Çalışmanın bu kısmında râvîlerin hadis hırsızlığı yaparken isnadın daha çok hangi tabakasında bunu gerçekleştirdikleri sorusunun cevabı aranmıştır. Bu şekilde râvîlerin tabaka olarak yoğun oldukları dönemin ortaya konması amaçlardan biridir. Diğeri ise, hadis hırsızlarının kendilerinin yerine ikâme ettikleri kişilerin belirlenmesidir. Ayrıca râvîlerin isnada sadece kendilerini mi ekledikleri yoksa başka râvîler üzerinde de tasarrufta bulunup bulunmadıkları sorgulanmıştır.
Râvîlere dair bolca örnek zikretmesi sebebiyle burada tercih edilen kitap, İbn Adî’nin el-Kâmil adlı eseri olacaktır. Ancak İbn Adî’nin serikatü’l-hadîs ile vasıfladığı râvîlerin tümü ele alınmayacaktır. Bunun sebebi, İbn Adî’nin hadis hırsızı olarak cerh ettiği râvîlerden bir kısmında, râvînin diğer kusurlarına dair örnekler verip, hadis hırsızlığına dair örnekler vermemesidir. Bazı örneklerde ise, hadis hırsızı olan râvînin bunu nasıl gerçekleştirdiği sarîh bir şekilde ifade edilmediği için o râvîler bu kısmın dışında kalmıştır. Râvîlerin birden fazla çaldığı hadis varsa bu farklı hadislere de EK- 4’de dikkat çekilmiştir.
Uydurma metinlerin isnadlarında ise, eğer bir hırsız diğer hırsızdan hadisi çaldıysa ve İbn Adî, bunu zikrettiyse, EK-4’ün içerisine girmiştir.428
Hadisin hem isnadı hem de metni uydurma ise ve hadis hırsızı isnada kendisini eklediyse bu isnadların tamamı uydurma ve hadis hırsızının kendisini ikame ettiği kişi olmadığı için bu isnadlar alınmamıştır.
428
77
Örneklerde hadis hırsızlarının isnadlarda kendi isimleri dışında, yaptığı değişikliklerde yansımıştır. İsnaddaki değişiklikler isnadın hem baş hem sonunda429 veya isnadın sadece son tarafında gerçekleşmektedir.430 İsnad şemalarında sarı dolgulu olarak gözükenler hadis hırsızları, mavi dolgulu olanlar yerine ikâme edilen kişilerdir. İsnadda birden fazla değişiklik yapıldıysa bu râvîler de pembe dolguyla gösterilmiştir. İsnadda gerçekte var olup, hadis hırsızı tarafından kaldırılan ravîler ise yeşil renkle gösterilmiştir. İsnadda hadis hırsızı inkıta‘ yaptıysa bu boş kutu şeklinde belirtilmiştir.
Örnek 1: Ca‘fer b. Ahmed b. el-Abbâs el-Bezzâz431, Musa b. İshâk el- Ensârî’nin Ebû Kureyb’den ferd olarak rivâyet ettiği “ مايأ نم الله ىلا بحأ نهيف لمعلا مايأ نم ام رشعلا” hadisi çalmış ve isnadda değişiklik yaparak hadisi kendisine nispet etmiştir.
429
İbn Adî, el-Kâmil, IX, 409.
430 İbn Adî, el-Kâmil, IX, 219.
431 Râvînin ismi Ca‘fer b. Muhammed b. el-Abbas olarak da anılır. Bk. İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II,
443. Rasûlullah Ebû Hureyre Atâ Ömer b. Zer Bedr b. Mus'ab Ebû Kureyb Musa b. İshâk Cafer b. Ahmed
78
Bu örnekte görüldüğü üzere hadis hırsızı olan Câfer b. Ahmed ferd olan bir hadiste sadece kendi ismini ekleyerek hadisi çalmıştır. Ancak hadis hırsızları sadece bununla iktifa etmemiştir. İsnadın farklı kısımlarında değişiklik yaparak çaldıkları hadisin fark edilmemesini sağlamaya çalışmışlardır. Özellikle uydurma hadislerde bu tür değişiklikler yapmaları, mevzû hadislerin sahih vehmedilmesi gibi olumsuz bir sonuca götürür.
Örnek 2: Muhammed b. Muğîre eş-Şehrezûrî, Eyyüb b. Süveyd’in oğluna saklamış olduğu “اهروكب يف يتملأ كراب مهللا” hadisini çalmış432
ve isnadın hem baş tarafında hem de sonunda değişiklikler gerçekleştirmiştir.
432
79
Bu örnekten anlaşıldığı üzere hadis hırsızları isnada sadece kendilerini eklemekle kalmayıp, aynı zamanda isnadın farklı tabakalarındaki isimlerde tasarruflarda bulunmuşlardır.
