2.2. Tanzimat’a Doğru Sarraf Esnafı
2.2.2 Tanzimat Arifesinde Sarraf Esnafı
Yukarıda da genel hatları ile açıklandığı üzere bir esnaf kolu olan sarrafların sayıları ve sınıfları, nerelerde faaliyet gösterecekleri, hangi işleri yapıp hangilerini yapamayacakları, devlet görevlileri ile olan işlerinin hangi çerçevede yürütüleceği, gediklerinin nasıl devredileceği ve iflas durumunda borç ve alacaklarının nasıl tasfiye edileceğine dair hususlar bu esnaf kolunun ana düzenlemesi olan nizamname ile belirlenmekteydi. 1824 yılı Haziran ayı itibariyle Darphane-i Âmire’ye tabi 75 adet gedikli ve suretli sarraf bulunmaktaydı45. Ancak 19. yüzyılın ikinci çeyreği içerisinde bazı sarrafların vefat, iflas ya da meslekten ihraç olunmaları gibi nedenlerle sayıları azalmıştı. Sarraf sayısının azalması bu alanla ilgili faaliyet gösteren poliçeciler gibi yakın meslek kollarının sarraflık faaliyetlerine girişmeleri gibi bir sonuç doğurduğundan sarraflık mesleğinin yeniden bir düzene konulma gereği ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede 1835 yılında yapılan tahrirat ve sarraflardan gelen istekler üzerine sarraf sayısı 90 kişiye yükseltilmiştir. Ayrıca sarraflar kahyasına yardımcı olmak üzere muteber sarraflardan 10 kişinin daha görevlendirilmesi ile birlikte sarraf esnafının sayısı 100 kişi olarak sabitlenmiştir. Söz konusu sarrafların bir kısmı birinci sınıf bir kısmı ise ikinci sınıf sarraf olarak taksim edilmiştir. Bunlardan 55 tanesi Hazine-i Şahane’ye taahhütleri cari olan
44 Cezar, a.g.m., s.185.
45 21 C. 1251/14.09.1835, Başbakakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.), Darphane Defterleri (DRB.d), No. 143, s.6
sarraflar olup birinci sınıf sarraf hükmündedir. 1835 yılı Eylül ayı itibariyle bu sarraflara ilişkin bilgiler aşağıda tablo halinde verilmiştir46.
Tablo 1: Birinci Sınıf Sarraflar
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu
Yer Ek Açıklama
1 Papasoğlu Canik Yeni Han Sarrafan Loncası Kahyası
2 Hüdaverdioğlu Peter Yeni Han Öldüğü için gediği oğlu Anton’un uhdesine verilmiş 3 Bişmişoğlu Mikail Yeni Han
4 Uzun Artinoğlu Artin Valide Han 5 Davidoğlu Oseb Yeni Han 6 Papasoğlu Maksud Yeni Han 7 Tıngıroğlu Artin Valide Han 8 Kasparoğlu Bağdasar Valide Han 9 Kürkçühanlıoğlu Bedros Valide Han
10 Kalcıoğlu Kirhor Valide Han
Öldüğü için gediği kardeşi Viçen ve oğlu Simon’un uhdesine verilmiş. 28.Za,1253
11 Şamantooğlu Refayil Valide Han
Ölümünden dolayı gediği Lonca Üstadlığı vazifesiyle beraber oğlu Hayim ve yazıcısı Abram’a verilmiştir.
12 Madencioğlu Parnak Yeni Han 13 Pengân’lı Evanis Yeni Han
14 Sakaoğlu Dâmâdı Mardiros Valide Han
15 Markar Valide Han
16 Aznavuroğlu Karabet Yeni Han
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
17 Cezayirlioğlu Serkiz ve oğlu Mıgırdiç Çinili Han
18 Horasancıoğlu Evanis Çinili Han
Odasını idare edemediği için gediği oğulları Bedros ve Kiyork’a verilmiştir.
