Sarraf Penganlı Evanis

Yeni Han’da odası bulunan Sarraf Penganlı Evanis birinci sınıf sarraflardandır¹¹³. Bu sarrafa ilişkin 140 nolu defterde yer alan ilk kayıt 1844 yılının ortalarına aittir. Penganlı sarraf Evanis muhtemelen işlerinin bozulmasından dolayı firar etmiştir. Bunun üzerine hesaplarının kapatılması çerçevesinde alacak ve borçlarının dökümü çıkarılmış, alacaklı olduğu tutarlar borçlu olduğu kişlere havale edilerek tasfiye işlemleri yapılmaya başlanmıştır. Sarraf Penganlı Evanis’in varlık, alacak ve borçlarına ilişkin döküm ise aşağıda tablo halinde verilmiştir ¹¹⁴.

Bu çerçevede; Ali Ağa’ya Eğinli Osman Efendi tarafından havaleten verilmiş olan 34.415 kuruşun 8.000 kuruşu Ali Ağa tarafından hüsn-ü rıza ile tenzil edilmiştir. Kalan 26.415 kuruşun 6.000 kuruşu 1844 (1260) senesi Martından itibaren, 6.000 kuruşu (1845)1261 senesi Martında, 5.200’er kuruşu da takip eden iki yılda Mart aylarında olmak üzere üç senede ödenmesine karar verilmiştir. Yeni ödeme planına göre taraflara ilmühaberleri verilerek ilmühaber sarrafan ilmühaber defterine kaydedilmiştir. Aynı şekilde Eğinli Osman Efendi’den Hacı Mustafa Ağa’ya havaleten verilen 50.000 guruşun 10.000 guruşu peşin, kalan 40.000 guruşunun ise 1260 senesi Martından itibaren senede 8.000 guruş taksit ile beş yılda ödenmesinde taraflar karşılıklı olarak anlaşmışlardır. İlgili ilmühaber değiştirilerek cedid sarrafan defterine kaydedilmiştir115. 112 B.O.A., a.d., v.50, h.6. 113 B.O.A., a.d., s.1. 114 B.O.A., a.d., v.43, h.2. 115 B.O.A., a.d., v.43, h.4-5.

Tablo 9: Sarraf Penganlı Evanis’in Borç ve Alacakları Tahsil ve Ödeme Kalemleri Dökümü

Ödenen Tutar (Kuruş)

Tahsilât (Kuruş) Sarrâf Hoca Abraham’ın matlûbu 204.088

Sarrâf Adam oğlu Kigork’un matlûbu 130.000 Sarrâf Hoca Misak’ın matlûbu 87.383 Sarrâf Acı oğlu Karabet’in matlûbu 20.000 Bâzergânoğlu Bünyamin’in matlûbu 13.529

Hacı Veli Ağa’nın yalı bahâsı 350.000

Şükrü Efendi’den havâleten Hâne bahâsı 75.000 Nakden vireceği 30.000

105.000

Toplam 455.000 455.000

Sarrâf Hoca Haim’in matlûbu 130.000 Komanto bâzergânın matlûbu 30.786 Sarrâf Hoca Kaspar’ın matlûbu 170.314 Sarrâf Yazıcıoğlu Evanis’ın matlûbu 90.000

Sarrâf Karabet’in matlûbu 50.000

Yetimlerin matlûblarına havâle 29.000

Devlet Kalfa’nın matlûbu 32.000

Sarrâf Acioğlu Parsinih’in matlûbu 13.500

Ortaköyde kâ’in konak bahâsı 545.500

Toplam 545.000 545.000

Sarrâf Hoca Bedros’un matlûbu 161.000

İcâdiyede kâ’in ‘arsa bahâsı 150.000

Saib Efendi Hazretlerinden havâle 11.000

Toplam 161.000 161.000

Hesapların tasfiyesi çerçevesinde kaydolunan diğer işlemler aşağıda tablo halinde veilmiştir¹¹⁶.

