde “ihracatın ithal(ata) bağımlılığı” olarak yer alan bu analiz tarafı- mızca doğru bulunmamaktadır. Leontief, Girdi katsayıları matrisini tanımlarken bu matrise “reçete” benzetmesi yapmıştır. Burada kastedilen nihai ürünün ancak A matrisinde belirtilen oranda (miktarda) girdilerin kullanılması ile elde edilece- ğidir. Girdi-Çıktı analizi açısından bir girdinin ithal ya da yerli olması değil, o girdinin hangi oranda (miktarda) kullanıldığı önemlidir. Aksi taktirde o ürün üre- tilemeyecektir. Bu anlamda Girdi-Çıktı analizinde kullanılan tablolar bir mate- matik denklemi gibi bölünebilir, parçalanabilir ya da sadece bir bölümü kullanı- larak diğer bölümü “sabit tutulabilir” nitelikte değildir. İlgili ürün için belirlenen girdiler, belirlenen tutarda değilse üretim gerçekleştirilemez, bu nedenle “sadece yurtiçi girdileri kullanarak üretimin ne kadarı gerçekleştirilebilir” sorusu ontolo- jik olarak yanlıştır, böyle bir üretim fonksiyonu zaten tanımsızdır. Dolayısıyla, yurtiçi katsayılar ters matrisinin (I-Ad)-1, Leontief ters matrisi (I-A)-1 yerine kul- lanılması mümkün değildir. Bu nedenle, ihracat vektörü ile yurtiçi katsayıları ters matrisini çarparak, ihracatın ithalata bağımlılığının analizi yapmak doğru bir so- nuç vermeyecektir.
Girdi katsayıları matrisi ile, bir sektörün yalnızca bir birim üretim için diğer tüm sektörlerden gereken oranlarda ithal veya yerli ayrımı olmaksızın kullandığı toplam girdiler gösterilmektedir. Sektörün üretiminde kullanılan ithal girdi oran- larını bulmak için, ithal girdi katsayıları matrisini elde etmek gerekmektedir. İthal
130 • Oktay Küçükkiremitçi – İlkay Güler
girdi katsayıları, ithalat girdi-çıktı tablosu
2
verilerinin, girdi-çıktı tablosunda3
yer alan toplam üretim değerlerine bölünmesi gerekir. Böylece doğrudan üretim girdileri içerisinde ithal girdilerin payı analiz edilmektedir.
İhracat vektörü bir nihai talep vektörü olduğundan, sektörlerin ihracata yö- nelik stratejileri, diğer ülkelerin uyguladığı kotalar ve tarife içi/dışı önlemler, ül- kelerin dış ticaret politikaları gibi etkenler ihracat vektörünü değiştirebilmektedir. Aslolan ise, üretimin ithalata bağımlılığıdır. Doğaldır ki bir ürünün ihraç edile- bilmesi için önce üretilmesi gerekmektedir. Bu nedenle ihracatın ithalata bağım- lılığı yerine çalışmamızda gerçekleştirdiğimiz gibi üretimin ithalata bağımlılığını hesaplamak doğru sonuçlara ulaşmayı sağlayacaktır (Küçükkiremitçi, 2013:42- 44).
Tok ve Sevinç, 2019; Ersungur, Ekinci, Takım, 2011; Duman ve Özgüzer, 2012; Erdumar, Eren ve Gül, 2019 çalışmalarında diğer bir sorun ise sektör sayısı ve içerik açısından uyumlu olmayan girdi-çıktı tablolarının kullanılmış olmasıdır. Bu çalışmalarda, sorunu çözmek için sektörler toplulaştırmış ve eşit sektör sayı- sına ulaşılmıştır. Ancak bu şekilde veri kaybı yaşanmakta ve sağlıklı sonuçlara ulaşılamamaktadır. Çalışmamızda birebir aynı içeriğe ve aynı sektör sayısına sa- hip iki adet girdi-çıktı tablosu kullanılmaktadır.