19 Moses ve şerîki Evanis Vezîr Hanı 20 Tıngıroğlu Evanis Yeni Han 21 Selânikli İsak Hayim Sünbül Han 22 İstefanoğlu Mıgırdiç Yeni Han 23 Dâmâd Evanis Yeni Han
24 Yiğitbaşı Arzuman Yeni Han Sarraf Yiğitbaşı 25 Sarı Simonoğlu Oseb Valide Han
26 Güzeloğlu Artin Rub’iyye Hanı 27 Bergosoğlu Bedros Sufcular Hanı 28 Papasoğlu Hayto Muhsinoğlu Hanı 29 Ohanoğlu İstavri Yeni Han 30 Ferezli Kirhor Vâlide Hanı
31 Misakoğlu Misak Kumrulu Han
32 Yiğitbaşı Nikola Yeni Han Yiğitbaşı
33 Mumcuoğlu Nikogos ve
şerîki Abraham Yahudi Küçük Yeni Han 34 Gelgeloğlu Artin Muhsinoğlu Hanı
35 Dakisoğlu Mıgırdiç ve
karındaşı Karnik Kaşıkçılar Hanı
36 Haçaduroğlu Artin ve
karındaşı ve Mardiros Vâlide Hanı 37 Aşnanoğlu Boğos Vâlide Hanı
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
38 Leblebici Hânlıoğlu Evanis Leblebici Hanı
39 Abramoğlu Kevork ve
Karabet Yeni Han
40 Nöbetçioğlu Evanis ve şerîki Bagos Çinili Han
Tobhanelioğlu Artin Yeni Han 41 Kölemeoğlu Ferez Vezîr Han 42 Anaştaş yeğeni Simon Yıldız Hanı 43 Kirhor ve şerîki Agob ……. Hanı 44 Dereoğlu Yordan Sümbülî Han
45 Antonoğlu Sava Yeni Han
Ölümünden dolayı gediği kardeşi Nikola ve oğlu Anton’a verilmiştir.
46 Habbaz-zâde sarrâfı Yakof Astarcılar Hanı
47 Simonoğlu Hazer Yeni Han 48 Yorgi ve şerîki Karabet Yeni Han
49 Martaoğlu Yorgi ve şerîki
Vasil Yıldız Hanı 50 Beylikcioğlu Agob Vezîr Hanı 51 Kerkod ve şerîki Evanis Çinili Han 52 Misakoğlu Agobcan Yeni Han
53 Mubâya‘acıoğlu Bağdasar Yeni Han
54 Aci İstefanoğlu Oseb Yeni Han
55
Evanis yeğeni Bişmişoğlu Hamamcıoğlu Mardiros şerîki mersûm Evanis
Yeni Han
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmişlerdir.
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
56
Abraham birâderi hâlik
Hüdavirdioğlu Nazaret Yeni Han
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmişdir.
57 Serkiz
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
58 Mısırlıoğlu Bedros
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
59 Anton veled-i Adam Darbhâne-i Âmire
Kuyumcubaşısı 22.Ş.1253
60 Erzurumlu Topal Agob Yeni Han
Ölümünden sonra gedik hakkı oğulları Evanis ve Karabet’e verilmiştir. 8 Ca Sene 1253
61 Hezekiye Yahûdi karındaşı hâlik Şabcı
62 Kör Karabetoğlu Haçador
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
63 Davidoğlu Serkiz Büyük Yeni Han
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
64 Bişmişoğlu Serkiz
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
65 Bişmişoğlu Kirkor
Mu‘teber sarrâf sayısının 45’den 55’e çıkarılması sırasında mu‘teber sarraf sınıfına geçmiştir.
