Hadis hırsızlarında merak edilen hususlardan birisi de hiç şüphesiz onların çalmış oldukları hadis metinleridir. Hadis hırsızlarının çaldığı metinlere müdahale edip etmedikleri ise önemli bir meseledir. Hadis hırsızlarının çalmış oldukları metinleri, duafâ kitaplarının yanı sıra metin merkezli olarak kaleme alınan mevzûât literatüründe de incelemek mümkündür. Çalışmanın bu kısmı, mevzûât eserlerinden İbnü’l-Cevzî’nin
Kitâbü'l-mevzûât mine'l-ehâdîsi'l-merfûât adlı kitabı ile sınırlandırılarak taranmıştır.
Ayrıca bu başlık altında râvîlerin toplu bir şekilde çalmaya teşebbüs ettikleri, elden ele dolaşan birkaç hadis zikredilecek, ilgili hadisleri çalan hadis hırsızları belirtilecektir.
İbnü’l-Cevzî’nin ilgili örnekleri incelendiğinde, “râvîlerden bir kısmının hadisi uydurduğu, diğer bir kısmının ise onlardan çaldığı belirtilmiş, hadis hırsızlarının isnadları değiştirdikleri”438
vurgulanmıştır.439 Başka bir râvî hakkında “hadisi çaldığı ve isnadı değiştirdiği”440
bilgisi yinelenmiştir.441 Diğer bir râvî hakkında müellif “hadisi aynıyla bir topluluğun çaldığını ve isnadını değiştirdiklerini”442
belirtmiştir.443 İlgili eserde hadis hırsızlarının isnada dair değişiklikler yaptığına dair birçok örnek görülebilir.444
İbnü’l-Cevzî’nin hadis hırsızlarında metne müdahale konusunda ise, iki örnek tespit edilebilmiştir. İbn Adî’den alıntılayarak hadis hırsızı Muhammed b. Yezîd445 hakkında “hadisi çalar ve ona ziyadede bulunurdu” ifadesi kullanılmıştır. Yine
438 هدانسإ ريغيو رخلآا هقرسيف ثيدحلا عضي مهضعب ناك دقو
439 İbnü'l-Cevzî, Kitâbü'l-mevzûât, I, 277.
440 هدانسإ ريغو هقرس
441 İbnü'l-Cevzî, Kitâbü'l-mevzûât, II, 45.
442
هدانسإ اوريغو موق هنيعب ثيدحلا اذه قرس دق
443 İbnü'l-Cevzî, Kitâbü'l-mevzûât, II, 146.
444 İbnü'l-Cevzî, Kitâbü'l-mevzûât, I, 439; II, 54, 58, 267, 491, 542; III, 11, 111, 118, 157, 160.
445
85
Muhammed b. Velîd’in446 de hadis uydurduğunu, vaslettiğini, çaldığını, isnad ve metinleri kalb ettiğini ifade etmiştir. Bu durum kalb-i mürekkebi akla getirse de, metne müdahale ihtimali de bulunduğundan dolayı zikredilmiştir. Bu durumda râvîlerin hadis hırsızlığı yaparken metne münferiden müdahale ettikleri, kâhir ekseriyetle isnadlarda değişiklik yaptıkları sonucuna ulaşılmıştır.
Bu başlığın ikinci inceleme konusu olan toplu hırsızlıklarda râvîlerin isimleri çoğunlukla İbn Adî’nin el-Kâmil adlı eserinden tespit edilmiş, zaman zaman diğer üç esere de başvurulmuştur. İbn Adî bu şekilde hırsızlık yapan kişilerden bir kısmına müstakil biyografi açmış447, bir kısmına ise diğer biyografilerin içerisinde yer vermiştir. Hakem b. Mübârek, Abdülvehhâb b. Dahhâk, Abbâs b. Hasen, Abdullah b. Şübrüme, İshâk b. Bişr, Amr b. el-Ezher, Süleyman b. Îsa, Amr b. Mâlik, Ömer b. Yahyâ, Vaddâh b. Hassân toplu hırsızlık yapan kimselerden olmakla birlikte müstakil biyografiye sahip olmayan hadis hırsızlarıdır.448
Râvîler tarafından ilgi odağı haline gelen hadisler ise aşağıda sıralanmıştır.