116 B.O.A., a.d., v.43, h.6-7.

Tablo 10: Sarraf Penganlı Evanis’in Hesaplarının Tasfiyesi

Tahsilat ve Ödeme Kalemleri Dökümü

Ödenen Tutar (Kuruş) Alacak Tutarı (Kuruş) Poliçeci Kaspar’ın kusûr matlûbu 54.214

Bağdâdî-zâde Bekir Ağa’dan havâle 54.214 Hazînedâr Ali Ağa’nın matlûbu 84.415

Hacı Hasan Ağa’dan alınan eşyâ 50.000

Eğinli Osman Efendi’den havâle 34.415

Kalemiyye Çukadârı Mustafa Ağa’nın matlûbu 50.000

Eğinli Osman Efendi’den havâle 50.000

Kapuçukadârı Hacı İbrahim Ağa’nın matlûbu 59.100 Mukaddem Hacı Veli Ağa’dan alınan hazîne

tezkeresi ^21.000

Şevki Efendi Hazretlerinden havâle 27.000

Hacı Mehmed Efendi’den havâle 6.100

Darphâne baş kâtibi hazretlerinin birâderi Nuri

Efendi’den havâle ^5.000

Mübâya‘acı Hoca Artin’in matlûbu 18.492

Kirmasti bakâyâsından havâle 18.492

Kapuçukadârı Mehmed Efendi’nin matlûbu 5.000

Saib Efendi Hazretlerinden havâle 5.000

Kirkor’un matlûbu 58.750

Kirmasti bakâyâsından havâle 58.750

Aznavuroğlu Hoca İstefan’ın matlûbu 18.000

Kirmasti bakâyâsından havâle 18.000

Yosef Haccar’ın matlûbu 19.549

Zahire Müdîri İzzet Efendi Hazretlerinden havâle 9.000

Kostaki Zahar’dan Havâle 6.000

Sivas Muhassılı sâbık Veli Bey’den havâle 4.549 Zaharaki Bâzergânın matlûbu 43.500

Ser-etıbbe-i sâbık Ahmed Efendi Hazretlerinden

Tahsilat ve Ödeme Kalemleri Dökümü Ödenen Tutar (Kuruş) Alacak Tutarı (Kuruş) Sarrâf Haçadur’un matlûbu 44.900

Ragıb Efendi’den havâle 27.000

Ser-etıbbe-i sâbık Ahmed Efendi Hazretlerinden

havâle ^17.900

Mübâya‘acı Hoca Misak’ın matlûbu 68.700

Kirmasti bakâyâsından havâle 22.258

Parnakoğlu Evanis’dan havâle 26.442

Haçaduroğlu Artin ve Mardiros’dan havâle 20.000

Ber-mûceb-i defter düyûnât 1.724.915

Havâle olunan emvâl ve zimemât 1.724.915

Firâri sarrâfânın meselelerinin takibi ve hesaplarının sonlandırılması ile görevli el-hac Edhem Beyefendi Bâb-ı Âli’ye takdim ettiği takrîrde; firârî sarraflardan Penganlı Evanis’in firar etmeden önce borçlarına ait olan bir defteri Darphâne-i Âmire’ye verdiğini bildirmiştir. Penganlı Evanis’in ortağı Kigork ve oğlu Nişan ile kumpanya sarrâfları Hoca Artin, Hoca Abraham, Hoca Mikail, Hoca Maksud, Hoca Bedros, Hoca Misak ve Hoca Evanis’in katılımıyla oluşturulan meclisde Penganlı Evanis’in bırakmış olduğu borç defteri ve hesapları incelenmiştir. Bu inceleme sırasında; Penganlı Evanis’in isimleri belli olan kişilere 5.500 kese akçe borcu görünmesine rağmen bırakmış olduğu malın değerinin bu borcun ancak yarısını karşılamaya yeteceği, sahip olduğu konak, yalı gibi mülklerinin de satılarak ele geçen meblağın 3.540 keselik borcunu ödemeye yettiği görülmüştür. Kalan borcun ödenmesi durumu devlete havale edilmiştir¹¹⁷.

Ferman gereğince firari sarrafların hesaplarının tesviyesi görevini yapmakta olan Edhem Beyefendi, kumpanya sarrafları ve bulunması icab eden kişilerin Darphâne-i Âmire’de oluşturdukları meclisde firari sarraflardan Penganlı Evanis’in alacakları ve malları ortaya konularak alacaklılara dağıtılması durumu görüşülüp

karalaştırılmıştır. Yapılan ödemeler ile ilgili işlemler Darphâne-i Âmire Defterlerine kaydolunmuştur. Ayrıca Hoca Abraham’ın alacağı olan 204.088 kuruş, Penganlı Evanis’in uhdesinde bulunan Hacı Veli Ağa yalısı bahasından ve Şükrü Efendi’nin borcundan karşılanmış olup bu işlem için de taraflara ilmühaberleri verilmiştir. Alacaklılardan bazılarına birden fazla havale yapılmış olup her bir havale için başka başka ilmühaber verilmiştir¹¹⁸.

