Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sistemi

Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi, bankaların kendi aralarındaki menkul kıymet işlemlerinin etkin, verimli, güvenli ve hızlı bir yolla yapılabilmesini sağlamak amacıyla 2000 yılında Merkez Bankası tarafından işletime alınmıştır.

EFT sisteminde olduğu gibi, EMKT sisteminde de Merkez Bankası sistemin hem kurucusu ve işleticisi hem de sistemin gözetiminden sorumlu otorite olarak faaliyet göstermektedir.

Merkez Bankası tarafından yayımlanan “EFT-EMKT Sistemi” tanıtım kitapçığında, EFT sisteminin işletime alındığı 1992 yılından itibaren büyük başarı ile hizmet vermesinin Merkez Bankasını 2000 senesinde EFT sistemini yenilerken EMKT sistemini de kurmaya yönelttiği belirtilmektedir. Diğer bir ifade ile, EFT sisteminin 1992 ile 2000 yılları arasında kendini ispatlaması ve piyasadan destek ve güven görmesinin EMKT sisteminin kurulmasında büyük etkisi olmuştur.

1.6.4.1. EMKT Sisteminin Genel Özellikleri ve İşleyişi

EMKT sisteminde devlet iç borçlanma senetleri ile Özelleştirme İdaresi ve Kamu Ortaklığı İdaresi gibi diğer kamu kuruluşları tarafından ihraç edilen senetlere ilişkin işlemler gerçekleştirilmektedir (TCMB, 2006b, s.121).

10

Örneğin, Güney Afrika’da ödeme işlemlerini gün içerisinde daha geç saatlerde gerçekleştiren katılımcılar ilave ücret öderken, erken saatlerde gerçekleştirdikleri ödemeler için indirim kazanmaktadır.

54

Bu noktada üzerinde durulması gereken önemli bir nokta, EMKT’de işlem gören menkul kıymetlerin alım – satımının sistem dışında gerçekleştirildiği, EMKT’de sadece söz konusu alım-satıma ilişkin aktarım ve mutabakat işlemlerinin yapıldığı hususudur.

Daha önce de belirtildiği üzere, EMKT sisteminde menkul kıymetlerin bankalar arasında gerçek zamanlı aktarımı ve mutabakatı sağlanmaktadır. Bununla birlikte, EMKT sistemine gelen menkul kıymet aktarım talepleri gerekli fon ve menkul kıymetin ilgili hesaplarda bulunması durumunda, anında ve tek tek yerine getirilmektedir.

EMKT sistemine gelen transfer emirleri, emre konu işlemin mutabakatının sağlanmış olması kaydıyla, EFT sisteminde olduğu gibi kesin ve geri dönülemezdir. Diğer bir ifade ile, herhangi bir katılımcı sistemde gerçekleştirdiği ve mutabakatı sağlanmış bir transfer emrini iptal etme şansına sahip bulunmamaktadır. Ancak, katılımcı banka tarafından EMKT sistemine gönderilen ve menkul kıymet aktarımına ilişkin ödeme işlemi henüz gerçekleşmediği için sistemde bekleyen transfer emrinin iptal edilmesi mümkün bulunmaktadır.

Yine EFT sisteminde olduğu gibi, EMKT sisteminde katılımcılar sadece diğer katılımcıların menkul kıymet depolarını alacaklandırabilecek işlemler yapabilmektedir.

EFT ve EMKT sistemleri birbirlerine entegre şekilde çalışmaktadır ve bu nedenle EMKT sistemine sadece EFT sistemi üyesi bankalar katılabilmektedir. Ancak, bu kuralın istisnası olarak, MKK’nın EMKT sistemine üyeliği konusunda çalışmalar devam etmektedir.

EMKT sistemi ile EFT sisteminin entegre bir şekilde çalışmaları sonucunda menkul kıymet transferlerinin “1 No’lu Ödeme karşılığı Teslimat (DvP1)” ilkesine göre çalışması sağlanmaktadır¹¹. Buna göre, EMKT sisteminde menkul kıymet aktarımı, söz konusu menkul kıymete ilişkin fon

11

Uygulamada üç çeşit DvP çeşidi bulunmaktadır:

DvP1: Ödeme ve menkul kıymet aktarımları eş zamanlı brüt mutabakat ile yapılır.

DvP2: Önce menkul kıymetlerin brüt mutabakatı, daha sonra ödemelerin net mutabakatı yapılır. DvP3: Ödemelerin ve menkul kıymetlerin mutabakatları netleştirme usulüne göre eş anlı yapılır.

