Bu çalışmanın ana konularından biri olan ve daha sonraki bölümlerde daha detaylı incelenen ödeme ve mutabakat sistemlerinin artan kullanımı nedeniyle ve yukarıdaki sebepler paralelinde merkez bankaları, ödeme ve mutabakat sistemleri alanında değişik şekillerde rol almaktadır. Merkez bankalarının ödeme ve mutabakat sistemleri ile ilgili gerçekleştirdikleri işlemleri şu şekilde özetlemek mümkün bulunmaktadır:
23
- Sistemik öneme sahip ödeme ve mutabakat sistemlerini işletmek, mutabakat hesaplarını yönetmek ve mutabakatın sorunsuz gerçekleşmesi için katılımcılara likidite imkanları sunmak,
- Ödeme ve mutabakat sistemleri alanında araştırmalar yaparak ve uluslararası kuruluşlar ve yabancı otoritelerle koordinasyon sağlayarak bu alanda standartlar belirlemek, düzenlemeler yapmak ve tavsiyede bulunmak,
- Ödeme ve mutabakat sistemlerinin dizayn edilmesi ve işletilmesi konusunda yönlendirici olmak, ülkede faaliyet gösteren tüm bu sistemlere gerektiğinde danışmanlık yapmak,
- Ödeme ve mutabakat sistemleri alanında dikkat edilmesi gereken hususları, ilkeleri ve prensipleri belirlemek, sistemlerden kaynaklanan riskler konusunda araştırma yaparak gerekli politikaları oluşturmak ve bu çerçevede sistemlere ilişkin gözetim faaliyetlerini yürütmek.
Merkez bankalarının ödeme ve mutabakat sistemleri ile ilgili olarak yukarıda belirtilen faaliyetleri gerçekleştirme yoğunlukları ve bu sistemler ile ilgili yürüttükleri faaliyetlerin derecesi, ülkelerin spesifik özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Örneğin, merkez bankaları ABD’de olduğu gibi ülkenin en önemli sistemlerini işletebilmekte veya Kanada ve İngiltere’de olduğu gibi sistemlerin işletimine doğrudan katılmayabilmektedir (Kirdaban, 2005, s.108). Ödeme ve mutabakat sistemleri ile ilgili merkez bankalarının önemli bir diğer faaliyeti olan gözetim konusunda da farklı ülkelerde merkez bankalarının değişik yoğunlukta faaliyette bulundukları görülmektedir. Her ne kadar bu husus daha sonra detaylı bir şekilde incelenecek olsa da bu bölümde, İngiltere gibi bazı ülkelerin gözetim konusunda aktif olarak faaliyette bulunduğu ve düzenli olarak raporlar yayımladığını, Türkiye’nin de içinde olduğu bazı ülkelerde ise merkez bankalarının özellikle kendi işletmediği ödeme ve mutabakat sistemleri açısından gözetim konusunda çok aktif davranmadığını belirtmekte fayda görülmektedir.
24
Merkez bankaları ödeme ve mutabakat sistemleri ile ilgili yukarıda sayılan faaliyetleri yürütürken sistemlerin düzgün, kesintisiz, güvenli, güvenilir, hızlı ve düşük maliyetle çalışmasını; sistemden kaynaklanan risklerin azaltılmasını; ödeme ve mutabakat sistemleri piyasasında uygun derecede rekabet oluşmasını sağlamayı hedeflemektedir. Merkez bankalarının ödeme ve mutabakat sistemleri ile ilgili görevlerini yerine getirirken sistem katılımcıları aracılığıyla sistemlerden faydalanan tüketicilerin korunmasına ilişkin hususlara da dikkat etmesi gerektiği bazı çalışmalarda belirtilmektedir (CPSS, 2005, s.14). Ancak, bu konudaki uygulamalar incelendiğinde tüketicinin korunması ile ilgili olarak merkez bankaları arasında bir görüş birliği olmadığı görülmektedir. Örneğin, ülkemizde Merkez Bankası tarafından işletilen ve toplumun her kesimi tarafından kullanılmakta olan EFT sistemi ile ilgili olarak, Merkez Bankası katılımcı bankaların müşterilerine uyguladıkları fiyat ve ücretlere müdahale etmemekte, söz konusu hususun rekabet koşulları altında kendiliğinden belirlenmesine müsaade etmektedir.
Ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemleri işleyişleri sırasında sürekli olarak bağlantı içindedir. Bu husus EFT–EMKT sistemleri ile Takasbank sisteminin incelenmesi sırasında daha detaylı olarak anlatılacaktır. Ancak bu noktada ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerinin ahenk içinde çalışmasının finansal sistemin daha etkin ve verimli işlemisini sağlayacağını ve bir ülke içerisinde faaliyet gösteren ödeme ve mutabakat sistemleri arasındaki uyumun sağlanması konusunda merkez bankalarına önemli görevler düştüğünü belitmekte fayda görülmektedir. Diğer bir ifade ile, merkez bankalarının ödeme ve mutabakat sistemleri alanında yukarıda saydığımız görevlerine ilaveten ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemleri arasındaki uyumun sağlanması faaliyetini de eklemek gerekmektedir.
Ödeme ve mutabakat sistemlerinin gözetimi konusunda hemen hemen tüm ülkelerde merkez bankalarının yetkili olması rastlantı değildir. Merkez bankaları gözetim faaliyetlerinden önce de ödeme ve mutabakat sistemleri alanında aktif olarak faaliyet göstermekteydi. Bu faaliyetler ödeme
25
sistemlerine mutabakat varlığı sağlamak, bazı sistemleri kurmak ve işletmek ve bazen de sistemlere ilişkin kural ve standartların belirlenmesi çalışmalarına katılmak gibi kritik görevlerdi. Merkez bankaları söz konusu görevleri yerine getirirken ödeme ve mutabakat sistemlerinin çalışma usulleri ve sistemlerde meydana gelebilecek problemler konusunda ciddi deneyimler kazanmıştır. Bu nedenle gözetim faaliyetleri hemen hemen bütün ülkelerde merkez bankaları tarafından yürütülen işlemlerdir (BIS-CPSS, 2005, s.10).
Globalleşme ve finansal entegrasyon gibi nedenlerin de etkisiyle finansal piyasalarda yaşanan hızlı büyümeye paralel olarak ödeme ve mutabakat sistemlerinde gerçekleşen işlemlerin hacim ve tutarında yaşanan önemli artışlar ile teknolojik ve finansal gelişmeler paralelinde ödemeler, menkul kıymet ve türev ürünleri alanlarında yaşanan farklılaşma nedeniyle ödeme ve mutabakat sistemlerinin merkez bankaları için önemi biraz daha artmıştır. Örneğin, 2007-2009 finansal krizi sonrasında finansal kuruluşların tezgah üstü türev ürünleri işlemlerinin denetim ve gözetimden uzak olması hususu krizin başlıca sebepleri arasında sayılmış ve bu konuda çeşitli standartlar oluşturmak amacıyla daha sonra detaylı olarak inceleyeceğimiz uluslararası çalışmalar başlamıştır.
Ödeme ve mutabakat sistemleri piyasası, kuruluş maliyetlerinin çok yüksek olması ve yeni kurulan bir sistemin etkin olarak işler hale gelerek mevcut sistemlere alternatif yaratabilmesi için belirli sayıda katılımcıyı bünyesine katması gerekliliği nedeniyle yeni girişlerin zor olduğu bir piyasadır. Ayrıca, ödeme ve mutabakat sistemleri piyasası, yapıları gereği doğal monopol oluşmasına müsait yapılardır (ECB, 2010, s.135).
Ödeme ve mutabakat sistemlerinin etkinliği, verimliliği ve güvenliğinin reel sektör, finans sektörü ve merkez bankaları açısından önemi düşünüldüğünde, tekelleşmenin yaşandığı ödeme ve mutabakat sistemleri piyasasında teknolojinin, kalitenin ve yeniliklerin gelişmesinde sorunlar yaşanacağı gerçeğinden hareketle, merkez bankalarının söz konusu piyasayı sıkı bir şekilde denetlemesi ve gelişimin önünü tıkayacak faaliyetleri önlemesi gerektiği düşünülmektedir. Ancak, merkez bankaları söz konusu faaliyetleri önlerken gereğinden fazla aktörün rol alacağı bir ödeme ve mutabakat
26
sistemleri piyasasından kaynaklanacak riskleri de gözetmeli ve denge kurmalıdır.