Sarraf Hoca Bedros’un Penganlı Evanis’te olan 161.000 kuruş alacağının 150.000 kuruşu İcadiye’deki arsa bedelinden 10.000 kuruşu da Saib Efendi’nin borcundan karşılanmıştır. Yapılan iki kalem işlem için Bedros’a iki aded ilmühaber verilmiştir¹¹⁹.

Firâri sarraf Penganlı Evanis’in hesaplarının tavsiye sürecinde yetkili olan Edhem Bey’in ve kumpanya sarraflarının da katılımıyla Darphâne-i Âmire’de toplanan meclis çalışmalarına devam etmiş ve Evanis’in uhdesinde bulunan Hacı Veli Ağa yalısına 350.000 kuruş muaccele takdir edilerek sarraf taifesinden Hoca Abraham ve Aramoğlu Kigork ve Misak ve Acioğlu Karabet ve Bazergânoğlu Bünyamin’in alacaklarına havâle edilmiştir¹²⁰.

Firari sarraf Penganlı Evanis’in Ortaköy’de uhdesinde bulunan konağına 545.500 kuruş muaccele takdir edilerek sarraf taifesinden Hoca Haim, Hoca Kaspar, Yazıcıoğlu Hoca Evanis, Acioğlu Parsinih, Hoca Karabet ve Kamantu bâzergân ile Devlet kalfa ile yetimlerin alacaklarına havale edilmiş olup taraflara ve konağın ait olduğu vakfa durumu bildirenc ilmühaber verilmiştir¹²¹.

Penganlı Evanis’in borçlarının tasviyesi sürecinde İcadiye’de bulunan arsasına 150.000 kuruş muaccele takdir edilerek sarraf Hoca Bedros’un alacağına karşılık verilmiştir. Bu işlem sebebiyle taraflara ve arsanın ait olduğu vakfa ilmühaber verilmiştir¹²².

Penganlı Evanis’in Yeniil Voyvodası sâbık Kapucubaşı Hacı Hasan Ağa ile olan hesabı vekilleri oğlu Nişan ve ortağı Kivork’un da katılımıyla Darphâne-i Âmire’de görüşülmüştür. Evanis’in Hacı Hasan Ağa’da yapılan ödemeden sonra 118 B.O.A., a.d., v.43, h.4. 119 B.O.A., a.d., v.43, h.5. 120 B.O.A., a.d., v.43, h.6. 121 B.O.A., a.d., v.43, h.7. 122 B.O.A., a.d., v.43, h.8.

kalan 437.146 kuruşunun 424.000 kuruşu mutasarrıf olduğu hane bedeli, Yeniil’de olan bakayasından ve Kasabbaşı esbak Hacı Mustafa Ağa’daki 130.000 kuruş alacağından karşılanmış olup kalan 12.000 kuruşu için de borç tahvili verilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca borca karşılık gösterilen 40.000 kuruşluk Yeniil bakayasının tahsil olunamaması durumunda bu meblağın da Hacı Hasan Ağa’dan alınması karara bağlanmıştır. Dava ile ilgili kararlar Darphâne-i Âmire defterlerine kayd olunarak taraflara ilmühaber verilmiştir. Muhasebesi yapılan hesaplara ilişkin bilgiler tablo 11’de yer almaktadır¹²³.