Birinci sınıftan itibar olarak daha düşük olan sarraflar ise ikinci sınıf sarraf olarak tasnf edilmiştir. Bu sarrafların ikinci grup olarak tasnif edilmelerinin nedeni bunların malî itibar olarak biraz zaafa uğramaları, firar etmeleri ve değişik bazı işlerinin bulunmuş olmasıdır. Bu sarrafların Hazine-i Şahane’ye herhangi bir taahhütleri olmayıp, sadece Darphane-i Âmire’ye bağlı bulunmaktadırlar. Aynı tarih itibariyle bu grup altında toplanan sarrafların sayısı ise 45 olup bunlara ilişkin bilgiler aşağıda tablo olarak verilmiştir47.
Tablo 2:İkinci Sınıf Sarraflar
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
1 Erzurumlu Agob Yeni Han
14 Za Sene 1254 târihinde mu‘teber 55 nefere idhâl olmuştur. 2 Kirhor ve şerîki Sökyas Yeni Han
3 Hilyooğlu İsakoha Yıldız Hanı 4 Ehadinosoğlu Nikogos Çukacılar Hanı 5 Aci Nikogosoğlu Kirhor Yeni Han 6 Serkizoğlu Kirhor Yeni Han 7 Papasoğlu Vasil Vezir Hanı 8 Aci Yorik Vezir Hanı 9 İliyaroğlu Kerube Yıldız Hanı 10 Uzamacıoğlu Arihon
11 Kapamacıoğlu Kirhor Yeni Han
12 Goncagüloğlu Malekon ve şerîki Bağdasar Yıldız Hanı
13 Sakaoğlu Arakim Yeni Han
47 B.O.A., a.d., s.3-4.
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
14 Şişmanoğlu Agob Vezir Hanı
15 Kapudanpaşalıoğlu Serkiz ve şerîki Evanis Vezir Hanı
16 Antonoğlu Evanis Yeni Han
17 İlimeoğlu? Matoş Yeni Han
18 Penganlı Haçador Yeni Han 19 Pazencioğlu Evanis Valide Hanı 20 Aci İstefanoğlu Evanis Yeni Han 21 Aznavuroğlu Mikail Yeni Han
22 Aleksanoğlu Agob ve şerîki Artin Yeni Han
23 Esbâk Kahyâoğlu Agob Yıldız Hanı
24 Sâlioğlu Markos ve şerîki
Karabet Vezir Hanı
25 Emirzeoğlu İstefan Çukacılar Hanı 26 Agob zimmî ve Mıgırdiç Muhsinoğlu Hanı 27 Abaçecioğlu? Kivork Küçük Yeni Han
28 Tesviyecioğlu Avadis ve şerîki
Aleksan Küçük Yeni Han
29 Papasoğlu Fragorhan Yıldız Hanı
30 Papasoğlu Nikola Yeni Han
Şuur kaybından dolayı gediği Yorgioğlu Vasil’e verilmiştir. 31 Dimyooğlu Merker Yıldız Hanı
32 Aci Aleksanoğlu İstefan Yeni Han
Sarrafın İsmi Meskûn Olduğu Yer Ek Açıklama
34 Aymaloğlu Yovan Yıldız Hanı
35 Hamamcıoğlu Kaspar ve şerîki
Karabet Yeni Han
36 Penganlı Kalyos ve şerîki Serkiz Yeni Han
37 İstefanoğlu Yeğeni Evanis ve şerîki Serkiz Yıldız Hanı
38 Suluhanlıoğlu Mikail Yeni Han
39 Çatmaoğlu İstefan Yeni Han
40 Kapudanpaşalıoğlu Aleksan ve şerîki Oseb Yeni Han
41 Mirasyedioğlu Serkiz Vezir Hanı
42 Bahçevânoğlu Avadis ve şerîki
Kivork Yeni Han
43 İstefan Çinili Han
44 Kirhor ve Arakil Yeni Han 45 Ankaralı Artin Yeni Han
Dışarıdan bir kişinin birinci veya ikinci sarraf olarak sarraf esnafına dahil olması ya da ikinci sarraf iken birinci sarraflığa geçebilmesi serbest olmayıp girişi ve geçişler belirli kurallara bağlanmıştır. Zikredilen dönemde bir kişinin hariçten birinci sınıf sarraf olabilmesi veya ikinci sınıf sarraflıktan birinci sınıf sarraflığa geçebilmesi için ilk koşul esnaf loncasını oluşturan üyelerin bu girişe onay vermiş olmaları ve giren kişiye kefil olunmuş olması gereklidir. Onay aşamasından sonra ise bu sınıfa girecek kişiden belli bir tutar harç alınmaktadır48. Örnek olarak Darphâne-i Âmire
48 B.O.A.,a.d., s.3-4
kapucubaşısı Aram zimmînin oğlu Anton’un 1837 yılı Mayıs ayı sonunda birinci sınıf sarraflığa kabulüne ilişkin belge49 örneği ekte verilmiştir (Belge 1-2).