1. Kim benim adıma yalan söylerse cehennemdeki yerini hazırlasın. بذك نم ع رانلا نم هدعقم أوبتيلف ادمعتم يل
Bu hadis, Serî b. Âsım, Ali b. Karîn, Amr b. Mâlik er-Râsıbî, Ömer b. Yahyâ, Sâlih b. Ahmed el-Herevî, Hasen b. Osman, Abdüsselam b. Ubeyd tarafından çalınmıştır.
446
Muhammed b. Velîd biyografisi için bk. EK-2.
447 Süveyd b. Saîd biyografisi için bk. EK-2.
448 Râvîlerin isimleri sıralanırken el-Kâmil’deki biyografi sırası esas alınmıştır. İlgili biyografiler için
86
2. Ben ilmin şehriyim Ali de kapısıdır. İlim talep eden kimse o kapıdan girsin. اب يلعو ملعلا ةنيدم انا
اهباب لبق نم اهتأيلف ملعلا دارأ نمف اهب
Bu hadis, Ahmed b. Seleme el-Kûfî, Osman b. Abdullah b. Amr, Ömer b. İsmâîl b. Mücâlid, İsmâîl b. Muhammed, Osman b. Abdullah tarafından çalınmıştır.
3. Kim gece namazı kılarsa, gündüz yüzü aydınlanır. هتلاص ترثك نم راهنلاب ههجو نسح ليللاب
Bu hadis özellikle usûl kitaplarında hadis hırsızlarının çalması bağlamında yer almaktadır. Şerîk’in meclisinde rivâyet edilen hadise, Sâbit b. Mûsâ yukarıdaki kısmı idrac etmiş, hadisi bu şekliyle hadis hırsızlarından Abdülhamîd b. Bahr, Abdullah b. Şübrüme, Mûsâ b. Muhammed, Muhammed b. Abdüsselâm çalmıştır.
4. Ahir zamanda helali haram, haramı helal sayan, meseleleri kendi görüşlerine göre kıyas eden bir topluluk olur.
نولحي موق نامزلا رخآ يف نوكي مهيأرب روملأا نوسيقيو للاحلا نومرحيو مارحلا
Bu hadis Abdülvehhâb b. Dahhâk, Hakem b. Mübârek, Nadr b. Tâhir ve Süveyd b. Saîd tarafından çalınmıştır.
Görüldüğü üzere hadis hırsızlarının çalmış oldukları hadislerde isnada yönelik değişiklikleri fazlasıyla yaptıkları tespit edilmiştir. Râvîlerin bir kısmında zincirleme449 hadis hırsızlığı tezâhür ederken, yukarıdaki örnekler de görüldüğü gibi bir kısmında da, bir hadisi topluca çalan hadis hırsızları ile karşılaşılmıştır.
449
87
SONUÇ
Bu çalışmada ricâl tenkidinde bir cerh lafzı olarak ifade edilen serikatü’l-hadîs kavramının mâhiyeti, sûretleri, bir hadis ıstılahı olarak ifade ettiği anlam, diğer usûl kavramlarıyla ilişkisi, duafâ literatüründeki konumu incelenmiştir. Her bir ricâl teriminin bu şekilde çalışılması, hadis alanındaki araştırmacıların genel bilgiler yerine daha müdellel bilgilere erişmesini sağlayacaktır.
Bu araştırma neticesinde serikatü’l-hadîs kavramının râvînin rivâyet hakkına sahip olmadığı bir hadisi gayri ilmî yollardan elde ederek rivâyet etmesi olduğu anlaşılmıştır. Hadis hırsızlarının kâhir ekseriyeti, hadisin metnini çalıp, isnadıyla oynayarak bu fiili gerçekleştirmişlerdir. Hadis hırsızları hicrî ikinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkmış, hadis hırsızlığı kavramı ise, hicrî üçüncü yüzyılın ilk yarısındaki münekkidler tarafından ilk defa kullanılmaya başlanmıştır. Hadis hırsızlarının çaldığı malzeme olarak hadislerin ikiye ayrıldığı görülmüş, râvîlerin ferd olarak rivâyet edilen metni çalarak kendilerine rağbet kazandırmak istedikleri, uydurma bir metni çalarak da mevzû hadisi yaygınlaştırma yoluna gittikleri gözlenmiştir.