Osman Hulusi Efendi isimli kişi Meclis-i Muhasebe-i Maliye’ye verdiği arzuhalde; Gelibolu Sancağı’nda bulunan Orta mukâta‘asının önceki mukata’a bedeli 90.000 guruş iken şu anda firari olan sarraf Penganlı Evanis tarafından kendisine 1836 (1252) ve 1837 (1253) senelerine mahsuben 207.500 kuruşa uhdesine verildiğini bildirmiştir. Ancak buradan elde ettiği gelirin verdiği ücretin yarısını bile karşılayamadığını ve bütün mal varlığını satarak 415.000 kuruş borcunu ödediğini buna rağmen sarraf Evanis’e güzeştenin güzeştesi olarak 90.000 kuruş borcu kaldığını ifade etmiştir. Hulusi Efendi bu borcu ödemeye gücü olmadığını belirtmiş ve dava Evanis’in hesaplarının tesviyesi ile görevli olan Edhem Efendi’ye havale edilmiştir. Edhem Efendi’nin bu görevden azledilmesiyle Dabhane-i Âmire Meclisine havale edilen dava burada daha önce edhem Efendi tarafından karara bağlanmış olduğu ileri sürülerek görüşülmemiş ve 109.000 kuruş borcunun olduğu tescil edilmiştir. Osman Hulusi Efendi bu durumun kendisini mağdur ettiğini belirterek davanın tekrar görüşülmesini talep etmiştir. Dava Darphâne-i Âmire’de son olarak bir kere daha görüşülerek Osman Hulusi Efendi’nin iddiası yersiz bulunmuş ve Evanis’e olan 181.000 kuruşun 72.000 kuruşu tenzil edilerek kalan 109.000 kuruşun Evanis’in alacaklısına havale edilmesine karar verilmiştir¹²⁴.

123 B.O.A., a.d., v.46, h.1.

Tablo 11: Sarraf Penganlı Evanis’in Yeniil Voyvodası Sâbık Kapucubaşı Hacı Hasan Ağa ile Olan Hesapları

Tahsil ve Ödeme Kalemleri Dökümü

Borç Tutarı (Kuruş) Ödenen Tutar (Kuruş) Borç Yekûnu 754.146

Mukaddem bâ-defter teslîmât 317.000

Evkâf-ı Hümâyûn’a mûmâ-ileyh tarafından i‘tâ olunacak

4.473

Bir kıt‘a tahvîl mûcebince havâle olunan 5.000

Hâne ve eşyâ 250.000

Yeniil bakâyâsı 40.000

Kasabbaşı Hacı Mustafa Ağa’nın mersûmda alacağı 117.800

Dimitraki alacağı 1.500

Yirmi sekiz aded niş bahâsı (fi beheri 200 guruş) 5.600 İşbu bâkî kalan on iki bin bu kadar guruşa

mûmâ-ileyh tarafından bir kıt‘a deyn tahvîli virilmek üzre karâr virildiği

12.773

SONUÇ

Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarından modern bankaların kurulmaya başladığı 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar geçen dönemde finansal aracılık faaliyetleri büyük oranda sarraflar eliyle gerçekleştirilmiştir. Özellikle iltizam sistemiyle bağlantılı olarak klasik para değiştirici rollerinden sıyrılan sarraflar hem kendi sermayelerini hem de parası bulunan kişilerden topladıkları paraları kredi olarak dağıtmaya başlayarak bankerliğe doğru bir gelişim seyri göstermişlerdir. Bu fonksiyon 17. ve 18. yüzyıllarda ortaya çıkmış olmasına karşın sarraflar için “banker” kelimesinin kullanılmaya başlaması 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Osmanlı belgelerinde genellikle bu işlerle uğraşan kişiler “sarrafan esnafı” olarak isimlendirilmektedir.

Mevcut bilgi ve belgeler ışığında Osmanlı Devleti’nde sarrafların etkinliklerini arttırmaya başlamaları İstanbul’un fethi sonrasına denk gelmektedir. Osmanlı kamu maliyesindeki dönüşümlere paralel olarak faaliyet alanları ve işlem hacimleri genişlemeye başlayan sarraflar giderek iktisadi hayatın vazgeçilmez birer aktörü olmuşlardır. Kamu maliyesi yanında iç ve dış ticaretin artmaya başlaması bunların faaliyetlerinin genişlemesinde ayrı bir faktördür.

Genellikle gayri Müslim grupların esas faaliyet alanlarından birini oluşturan sarraflık mevcut literatürde isminden çokça bahsedilen buna karşın faaliyet esasları ve işlemleri konusunda fazla ayrıntılı bilginin bulunmadığı bir alan olmuştur. Hatta sürekli olarak devleti sömürücü bir kesim olarak nitelendirilmeleri nedeniyle spekülatif bir tarih malzemesi haline gelmişlerdir. Yaygın kullanılan adlandırmasıyla “Galata sarrafları” ya da “Galata bankerleri”nden konu açıldığında insanların aklına Osmanlı Devleti’nin içini kemiren zararlı birer unsur akla gelmektedir. Bu kanaatin oluşmasında bugüne kadar konuyla ilgili yazılan spekülatif tarzdaki çalışmaların etkili olduğu görülmektedir. Oysa sarraflar hakkında doğru bir karar verebilmek için onların ne tür faaliyetlerle uğraştıkları, bu faaliyetleri sırasında ne tür sorunlarla karşılaştıkları, neden çok sayıda sarrafın faaliyetinin iflasla sonuçlandığının ayrıntılı olarak bilinmesi gerekmektedir.