55

aktarımının gerçekleşmesi ile eş anlı olarak brüt bir şekilde yapılmaktadır. Bu sayede, menkul kıymet alışverişine taraf katılımcılardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmesine rağmen, karşı tarafın yükümlülüğünü yerine getirememesi nedeniyle uğrayacağı zararların önüne geçilmiş olmaktadır. Merkez Bankası EFT Sistemi EMKT Sistemi BANK A BANK A Hesabı + BANK B Hesabı - BANK B Menkul Kıymet Aktarım Bilgi Mesajı Menkul Kıymet Aktarım Mesajı BANK A Menkul Kıymet Deposu - BANK B Menkul Kıymet Deposu + Ödeme Bilgi

Mesajı ^{Ödeme Mesajı}

Şekil 1.7 : EMKT Sisteminin İşleyişi

Kaynak: EFT-EMKT Sistemi, TCMB

Örneğin, EMKT sistemi katılımcılarından A Bankasının B Bankasına DİBS sattığını farz edelim. Bu tür bir işlem içerisinde, A Bankası EMKT sistemine menkul kıymet aktarımına ilişkin mesaj göndermekte ve buna bağlı olarak A Bankasının Merkez Bankası nezdindeki menkul kıymet deposunda bulunan ilgili DİBS’lere bloke konulmaktadır. EMKT sistemi, daha sonra B Bankasını söz konusu mesaj konusunda bilgilendirmekte, B Bankası da EFT sistemine söz konusu işlem nedeniyle ödemesi gereken tutarla ilgili ödeme mesajı göndermektedir. B Bankasının EFT hesabında yeterli fonun bulunması durumunda, söz konusu DİBS A Bankasının menkul kıymet deposundan B Bankasının deposuna, buna ilişkin fon da B Bankasının EFT hesabından A Bankasının hesabına eş anlı olarak aktarılmaktadır. Menkul kıymet ve fon aktarımına ilişkin mutabakatın yapılması ile birlikte işleme taraf olan katılımcılar işlemin sonuçlandığı konusunda bilgilendirilmektedir (Şekil 1.7.).

56

Katılımcıların sisteme gönderecekleri DvP prensibine dayalı kıymet aktarım mesajlarında parçalı teslimat özelliğini seçmeleri mümkün bulunmaktadır. Bu kapsamda gönderilen mesajlara göre yapılacak işlemlerde, menkul kıymeti alacak tarafa yapabildiği ödeme karşılığı kadar teslimat yapılmaktadır.

Her ne kadar EMKT sistemi DvP ilkesine göre çalışıyor olsa da sistem içerisinde katılımcıların ödemesiz menkul kıymet aktarımı yapma şansları da bulunmaktadır. Ödemesiz menkul kıymet aktarımı işlemleri daha çok İMKB’de yapılan işlemlerin sonucunda oluşan net pozisyonların aktarımı ve mutabakatı için kullanılmaktadır (TCMB, 2006a, s.21).

Katılımcıların ellerinde bulundurdukları kıymetleri, EMKT sistemi ile ilgili TCMB nezdindeki hesaplarına fiziksel olarak yatırmaları ve bu kıymetler ile EMKT sisteminde işlem yapabilmeleri veya bu hesaplarda bulunan kıymetlerin fiziki basımını talep ederek sistem dışına çıkartmaları mümkün bulunmaktadır.

Yukarıda da bahsedildiği üzere, EMKT sistemine ancak EFT sistemi katılımcısı bankalar üye olabilmektedir. Menkul kıymetler ile ilgili işlemlerin önemli bir kısmının aracı kuruluşlar tarafından gerçekleştirildiği ve bu kapsamda bankalar ile aracı kuruluşlar arasında kıymet ve fon aktarımının sürekli gündeme geldiği dikkate alındığında, aracı kurumlar ile bankaların birbirleri arasında işlem yapmalarını sağlayacak bir sistemin ve bankaların Merkez Bankası nezdindeki menkul kıymet hesaplarını söz konusu sisteme bağlayacak bir yapının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Uygulamada anılan yapı, aracı kurumların ve bankaların birlikte işlem gerçekleştirdikleri Takasbank’ın EMKT sistemine üye olmasıyla oluşturulmuş olmaktadır.

EMKT’de ödeme karşılığı teslimat ilkesine göre gerçekleşen işlemlerin adet ve tutarı incelendiğinde, EFT sistemindeki gibi net bir artış trendinin EMKT sisteminde olmadığı görülmektedir (Grafik 1.8.).

57 0 20.000 40.000 60.000 2000 2002 2004 2006 2008 2010 0 1.500.000 3.000.000 4.500.000

DvP İşlem Adedi DvP İşlem Tutarı (sağ eksen)

Grafik 1.8 : EMKT İşlem Hacmi ve Tutarı (Milyon TL) (2000-2011¹²)

Kaynak: TCMB

Diğer taraftan, 2011 yılına ilişkin sayılar, sadece ilk 9 aya ilişkin olmasına karşın, çok önemli bir artışa işaret etmektedir. Buna göre, EMKT’de 2011 yılının ilk dokuz ayında gerçekleşen DvP işlem adedi ve işlem tutarı 2010 yılının aynı dönemine göre sırasıyla yüzde 150,7 ve yüzde 224,9 oranında artış göstermiştir.

0 40 80 120 160 200 2000 2002 2004 2006 2008 2010 400 800 1.200 1.600 2.000

DvP İşlem Tutarı EFT Tutar-Reel (sağ eksen)

Grafik 1.9 : EMKT ve EFT İşlem Tutarları (Reel, 1994=100)

Kaynak: TCMB

EMKT’de gerçekleşen DvP işlemlerin tutarı enflasyonun etkisinden arındırıldığında, EMKT kullanımının gelişiminin EFT’den çok farklı olduğu daha da net bir şekilde görülmektedir (Grafik 1.9.).

12

58