Terimin hadis usûlü kitaplarındaki yansımasına bakıldığında ise, erken dönem usûl kitaplarında kavramın tanımına yer verilmediği gözlenmiştir. Hadis ilmine, sonraki yüzyıllarda mantık ilminin etkisiyle tanımların girmesi, erken dönem hadis usûlü kitaplarında tanım cümlelerinin yer almaması durumunu makul kılmaktadır. Geç dönem eserlerinden Zehebî’nin el-Mûkiza, Sehâvî’nin Fethu’l-Muğîs adlı eserlerinde ise kavramın birkaç sûretinden hareketle tanımları verilmiştir.
Serikatü’l-hadîs kavramı, hadis usûlünde zayıf hadis kategorisinde değerlendirilmiş ve maklûb ve/veya mevzû hadis başlıkları altında incelenmiştir. Hadis
88
hırsızlarının, rivâyet hakkına sahip olmadıkları hadisleri ahberenâ, haddesenâ şeklinde semâa delalet eden lafızlarla naklettikleri tespit edilmiştir. Cerh mertebelerinin üçüncüsünde yer alan hadis hırsızları, müttehem bi’l-kizb râvîler arasında sayılmıştır. Mesrûk hadisin hükmü ise, metrûk ve matrûh hadis kapsamında değerlendirilmiştir.
Bunun yanı sıra serikatü’l-hadîs kavramının hadis usûlünde maklûb, mevzû, tedlîs ve ferd kavramlarıyla sıkı ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Maklûb hadis ile serikatü’l-hadîsin ilişkisi, hadis hırsızlarının kasten kalb yapanlar arasında bulunmasıdır. Mevzû hadisle terimin bağlantısı, hadis hırsızlarının sened uydurma girişimlerinde bulunmaları açısından benzerlik, hadis uyduran kimselere göre metne müdahale etmemeleri bağlamında farklılık göstermektedir. Kavramın tedlîs ile münasebeti ise, her ikisinde de hocasından işitilmeyen bir hadisin rivâyet edilmesi açısından ortaklık, tedlîsde an gibi ihtimalli lafızların, serikatü’l-hadîsde ise haddesenâ gibi semâa açıkça delalet eden lafızların kullanılmasıdır. Kavramın ferd hadis ile ilişkisine gelince, ikisi de senedde tek kalmak bakımından müşterek bir özelliğe sahipken, mesrûk hadisi rivâyet eden kimseler adâlet açısından cerh edilen râvîler iken, ferd hadis her durumda böyle bir adâlet problemi taşımamaktadır.
Râvîlerin hadis hırsızlığı yaparken isnada ekleme, çıkarmada bulunmaları, senede meçhul râvîler yerleştirdikleri, kalb-i mürekkeb yaptıkları, başkalarına ait kitapları çalarak kendilerine nispet ettikleri veya ilgili eserin rivâyet hakkına sahip olduklarını iddia ettikleri verilerine ulaşılmıştır. Hadis hırsızlarını bu fiilere sevk eden sebeplerin hadis elde etme arzusu, âli isnadla rivâyette bulunma olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
89
Serikatü’l-hadîs kavramının amelî taraflarını görmek amacıyla, ricâl edebiyatında hadis hırsızlarının yer aldığı eserler taranmış, râvîlerin en çok duafâ literatüründe yer aldığı gözlenmiş ve bu sebeple araştırma alanı olarak bu eserlerden muhalled dört eser tercih edilmiştir. Bu eserlerin incelenmesi neticesinde 132 hadis hırsızına ulaşılmıştır. Ayrıca hadis hırsızlarının bu eserler üzerindeki salınımına dikkat çekilmiştir. İlgili dört eser üzerinden yapılan okuma, hadis hırsızlarının bu kitaplarda ne şekilde incelendiğine dair bir kanaat serdetmiştir. Râvî biyografilerinde yer alan örnekler, hadis tarihi ve usûlüne dair doneler barındırdığı için, hadis ilmindeki kuralların hangi bilgilere dayanarak ortaya çıktığını göstermesi açısından ilgi çekicidir. Bu çalışmada panoramik bir bakış gerçekleştirildiği için, bu bilgiler başka araştırmalara tevdî edilmiştir.
Ricâl kitaplarında hadis hırsızı olarak cerh edilme biçimleri, -hadis hırsızlarının hicrî ikinci asırda var oldukları bilgisiyle- öncelikle üçüncü asırdan bazı eserler üzerinde taranmış, hadis hırsızlarının bu dönemde kezzâb, metrûku’l-hadîs gibi cerh lafızlarıyla anıldıkları görülmüştür. Hicrî dördüncü asır eserlerinde ise hadis hırsızlarının en fazla
yesriku’l-hadîs ibaresiyle cerh edildiği tespit edilmiştir.