Osmanlı Devleti’nde sarraflar diğer esnaf kollarına benzer bir şekilde örgütlenme alanı bulmuş bir meslek koludur. Lonca düzeninde örgütlenen bu meslek grubunun bir kahyası, yiğitbaşıları ve lonca ustaları bulunmaktadır. Her esnaf grubunda olduğu gibi faaliyetlerini nasıl görecekleri, meslek kurallarına uymayanlar hakkında nasıl işlem yapılacağı, bir sarraf öldüğünde işlerinin mirasçılarına nasıl geçeceği ya da işlerinin bozulması, firar ya da vefat durumunda ne yapılacağı ve hesaplarının nasıl tasfiye edileceğine ilişkin kurallar düzenli aralıklarla güncellenen “sarrafan nizamları” çerçevesinde yürütülmektedir. Sarraflık faaliyetleri gedik esasına dayanmış olup sayıları sürekli kontrol altında tutulmuştur. Zaman zaman poliçeci gibi yakın iş kollarının alana tecavüzleri meydana gelmekle beraber bunların önüne geçilmeye ve meslek korunmaya çalışılmıştır. İktisadi hayatın genişlemesi ve işlem hacimlerinin artışı ile birlikte gedik sayısının yetersiz kaldığı durumlarda ortaya çıkan bu sorunlar belirli aralıklarla yapılan sarraf tahrirleri ve loncanın talepleri doğrultusunda sayıları arttırılmıştır. İncelenen dönem itibariyle sarrafan gedikleri 75 ten 100 e çıkarılmıştır. Bu sayının 55 i Osmanlı hazinesi tarafından taahhütleri muteber görünen yani mültezimlerin iltizam işine girerken yanlarına almak zorunda kaldıkları birinci sınıf sarraflardan oluşmaktadır. Kalan 45 sarraf ise ikinci sınıf sarraf statüsünde olup bunlara birinci sınıf sarraflardan birinin kefil olması gerekmektedir. İkinci sınıf sarraflardan faaliyetlerini büyütenler ve itibar kazananlar gerekli harçları ödeyerek birinci sınıf sarraf statüsüne geçebilmektedir.

Sarraflar hakkında doğru bir bilgiye ulaşmanın en önemli yolu bunların faaliyetlerine ilişkin ayrıntılı belge ve bilgilere ulaşmaktır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde çok sayıda dağınık bilginin yanında bu sarrafların karşılaştıkları sorunların çözüm yeri olan Darphâne-i Âmire’de tutulan kayıtlar daha kapsayıcı bilgiler sunmaktadır. Bu çalışmanın ana malzeme kaynağını oluşturan ve Darphâne Defterleri tasnifi altında yer alan 140 nolu defter Tanzimat’a geçiş dönemi olarak adlandırabileceğimiz 1836-1845 tarihleri arasında sarrafların karşılaştığı sorunların tüm ayrıntıları ile kaydedildiği bir defterdir. Bu defterin girişinde birinci ve ikinci sınıf sarrafların meskûn oldukları mahaller itibariyle listesi, yapılan tahrir ve loncanın istekleri ile birlikte sarrafların hangi kurallar çerçevesinde hareket edeceklerine dair açıklamalar, birinci ve ikinci sınıf sarraflığa girişle ilgili kayıtlar ile

sarrafların yaşadıkları sorunlar ve çözümleme yöntemlerine dair çok sayıda hüküm yer almaktadır.