Alınacak harç tutarı ise kişinin hariçten gelmiş olması ile kefaleti olan bir sarrafın gediğini oğluna devretmesi durumunda değişmektedir. Bu çerçevede hariçten bir kişinin birinci sınıf sarraflığa girişi onaylandığında 7.500 kuruş, intikal suretiyle gedik oğula terk edildiğinde ise 5.000 kuruş “gedik mu’accelesi” adıyla bir harç alınmaktadır. Aynı şekilde bir kişinin hariçten ikinci sınıf sarraflığa geçmesi ya da intikal suretiyle gedik hakkının oğula devredilmesi durumunda alınan harç tutarları ise sırasıyla 1.500 ve 1.000 kuruş olarak belirlenmiştir. Ayrıca ikinci sınıf sarraflık yapacak olan bir kişiye birinci sınıf sarraflardan birinin kefil olması gerekmektedir. Sarraflık yapabilmek için belirlenen bu tutarlar “basılmamış altın ve
gümüş külçe veznesi50” olarak adlandırılan “Kefçe-i Hümâyûn-ı Şâhâne”ye
yatırılmaktadır51. Bunun yanında sarraflar bedel-i iştira adıyla önceki yıllarda ödedikleri gibi aylık olarak 750 kuruşluk bir tutarı Ceyb-i Hümâyûn-ı Şâhâne
Hazînesi’ne ödemeye devam edeceklerdir52. Eğer bir sarraf meslek nizamına aykırı hareket ederek meslektaşlarından birinin işlerine zarar verirse sadece kendisi cezalandırılmakla yetinilmemekte, tüm meslek üyelerinin dikkati çekilmektedir.
Yukarıda verilen tablolardan görüleceği üzere sarraflar çarşı, dükkân ve hanlarda bulunan odalarda faaliyet göstermektedir. Söz konusu birinci ve ikinci sınıf sarrafların büyük çoğunluğu Yeni Han’da bulunan odalarında hizmet vermektedir. Örneğin sarraflar kâhyası Papasoğlu Canik’in odası Yeni Han’da bulunmaktadır. Bu hanın yanı sıra faaliyet gösterilen diğer hanlar sırasıyla Vâlide Hanı, Çinili Han, Vezîr Hanı, Sünbül Han, Sufcular Hanı, Muhsinoğlu Hanı, Kumrulu Han, Küçük Yeni Han, Kaşıkçılar Hanı, Leblebici Hanı, Yıldız Hanı, Astarcılar Hanı, Hân-ı Cedîd-i Kebîr ve Çukacılar Hanı’dır. Yine aynı tablolarda yer alan sarraf isimlerine bakıldığında sarraf esnafının büyük çoğunluğunun Ermeni milleti mensuplarından
49 B.O.A., a.d., s.7
50 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B. Devlet Kitapları, İstanbul, 1983, c. II, s.237.
51 B.O.A., a.d., s.5.
52 B.O.A., a.d., s. 6. Bu uygulama Tanzimat dönemi öncesine gelindiğinde de aynen devam etmektedir. Bkz. B.O.A. DRB.d, Defter No: 143, s.13.
oluştuğu görülmektedir. Yahudi ve Rum milletine mensup sarraflar ize az sayıdadır53.