Araştırma için seçilen iki mütekaddimûn-müteahhirûn eserinde, hadis hırsızı sayısında ciddi bir fark olmaması, erken dönemde hadis hırsızlarının büyük ölçüde tespit edildiğini, dolayısıyla bu ilimle meşgul olan âlimlerin titizliğini göstermektedir. İki dönem arasındaki en temel farklardan biri, râvîlerin incelenme biçimidir. Erken dönem kitaplarında, yararlanılan kaynak sayısı daha sınırlı, bunun aksine râvî hakkındaki örnek hadis bilgisi daha fazladır. Sonraki dönem eserlerinde ise, yararlanılan kaynak sayısı fazla, bunun aksine râvî hakkındaki örnek hadis sayısı azdır. Ayrıca
90
münekkidler arasında bilgilerin akışkanlığı, kitapların ikmal edilmesi, münekkidlerin birbirlerine itirazları, eserlerin dinamik yapısını ve ilim geleneğinin canlılığını yansıtmaktadır.
Bununla beraber araştırmada yapılan hadis hırsızlarının kaçında müelliflerin ittifak ettiği hususu, râvîlerin derecelendirilmesini sağlamıştır. Münekkidlerin ittifak ve ihtilaf ettiği râvîler ortaya konmuştur. Hadis hırsızları arasında Kütüb-i Sitte ve özellikle
Sahîhayn râvîlerinin yer alması dikkat çekicidir ve bu şahısların müstakil olarak
araştırılması gerekmektedir.
Râvîlerin vefat tarihlerinin tespit edilmesiyle birlikte hadis hırsızlığının ikinci asrın ikinci yarısından itibaren başladığı, yoğun olarak üçüncü asırda gerçekleştiği, dördüncü asır ve sonrasında ise isnadın gelişim seyrine paralel olarak azalarak ortadan kalktığı gözlenmiştir.
Râvîlerin bölgesel dağılımları araştırılarak hadis hırsızlarının hangi coğrafyalarda öne çıktığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu araştırma neticesinde, hadis hırsızlarının, hadis uydurma faaliyetlerinin de yaygın bir biçimde görüldüğü Irak bölgesinde yoğunlaştığı bilgisine ulaşılmıştır.
Son olarak hadis hırsızlarının isnada müdahale biçimleri örnekler üzerinden serdedilmiş, durumun pratik zeminde nasıl gerçekleştiğinin örnekleri verilerek, mesele anlaşılır hale getirilmeye çalışılmıştır.
Hadis hırsızlarının çalmış olduğu metinler de bu araştırmanın merak edilen bir başka hususudur. Ancak bu çalışmayı mevzûât literatürünün tamamı üzerinden okuyarak, duafâ literatürü ile karşılaştırmak, daha aydınlatıcı bilgiler sağlayacaktır.
91
İncelenen eserlerde hadis hırsızlarının metinden ziyâde isnadlarda değişikliğe gittikleri sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada son olarak toplu olarak çalınan hadislere dair bazı örnekler zikredilmiştir.
Bu tezde, sadece bir ricâl tenkid terimi, duafâ literatürü özelinde araştırılmıştır. Hiç şüphesiz aynı konu farklı bakış açılarıyla çalışılabilir. Türkiye’de yapılan hadis tezlerinde, bu şekilde usûl ve ıstılahlara yönelik araştırmaların yapılması, hadis tarihi ve usûlüne yönelik resmin daha netlik kazanmasına yardımcı olacaktır.
92
KAYNAKLAR
Ahatlı, Erdinç, “Yahyâ b. Maîn”, DİA, İstanbul 2013, XLIII, 256-257.
Ahmed b. Hanbel,Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, el-İlel ve
ma'rifetü'r-ricâl, nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî,
1988, I-III.
Ahmed Murtezâ, “Bessü’n-necîs li-ma’rifeti’l-müttehemîne bi serikati’l-hadîs”, 1-105, http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=251347, (erişim tarihi:24.04.2015).
Akgün, Hüseyin, “Sahâbe Coğrafyası”, SÜSBE, Sakarya, 1999.