Üçüncü bölümünü oluşturan vakalardan da görüleceği üzere çalışamaya esas alınan dönemde sarraflar değişik problemler karşılaşmışlar hatta bazıları iflas etmiştir. Haklarında en çok hüküm bulunan sarrafların seçildiği bu vakalar sarraflık faaliyetinin ince ayrıntılarını sunmakta, sarraflık faaliyetinin yaşadığı sorunları ortaya koymaktadır. Bu örneklerden de görüldüğü üzere sarraflık mesleği doğası gereği riskli bir meslektir. Gerek para işleri ile uğraşmaları gerekse kamu maliyesi ile doğrudan ilişkilerinin bulunması bu mesleğe seçilen kişilerin muteber kişilerden oluşturulmasını zorunlu kılmaktadır. Bugünkü bankacılık sistemine benzer şekilde sarrafların mesleğe girişlerinden çıkışlarına kadar devletin sıkı bir kontrol sistemi altında çalıştıkları açık bir şekilde görülmektedir. Özellikle faaliyetlerinin tasfiyesi sırasında bu faktör çok daha belirginleşmektedir. İflas eden sarrafların tasfiyeleri hem lonca hem de Darphâne-i Âmire tarafından birlikte yürütülmekte ve uzun süre gerektirmektedir. Bu süreçte Darphâne-i Âmire sürekli olarak sarrafların alacaklı olduğu yerlerden tahsilâtın yapılması ve borçlu olduğu kesimlere ödemelerin yapılması işlemlerini yürütmektedir.

Sonuç olarak. sarraflar hakkında bilgi açıklarının giderilmesi öncelikli olarak Osmanlı iktisadi hayatının gri kalan bir alanının aydınlatılması ile sağlanabilecektir. Diğer taraftan Avrupa ülkelerinde modern bankacılığa geçildiği bir dönemde benzer faaliyetlerin Osmanlı Devleti’nde nasıl yerine getirildiği, işlem hacimleri ve çeşitliliği gibi konuların ortaya konulması neden daha erken bir tarihte bankaların kurulmadığı gibi soruların cevaplandırılmasına yardımcı olacaktır. Son bir nokta ise sarraflar hakkındaki hükümler Osmanlı hukuk tarihi, özellikle iflas hukuku, açısından ciddi katkı sağlayabilecek bir niteliktedir.

KAYNAKÇA

A- Arşiv

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.), Darphâne Defterleri (DRB.d), Defter No:140, 143

B- Kitap, Tez ve Makaleler

Akyıldız, Ali, “Sarraflık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2009, c. XXXVI, s. 163-165

Akyıldız, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve

Sosyo-Ekonomik Etkileri, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1992.

Al, Hüseyin, “Tanzimat Dönemi Bankacılık Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.

Ayverdi, İlhan, Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınevi, 2005, c. III.

Barkan, Ömer Lütfi, “Tımar”, Türkiye’de Toprak Meselesi, İstanbul: Gözlem Yayınları, 1980, s. 805-872

Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVII. Yüzyıldan

Tanzimata Malî Tarih), İstanbul: Alan Yayıncılık,1986.

Ergin, Feridun, Kredi Sistemi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 1975.

Genç, Mehmet, “Osmanlı Esnaf ve Devlet” Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yay., 2000. s. 186-195.

Genç, Mehmet, “Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi” Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yay., 2000, 293-307.

Hasan Ferid Bey, Nakit ve İ’tibar-ı Malî, Bankacılık, İstanbul: 1334, c. III.

Herbert Heaton, Avrupa İktisat Tarihi, çev. Mehmet Ali Kılıçbay ve Osman Aydoğuş, Ankara: İmge Kitabevi, 1985, c. I.

İnalcık, Halil, “Galata”, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, c. III, s.349-354

Kal’a, Ahmet, İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş 1998.

Kazgan, Haydar, Galata Bankerleri, İstanbul: Türkiye Ekonomi Bankası A.Ş. Yayını, 1991.

Kuyucak, Hazım Atıf, Para ve Banka,: Bankacılık, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 1948, c. II.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: M.E.B. Devlet Kitapları, 1983, c. III.

Pirene, Henri, Ortaçağ Avrupası’nın Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1983.

Sevgen, Necibe, “Nasıl Sömürüldük? Sarraflar”, BTTD, 1968, sy. 13, s. 47–59. Sevgen, Necibe, “Nasıl Sömürüldük? Sarraflar”, BTTD, 1968, sy. 14, s. 66–68. Sevgen, Necibe, “Nasıl Sömürüldük? Sarraflar”, BTTD, 1968, sy. 15, s. 59–65. Sevgen, Necibe, “Nasıl Sömürüldük? Sarraflar”, BTTD, 1969, sy. 16, s. 57–58. Şahiner, Araks, “The Sarrafs of İstanbul: Financiers of the Empire”, Yüksek Lisans

Tezi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1995.

