Sürekli Mutabakat Sistemi

Sürekli Mutabakat Sistemi (CLS) sistemi, döviz işlemlerinde karşı taraftan kaynaklanan kredi ve likidite riskini ortadan kaldırmak amacıyla, bu sektörde faaliyet gösteren finansal kuruluşlar tarafından 2002 yılında kurulmuştur.

Döviz piyasalarında gerçekleşen işlemler ile ilgili olarak karşılaşılan kredi ve likidite risklerinin en bilinen örneği, Almanya’da kurulu bulunan ve yoğun bir şekilde kambiyo işlemleri yapan “Herstatt Bankası” nın kapatılması nedeniyle 1974 yılında yaşanan problemdir. Buna göre, 26 Haziran 1974 tarihinde Herstatt Bankası kapatılmış, anılan banka tarafından gerçekleştirilen döviz piyasası işlemleri kapsamında yüklü miktarda Alman Markının ödemesinin yapılmış olmasına karşın, bu işlemin karşılığında alınması gereken ABD doları söz konusu bankanın batması nedeniyle alınamamış ve finansal sistem içerisinde bulunan birçok kuruluş bu

68

durumdan etkilenerek tüm ödeme ve mutabakat sistemlerinde problem yaşanmasına sebep olmuştur.

Bu kapsamda, kambiyo işlemlerinde bir tarafın sattığı dövizi ödemesine rağmen, satın aldığı dövizi alamaması olarak tanımlanan yabancı para mutabakat riski, “Herstatt riski” olarak da adlandırılmaktadır.

Anılan riski ortadan kaldırmak için CLS’de gerçekleşen işlemler “Ödeme karşılığı ödeme (PvP)“ prensibine göre çalışmaktadır ve kambiyo işleminin iki ayağı da aynı anda gerçekleşmektedir.

1.7.1.1. CLS’nin İşleyişi

CLS’de kambiyo işlemleri yapmak için katılımcılar gerçekleştirecekleri işlemlere ilişkin emirleri mutabakat günü saat 06:30’a¹⁸ kadar CLS sistemine göndermektedirler. İkinci aşamada, CLS bu bilgiler kapsamında işlemin taraflarının işleme ilişkin ödeme emirlerini eşleştirmekte ve tarafların emirlerinin uyumlu olması durumunda söz konusu emirleri mutabakat saatine kadar sistemde tutmaktadır. Karşılaştırılan emirlerde uyumsuzluk olması durumunda, CLS işlemin taraflarını konu hakkında bilgilendirmektedir. Saat 6:30’da, CLS katılımcıların net ödeme listelerini hesaplamakta ve listeleri katılımcılara iletmektedir. Bu kapsamda, katılımcılar CLS nezdindeki ilgili para birimi hesabına ödemeyi saat 7:00 ile 12:00 arasında gerçekleştirmektedir. Söz konusu beş saatlik zaman dilimi, işleme konu para birimlerinin kullanıldığı ülkelerdeki RTGS sistemlerinin çalışma saatlerinin örtüştüğü anlara göre belirlenmektedir. Saat 12:00’ye kadar, katılımcılar almaları gereken döviz tutarını CLS’den almaktadırlar. İşlemin taraflarının sisteme olan net pozisyonlarını kapatmalarının ardından, eşleştirilen her bir ödeme emri tarafların ilgili hesaplarının borçlandırılması ve alacaklandırılması sonucunda aynı anda gerçekleştirilmektedir.

Örneğin; CLS’de mutabakat üyesi olan BANK A’nın, BANK B’ye, B para birimi karşılığında A para birimi sattığı bir kambiyo işleminde, taraflar söz konusu işleme ilişkin ödeme emirlerini CLS sistemine göndermektedirler. Daha sonra, CLS bu bilgiler kapsamında işlemin taraflarının işleme ilişkin

18

69

ödeme emirlerini eşleştirmekte ve tarafların emirlerinin uyumlu olması durumunda söz konusu emirleri mutabakat saatine kadar sistemde tutmaktadır. Daha sonra, CLS katılımcıların net ödeme listelerini hesaplamakta ve buna göre oluşturulan ödeme planını katılımcılara iletmektedir. Bu kapsamda, Bank A ve Bank B, CLS Bank nezdindeki ilgili para birimi hesaplarına mutabakat günü için geçerli net pozisyonlarına ilişkin ödemeleri CLS tarafından kendilerine iletilen ödeme planı çerçevesinde gerçekleştirdikçe, eşleştirilen ödeme emrlerinin mutabakatı tarafların ilgili hesaplarının eş anlı olarak borçlandırılması ve alacaklandırılması sonucunda gerçekleştirilmektedir (Şekil 1.9.).