Alpkıray, Abdülcelil, “Sahâbenin Yerleşim ve Vefat Yerleri”, EÜSBE, Kayseri 2005.
Aşıkkutlu, Emin, “Cerh-ta‘dîl”, DİA, İstanbul 1993, VII, 394-401.
Aşıkkutlu, Emin, “Müttehem”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 226.
Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: İFAV, 2009.
Aydınlı, Abdullah, “Semâ”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 457-458.
A‘zamî, Muhammed Mustafa, Studies In Early Hadith Literature, Indıanapolis: American Trust Publications, 1978.
Babanzâde Ahmed Naîm, Hadis Usûlü ve Istılahları, yayına haz: Hasan Karayiğit, İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
Bikâî, Ali Nayif, el-İctihad fi ilmi’l-hadis ve eseruhu fi’l-fıkhı’l-İslamî, Beyrut: Dâru’l- Beşairi’l-İslamiyye, 1998/1419.
93
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, et-Tarihü'l-kebir, Haydarabad: el- Mektebetü'l-İslâmiyye, 1362/1943, I-VIII.
Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Usûlü, 22. Baskı, İstanbul: İFAV, 2010.
Dârekutnî, Ebü'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed, Suâlât Hamza b. Yûsuf es-Sehmî li’d-
Dârekutnî ve gayrihi mine’l-meşâyih fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl, thk. Muvaffak b. Abdullah b.
Abdülkâdir, Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 1984.
Efendioğlu, Mehmet, “Mesrûk”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2004, XXIX, 336.
Eren, Mehmet, Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları, İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
Ertürk, Mustafa, “Maklûb”, DİA, İstanbul 2003, XXVII, 447-448.
Estîrî, Cemâl, Mustalahâtü’l-cerh ve’t-ta‘dîl el-müteâriza, Riyad: Dâru Edvai’s-Selef [Edvaü’s-Selef], 2005/1425, I-II.
Eşer, Ahmet, “Teferrüdün İki Temel Kavramı: Ferd ve Garîb Hadis (İlelü’t-Tirmizî Örneği)”, İÜSBE, İstanbul 2015.
Ğavrî, Seyyid Abdülmâcid, Mu’cemu’l-mustalahâti’l-hadîsiyye, Dımaşk: Dâru’l-Kesîr, 2007.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah İbnü'l-Beyyi Muhammed, Kitâbu’l-medhâl ilâ
ma’rifeti kitâbi’l-iklîl, thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm, Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2003.
Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Medhal ila ma’rifeti’s-sahîhi mine’s-sakîm ve tebyînu mâ üşkile
min esmâi’r-ricâl fî’s-Sahîhayn, nşr. İbrâhim b. Ali b. Muhammed Âl-i Küleyb, Riyad:
94
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma'rifetu ulûmi'l-hadis ve kemmiyeti ecnâsihî, nşr. Ahmed b. Fâris es-Selûm, 2. baskı, Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 2010.
Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit, Târîhu Bağdad ev
Medîneti’s-selam, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, I-XIV.
Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit, el-Kifâye fi ma’rifeti usûli
ilmi’r-rivâye, nşr. Mâhir Yasin el-Fahl, Riyâd: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1432, I- II.
Irakî, Ebü'l-Fazl Zeynüddin Abdürrahim b. Hüseyin, et-Takyîd ve’l-îzâh limâ utlika ve
uglika min kitabi İbni’s-Salâh, thk. Üsame b. Abdullah Hayyat, 3. baskı, Beyrut:
Darü’l-Beşairi’l-İslamiyye, 2011/1432, I-II.
Itr, Nureddin, Menhecü’n-nakd fi ulûmi’l-hadîs, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2013.
İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî, (esas alınan neşir), Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcâni İbn Adî, el-Kamil fî duafâi'r-ricâl, thk. Mâzin Sirsâvî, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2012, I-X.
İbn Adî, el-Kamil fî duafâi'r-ricâl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvez, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, [t.y.], I-IX.
İbn Adî,el-Kâmil fî duafâi'r-ricâl, Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1984, I- VII.
İbn Dakîkul’îd, Ebü'l-Feth Takıyyüddin Muhammed b. Ali, İktirahu beyân fi'l-ıstılah ve
ma uzife ila zalike mine'l-ehâdîsi’l-ma’dudeti fî’s-sıhah, nşr. Amir Hasan Sabri,
Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 1996/1417.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris, el-Cerh ve't-
ta‘dîl, Beyrût: Dârü’l-Ümem, [t.y.], I-IX.