Şemseddin Sami, Kamusi Türki, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1987.

Toprak, Zafer “Osmanlı Devleti’nde Para ve Bankacılık”, Tanzimattan Cumhuriyete

Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları 1985, c. III, s.760-770.

Udovitch, Abraham L., “Bankers without banks: Commerce, banking and society in the Islamic world of the middle ages,” in Center for Medieval and Renaissance Studies, UCLA, The Dawn of Modern Banking, New Haven: Yale University Press, 1979.

Belge 1

B.O.A., DRB.d, No: 140, Sayfa: 7, Hüküm: 4

Esnâf-ı sarrâfân hakkında akdemce bâ-irâde-i seniyye-i şâhâne virilen nizâm-ı müstehak iktizâsı üzre esnâf-ı mersûme yüz nefere iblâğ olunarak işbu yüz nefer sarrâfândan elli beş neferinin hazâ’in-i şâhânede fi’l-asl ta‘ahhüdleri cârî bulunmuş olduğundan ba‘de-ez-în dahi ta‘ahhüdleri cârî olmak ve kusur kırk beş neferinin hasbe’l-iktizâ ta‘ahhüdleri lâzım geldikde mezkûr elli beş neferden birisi tekeffül itmedikce ta‘ahhüdlerine i‘tibâr olunmamak ve zikrolunan elli beş sarrâfâna gerek hâricden ve gerek mezkûr kırk beş neferden birinin ‘ilâve ve idhâli lâzım geldikde gedik mu‘accelesi olarak yedi bin beş yüz guruş Kefçe-i Hümâyûn-ı Şâhâne’ye teslîm olunarak o makûleler sarrâflar kahyâsı ve lonca me’mûrları tarafından bi’l-ihbâr mezkûr elli beş nefere idhâl ve ‘ilâve kılınmak meşrût olduğuna ve Darbhâne-i ‘Âmire Kapucubaşısı Aram zimmînin oğlu Anton nâm zimmînin dahi zikrolunan elli beş nefer sarrâfâna idhâl olunarak müceddeden bir kıt‘a sûretinin i‘tâ buyrulmasını esnâf-ı mersûmenin kahyâ ve lonca ustaları niyâz ve istid‘â itmiş ve mersûmun ol-vechile elli nefere idhâl olunması muktezâ-yı irâde-i seniyyeden bulunmuş olduğuna binâ’en bu sûretde nizâm-ı mezkûr iktizâsı ve kahyâ ve lonca ustaları mersûmûnun ifâde ve ihbârları vechile gedik mu‘accelesi olmak üzre meblâğ-ı mezbûr yedi bin beş yüz guruş ber-vech-i muharrer Kefçe-i Hümâyûn-ı Mülûkâneye i‘tâ ve teslîm olunmak üzre mersûm Anton zimmînin mârru’z-zikr elli beş nefer sarrâfâna ‘ilâve ve idhâl olunması içün Bâşmuhâsebe’ye kayd olunarak nizâm-ı mezkûr dercîyle mersûm yedine sûret ve Darbhâne-i ‘Âmire’ye ve Mansûre Hazînesi ve hazâ’in-i sâ’ire-i şâhâne’ye ve kahyâ-yı mersûm tarafına ilmühaberleri i‘tâsıyla tesviyesi îcâb-ı maslahatdan ve Re’y-i ‘Âli’ye menût mevâddan idüği Darbhâne-i ‘Âmire tarafından bâ-takrîr lede’l-‘arz mûcebince tanzîmine himmet buyrulmak bâbında sâdır olan fermân-ı ‘âli mûcebince meblâğ-ı mezbûr Kefçe-i Hümâyûna ba‘de’t-teslîm sûreti ve ilmühaberleri virilmek fermân-ı sâmî buyrulmağın mûcebince meblâğ-ı mezbûr Kefçe-i Hümâyûna teslîm olunduğu der-kenâr olmağla mûcebince kayd olunup mersûm yedine nizâm-ı mezkûr dercîyle sûreti ve diğer ilmühaberleri virilmekle keyfiyyet ma‘lûm olmak içün Darbhâne-i ‘Âmire’ye dahi işbu ilmühaber vurûd

itmekle aynıyla kayd olundu.

Belge 2

Belge 3 (Sarraf Ohannes)

B.O.A., DRB.d, No: 140, Varak: 13, Hüküm: 5