Örnek 3: “لدع يدهاشو يلوب لاإ حاكن لا” hadisini Hişam b. Süleyman’dan rivâyet eden Ravh b. Ubâde ve Ebû’r-Rebi‘ ez-Zehrânî adlı iki râvî bulunmaktadır. İsmail b. Seyf hadisi Ebû’r-Rebi’den çalmış, isnada kendi ismini yerleştirmiş, Ravh b. Ubâde’yi de isnaddan kaldırmıştır. Rasûlullah Ebû Hureyre Eb3u Seleme Yahyâ b. Ebû Kesîr Hz. Âişe Urve Zührî Evzâî Eyyüb b. Süveyd Muhammed b. Muğîra Ömer b. Said b. Sinan Muhammed b Eyyüb b. Süveyd Ebû Umeyr
80
Bu durumda hadis hırsızı isnadda gerçekte var olan iki kişiden birini devre dışı bırakarak, hadisi Hişam b. Süleyman’dan işitmiş gibi isnada ortak olmuştur. Bu örnek Sehâvî’nin hadis hırsızları hakkındaki “râvîsi bilinen bir hadisin onun tabakasında olan başka birine izâfe edilmesi” tanımını akla getirmektedir:
Örnek 4: Nadr b. Tahir yaşı itibariyle görme imkânı bulunmayan kimselerden rivâyette bulunan bir hadis hırsızıdır. Nadr b. Tahir, “ لا بيغلا ملع نم سمخ حيتافمب كبر نض
لاإ نهملعي يف نوكي بيغلا ملع هنوملعت َلاو ، مكدحأ ةتيم ىتم ملع دق ةتيملا ملع لاق الله لوسر اي يه ام لاق الله
هنوملعت َلاو ، محرلا” hadisini Abdurrahman b. Muğire’dan çalarak Delhem b. Esved’den rivâyet etmiş ve isnadda Abdurrahman b. Muğire’dan rivâyet eden Abdurrahman b. Ayyaş’ı isnaddan düşürmüştür.433 433 İbn Adî, el-Kâmil, X, 164-166. Rasûlullah Enes Yezîd er- Rakkâşî Hişam b. Süleyman İsmail b. Seyf İmran b. Musa Ravh b. Ubâde Ebû'r-Rebi' ez-Zehrânî
81
Bu durumda hadis hırsızlarının isnada sadece kendilerini eklemedikleri, aynı zamanda isnadda var olan kişileri isnaddan çıkardıkları gözlenmiştir.
Örnek 5: Seri b. Âsım adlı hadis hırsızı “ رانلا نم هدعقم أوبتيلاف ادمعتم يلع بذك نم ” hadisini çalan râvîlerdendir.434 Bu hadis bir topluluk tarafından Haremî b. Umâre adlı râvîden rivâyet edilmiştir. Ancak Serî b. Âsım bu topluluğu isnaddan çıkarmış ve yerine sadece kendisini yerleştirmiştir.
434
İbn Adî, el-Kâmil, VI, 82.
Rasûlullah Lekît b. Âmir Abdullah b. Hâcib Delhem b. Esved Nadr b. Tâhir Muhammed b. Sâlih Abdurrahman b. Ayyaş Abdurrahman b. Muğîre İbrahim b. Münzir
82
Aslında hadis yukarıdaki dört kişiden rivâyet ediliyorken, hadis hırsızı Serî b. Âsım isnaddan hepsini düşürerek sadece kendisini yerleştirir.
Örnek 6: Hadis hırsızı olan Ya‘kûb b. Velid el-Ezdî, “نامضلاب جارخلا” hadisini çalmış ve isnadda yaptığı değişiklik daha az fark edilsin diye yanına meçhul bir râvî olan Halid b. Mihran’ı eklemiştir. Aslında hadisi Hişam’dan rivâyet eden kimse Müslim b. Hâlid’dir.435
Bu şekilde isnada meçhul râvî ekleyerek hadis hırsızlığı yapanlar arasında Vaddâh b. Hassan da zikredilebilir.436
435 İbn Adî, el-Kâmil, X, 414-419.
436
İbn Adî, el-Kâmil, III, 166.
Rasûlullah
Enes
Katâde
Şu'be
Haremî b. Umâre
Ahmed b. Sâlih Muhammed b.
83
Ya‘kûb b. Velid’in yukarıdaki hadis hırsızlığının yanında kendisiyle aynı ismi taşıyan Ya‘kûb b. İbrahim’i isnaddan kaldırarak yerine kendisini yerleştirdiği bir başka hadisi daha bulunmaktadır. 437
Tüm bu örneklerden anlaşıldığı üzere, hadis hırsızları rivâyetlerin isnadları üzerinde oldukça tasarrufta bulunmuşlardır. Bunu, hadisi asıl rivâyet eden kimseyi kaldırarak, isnadda kendisi dışında farklı değişiklikler yaparak, isnadda birden fazla kimse olduğunda onlardan birisini düşürerek, yaş itibariyle görmesi mümkün olmayan kimselerden rivâyette bulunup, isnadda inkıta‘ yaparak, birkaç kişi tarafından rivâyet edilmiş bir hadisin bütün ravîlerini isnaddan kaldırarak, isnadda yanına meçhul ravî ekleyerek yapmışlardır.
437
İbn Adî, el-Kâmil, X, 414 ( Ya‘kûb b. İbrahim biyografisinde). Rasûlullah Âişe Urve Hişam b. Urve Ya'kûb b. Velid İbrahim b. Abdullah Muhammed b. Abde Halid b. Mihran İbrahim b. Abdullah Müslim b. Hâlid
84