A Ülkesi Merkez Bankası

CLS

CLS A Para Birimi Hesabı

+ BANK A B Parası + BANK A Bilgi mesajı A Parası - BANK B B Parası - A Parası + A ülkesi RTGS sistemi üzerinden CLS’e A para birimi için ödeme B Ülkesi Merkez

Bankası CLS B Para Birimi Hesabı

+

BANK B Bilgi mesajı

B ülkesi RTGS sistemi üzerinden CLS’e B para birimi

için ödeme

CLS tarafından hazırlanan ödeme planına göre pozisyonların ödenmesinden sonra eş zamanlı

hesap hareketleri B para birimi satış, A para birimi alış emri A para birimi satış, B para birimi alış emri

Şekil 1.9 : CLS'te Kambiyo İşlemlerinin Gerçekleşmesi

CLS’de gerçekleşen işlemlerin mutabakatının çok taraflı netleştirme usulüne göre yapılması ile katılımcılar önemli likidite tasarrufları sağlamaktadır. CLS tarafından açıklanan verilere göre, çok taraflı netleştirme yönteminin kullanılması, CLS katılımcılarının mutabakat için ihtiyaç duydukları fon miktarını her işlem günü yüzde 95 oranında azaltmaktadır.

70

Söz konusu işlemlerin gerçekleşmesi için her mutabakat üyesinin, CLS Bank nezdinde 17 adet para biriminin her biri için ayrı ayrı açılmış alt hesaplardan oluşan tek bir hesabı bulunmaktadır. Ayrıca, CLS Bank, sistemde işlem gören para birimlerinin kullanıldığı ülkelerdeki merkez bankalarında hesap açmakta ve mutabakat üyeleri ile CLS Bank arasındaki ödemeler yerel ödeme sistemi aracılığıyla her para birimi için ilgili merkez bankasında tutulan hesap kullanılarak yapılmaktadır.

Türk lirasının CLS’ye katılımı konusunda da çeşitli çalışmalar yürütülmüş ve söz konusu çalışmalar belirli bir seviyeye getirilmiştir. Ancak, buna rağmen, yakın gelecekte Türk lirasının CLS’ye katılımının gerçekleşmesi beklenmemektedir.

Katılımcıların CLS sistemine bağlantısı normal şartlarda SWIFT üzerinden gerçekleşmektedir. Ancak, SWIFT’in dışında kendilerine özel mesaj sistemleri bulunan RTGS ödeme sistemlerinin faaliyet gösterdiği ülkelerdeki katılımcıların CLS’ye bağlantısı için ilgili RTGS ödeme sisteminin mesaj yapısı ile SWIFT mesaj yapısı arasında çevirim yapan dönüştürücü yazılımlar kullanılmaktadır.

CLS’de üç çeşit katılımcı bulunmaktadır. Buna göre, CLS katılımcıları mutabakat üyesi, kullanıcı üye ve üçüncü grup kullanıcı olarak faaliyet gösterebilmektedirler. CLS Bank’ta sadece mutabakat üyelerinin hesapları bulunmakta ve bu nedenle sadece mutabakat üyeleri CLS Bank’ta doğrudan mutabakat gerçekleştirebilmektedir. Diğer katılımcıların işlemlerini ya CLS Bank ya da mutabakat üyeleri üzerinden gerçekleştirmeleri gerekmektedir (Kuzu, 2003, s.25).

CLS’de işlem görebilecek para birimleri¹⁹ çeşitli standartlar kapsamında belirlenmekte ve bu para birimleri kullanılarak yapılan kambiyo işlemleri CLS sisteminde PvP prensibine göre yapılabilmektedir.

19

CLS’de işlem gören para birimleri; Meksika pezosu, Kanada doları, İngiliz Sterlini, İsrail şekeli, Japon yeni, Kore wonu, Danimarka Kronu, Euro, ABD doları, Hong Kong doları, Singapur doları, Norveç Kronu, Avustralya doları, Yeni Zellanda doları, Güney Afrika randı, İsveç kronu, İsviçre frangı.

71

Bir ülkenin para biriminin CLS’ye katılabilmesi için para biriminin konvertibl olması, ülkenin en az BBB- yatırım notuna sahip olması, ülkedeki yasal düzenlemelerde ödemelerin nihailiği konusunun çözülmüş olması, ülkede faaliyet gösteren bir RTGS ödeme sisteminin bulunması ve en az yüzde 50 yerli sermayeli iki bankanın CLS’ye hissedar olması ve doğrudan katılım gerçekleştirmesi gerekmektedir.

Diğer bölümlerde detaylı olarak anlatıldığı üzere, CLS’nin gözetimi ABD Merkez Bankasının öncülüğünde faaliyet gösteren CLS Gözetim Komitesi tarafından yürütülmektedir.

1.7.2. Trans Avrupa Otomatik Gerçek Zamanlı Toptan Mutabakat