İbn Ebû Hâtim, Kitâbu’l-ilel, nşr. Said b. Abdullah el-Humeyyid-Halid b. Abdurrahman el-Cüreysî, Riyâd: y.y, 2006/1427, I-VII.
95
İbn Fâris, Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Mu'cemu mekayisi'l-luga, nşr. Abdüsselam Muhammed Harun, Beyrut: Dârü’l-Cil, [t.y.], I-VI.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed, Şerhü'n-
nuhbe nüzhetü'n-nazar fî tavzîhi nuhbeti'l-fiker fî mustalahi’l-ehli’l-eser, thk. Nureddin
Itr, Beyrût: Dârü'l-Hayr, 1993.
İbn Hacer el-Askalânî, Takribü't-Tehzib, thk. Muhammed Avvame, 9. Bs, Medine: Darü’l-Yüsr, 2009/1430.
İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Riyad: Vizaretü’ş-Şuuni’l-İslâmiyye ve’l-Evkaf ve’d-Da’ve ve’l- İrşad, [t.y.], I-VII.
İbn Hacer el-Askalânî, Lisanü’l-Mizân, thk. Abdülfettah Ebû Gudde, Beyrût: Mektebü’l-Matbuati’l-İslâmiyye, 2002/1423, I-X.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed Büsti, Kitâbü’l-mecrûhîn
mine’l-muhaddisîn, nşr. Hamdi b. Abdülmecid b. İsmail es-Selefi, Riyad: Dârü’s-
Sumey’i, 2000/1420, I-II.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânu’l-arab, yay. haz. tsh. Emin Muhammed Abdülvehhab, Muhammed es-Sadık el-Ubeydi, Beyrut: Dârü'l-İhyâi't-Türâsi’l-Arabî, 1997/1417, I- XVIII.
İbn Şahîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman el-Bağdadi, Târîhu esmâi'd-duafâ ve'l-
kezzâbîn, nşr. Abdürrahim Muhammed Kaşgari, [y.y.: y.y.], 1989/1409.
İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî,
Kitâbü'l-mevzûât mine'l-ehâdîsi'l-merfûât, thk. Nureddin b. Şükri Boyacılar, Riyâd:
Mektebetu Edvâi's-Selef, 1997/1418, I- III.
İbnü'l-Cevzî, el-İlelü'l-mütenâhiye fi'l-ehâdîsi'l-vâhiye, (Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1983/1403), I-II.
96
İbnü'l-Kayserânî, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Tahir, Tezkiratü’l-huffâz, thk. Hamdi b. Abdülmecîd b. İsmail es-Selefî, Riyad: Dâru’s-Sümey‘, 1994/ 1415.
İbnü's-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhuddîn Abdurrahmân b. Mûsâ Şehrezûrî, Ulumü'l-hadis, thk. Nureddîn Itr, 18. baskı, Dımaşk: Dârü'l-Fikr, 2012/1433.
Karagözoğlu, Mustafa Macit, Zayıf Râvîler: Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivâyetler, İstanbul: İFAV, 2014.
Kettânî, Abdülhayy, Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu'cemü'l-me'âcim ve'l-meşyahât ve'l-müselselât, Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1982/1402, I-III.
Kuzudişli, Ali, “Hadis Hırsızı (Sâriku’l-Hadîs): Bir Cerh Teriminin Anlattıkları”,
Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV/8, 2015, s. 43-60
Kuzudişli, Bekir, Hadis Rivâyetinde Aile İsnadları, İstanbul: İşaret Yayınları, İHAM, 2007.
Mizzî, Ebü'l-Haccac Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzibü’l-Kemal fî
esmai’r-ricâl, thk. Beşşar Avvad Ma'ruf, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1987/1408, I-
XXXV.
Muhammed Halef Selâme, Lisânu’l-Muhaddisîn, [y.y.: y.y, t.y], I-V.
Muhammed b. Ömer b. Sâlim Bâzimûl, “el-Hadîsu’l-maklûb, ta‘rifuhû, ve fevâiduhû ve hukmuhû ve’l-musannefâtu fîhi”, Mecelletu Câmiatu Ümmü’l-Kurâ li ulûmi’ş-şerîa
ve’l-luğati’l-arabiyyeti ve âdâbiha, XIII/21, 2001, s. 147-247.
Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir, el-Beyan ve’t-ta’rif bi-serikati’l-hadisi’n-
97
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb, Kitâbu’d-duafâ ve’l-metrûkîn, nşr. Bevran Sanâvî, Kemal Yusuf el-Hût, Beyrut: Müessesetu Kütübi’s-Sekafiyye, 1405/1985.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahyâ b. Şeref et-Takrîb ve’t-teysîr li ehâdisi’l-
beşîrin-nezîr, nşr. Ahmed b. Fâris es-Selûm, Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 2010/1431.
Özen, Şükrü, “Yahyâ b. Eksem”, DİA, İstanbul 2013, XLIII, 249-251.
Özkan, Halit, “Zührî”, DİA, İstanbul 2013, XLIV, 544-549.
Polat, Selahaddin, “Ferd”, DİA, İstanbul 1992, XII, 368-369.
Râgıb el-İsfahânî, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal, Müfredatu elfazi'l-
Kur'ân, thk. Safvan Adnan Davudi, Dımaşk: Dârü'l-Kalem, 1992/ 1248.
Reşid, Mahmûd Ahmed Ya‘kûb, “Serikatü’l-hadîs mefhûmuha, suveruhâ, devâfiuha ve âsaruha”, Ulûmu’ş-Şerîa ve’l-Kânûn, cilt: 38, sayı: 1, 2011, s. 108-122.
Sa’di el-Hâşimî, Ebû Zür'a er-Râzî ve cühuduhu fi's-sünneti'n-nebeviyye: maa tahkiki
Kitâbihi’d-duafâ ve ecvibeti ala esileti’l-Berzai, 2. Baskı, Mansûre: Dârü'l-Vefa, 1986,
I-III.
Sandıkçı, Kemal, İlk Üç Asırda İslam Coğrafyasında Hadis, Ankara: DİB, 1991.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed, Fethü'l-
mugîs bi-şerhi Elfiyyeti'l-hadîs, thk. Abdülkerim b. Abdullah b. Abdurrahman el-
Hudayr, Muhammed b. Abdullah b. Fuheyd Al-i Fuheyd, 4. Baskı, Riyâd: Mektebetu Darü’l-Minhâc, 1436/2015, I-V.
Sıbt İbnü'l-A‘cemî, Ebü'l-Vefa Burhaneddin İbrâhim b. Muhammed, 841/1438, el-
Keşfü'l-hasis ammen rumiye bi-vaz'i'l-hadis, nşr. Subhi Samerrai, Bağdad: Vizâretü’l-
98
Sönmez, M. Ali, İbnu Hibbân ve Cerh- Ta‘dîl Metodu, İstanbul: Umran Yayınevi, [t.y]
Subhi es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, trc. M. Yaşar Kandemir, İstanbul: İFAV, 1996.
Süyûtî, Ebü'l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr, Tedrîbü’r-râvî fi şerhi
Takrîbi’n-Nevevî, haşiye Ahmed b. Ahmed el-A‘cemî, thk. Muhammed Avvame,
Medine: Darü’l-Yüsr; Cidde: Darü’l-Minhac, 2016/1437, I- V.
Şahyar, Ayşe Esra, Kütüb-i Sitte’den Örneklerle Zayıf Hadis Rivâyeti, İstanbul: Akdem, 2011.
Şerif Hatim b. Arif el-Avnî, Şerhu Mukizati’z-Zehebî, Riyad: Dâru İbnü’l-Cevzi, 2006/1427.
Şiraz, M. Nazim, “Hadislere Güveni Teyit Etme Noktasında Hadis Alma Usûllerinden Semâ ve Kırâat Yolları, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2005, cilt: V, sayı: 2, s. 231-258.
Tarık b. Ivadullah, el-İrşadât fi takviyeti ehadisi bi’ş-şevahidi ve’l-mütâbeat, Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1998/1417.
Tarık b. Ivadullah, Şerhu Nuhbetü’l-Fiker fî mustalâhi ehli’l-eser li’l-hâfız İbn Hacer
el-Askalânî, Riyad: Dâru’l-Muğnî, 2009/1430.
Tatlı, Mustafa, “Hadis Edebiyatında Suâlât Türü Eserler”, İÜSBE, İstanbul 2015.
Tekineş, Ayhan, Geleneğin Altın Zinciri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.