Problem Tanımı ve Faktörleri 13

Yukarıdaki   bölümde,   literatürde   incelenen   çalışmalar   doğrultusunda   aktarıldığı   gibi;   yapım   endüstrisindeki   gecikme   problemi   global   bir   fenomendir   [108]   ve   bağlantılı   olarak   da   bina   projeleri,   bütçesinde   ve   takviminde   tamamlanamama   problemiyle   global   olarak   hemen   hemen   her   yapım   projesinde   karşı   karşıya   kalmaktadır.   Bu   problemin  etkileri,  farklı  boyutlarda  olsa  bile,  projenin  çıktıları  olan  teslimatların  yapılı   hali  olan  binaların  son  kullanıcılarının  da  içinde  olduğu  projenin  hayat  evresindeki  tüm  

gruplarda  görülmekte,  yapım  projelerinin  gecikme  etkilerinden  doğrudan  etkilenen  bu   gruplar   başta   işveren   olmak   üzere,   yüklenici   ve   alt-­‐yükleniciler,   son   kullanıcılar,   tasarımcı  ve  danışmanlar,  işletim  sürecinde  hizmet  verecek  şirketler,  komşular  ve  bölge   sakinleri,   bölgesel   veya   kentsel   çeşitli   yönetim   birimleri,   bölgede   diğer   planlanmış   yatırım  grupları/sahipleri  v.b.  olacak  şekilde  genişleyerek  gitmektedir.    

Bu   gruplardan   işveren   ve   yüklenicilerin   en   önemli   kayıpları   saygınlık,   karlılık,   bazı   durumlarda   maddi   kayıp,   yeni   proje   fırsat   ve   alternatiflerini   değerlendirememe   v.b.;   tasarımcı  ve  danışmanların  saygınlık,  negatif  referans  ve  gelecekteki  ihale  listelerinden   çıkarılmaya   varabilen   olumsuz   performans   değerlendirmeleri,   karlılık   ve/veya   maddi   kayıp   v.b.;   son   kullanıcılar   projenin   uzamasının   enflasyon   etkilerinden   dolayı   maddi   kayıp,  ruhsal  yorulma/yıpranma  gibi  psikolojik  etkiler  v.b;  işletim  süreci  şirketleri  için  iş   ve  iş  gücü  planlama  ile  fırsat  değerlendirme  v.b.  gibi  etkiler;  komşu  ve  bölge  sakinleri   için  kamusal  alan  kullanımlarının  kısıtlanması,  görsel-­‐işitsel  kirlilik  gibi  çevresel  etkiler   v.b;  yönetim  birimlerinde  kamu  kullanıcılarına  çeşitli  servis  sağlanmalarının  gecikmesi   veya  durması,  bölgesel  altyapı  ve  güç  sağlama  toplam  planlamasının  etkilenmesi  v.b.;   ve   diğer   planlanmış   yatırımlar   üzerinde   gecikmenin   bölgenin   tamamlanmasına   etkilerinden   dolayı   rakiplerle   satış   ve   pazarlama   konusunda   geriye   düşmekten   doğan   fiyatlandırma  ve  gayrimenkul  değerleme  etkileri  olmak  üzere  çok  farklı  ve  geniş  negatif   kayıp  etkileri  alt  problemlerine  neden  olmaktadır.  

Yapım  projelerinin  bütçe  ve  süresinin  dışına  çıkması  probleminin  çeşitli  etkileri  içinde   yapım   aşaması   ve   yüklenici   gibi   onun   baş   aktörlerine   ait   doğrudan   etkiler   ilk   sırlardayken,  bunu  izleyen  diğer  etkilerin  en  yükseklerinden  biri  de  tasarım  hizmetinin   yani   mimari   tasarım   projesinin   takviminde   diğer   bir   anlatımla   planlanan   süresinde   tamamlanamaması,   gereken   sayıda   teslimat   sayısı   içermemesi,   çizimlerin   içeriğinin   gereken  detaylara  inememesi,  yanlış  uygulama  projeleri  v.b.  gibi  özetle  mimari  tasarım   projesinin   geç,   yetersiz   ve/veya   yanlış   hazırlanması   gelmektedir.   Bina   yapım   projelerinin   geç   tamamlanma   genel   sorununun   yukarıdaki   paragrafta   verilen   toplam   süreci   ve   toplam   aktörleri   üzerindeki   genel   etkilerinde   de   payı   yüksek   olan   mimari   tasarım  projelerinin  gecikme  ile  yetersiz  ve  eksik  üretilme  problemi  ayrıca  ait  olduğu   spesifik  projenin  çeşitli  ekipleri  arasında  tartışmalar,  anlaşmazlıklar,  kavgalar  ve  hatta   uluslararası   mahkemelere   taşınan   ihtilaflara   da   neden   olabilmekte   ve   bu   durum   da  

projenin  geçici  süre  durdurulmasından  iptal  edilmesine  kadar  varabilmektedir.  Ayrıca   mimari   tasarım   projesinin   gecikmesinden   yada   mimari   tasarımın   yetersiz   ve   eksik   hazırlanmasından   dolayı   yatırımın   yapım   sürecinin   kaosa   sürüklenip   projenin   planlandığı   zamandaki   pazar   isteklerinin   değişmesi   ile   projenin   tercih   kaybedip   satış   rakamlarının   ön-­‐talebi   yakalayamamasından   dolayı   iptal   edildiği   durumlar   da   olmaktadır.  

Örneğin   içlerinde   Amerika   ve   Rusya’nın   da   olduğu   çok   ekonomili   ülkeler   ile   ağırlıklı   olarak   petrol   ve   doğal   gaza   dayalı   Kazakistan   gibi   Orta   Asya   ülkeleri;   Maldivler,   Singapur  gibi  turizme  dayalı  ve  Malezya  gibi  hem  petrol  hem  turizme  dayalı  gelişmekte   olan  Uzak  Doğu  ülkelerinin  yanında  Katar,  Bahreyn,  Birleşik  Arap  Emirlikleri,  Yemen  gibi   ağırlıklı   olarak   gayrimenkule   ve   petrole   dayalı   ülkelerde   2008   yılında   başlayan   global   krizden   önce   pazarın   en   canlı   olduğu   dönemlerde   başlayan   ve   mimari   tasarım   projelerinin   en   farklısını   yapma   uğraşıyla   aylarca   uzayan   yüzlerce   gayrimenkul   geliştirme   projesi,   global   krizin   başlamasıyla   planlanan   gayrimenkul   pazarlama   modellerindeki  hesapların  yarısının  da  altında  satış  değerlerine  düşmüş  ve  bu  yüzdende   kimisi   proje   aşamasındayken   kimisi   de   yapım   aşamasında   olmasına   karşın   durdurulmuşlardır.  

Mimari   tasarım   projelerinin   bu   problemli   durumlarından   dolayı   doğan   ihtilaflar   eğer   proje   üretim   ekibi,   tasarım   hizmeti   alınan   farklı   bir   kuruluşsa,   şirketler   arasında   saygınlık   düşüşü,   şirketin   yetersiz   olduğuna   inanma   gibi   önemli   güven   kaybı   problemlerini   ortaya   çıkarmakta   ve   eğer   tasarım   ekibi   yatırımcı   şirketin   kendi   yapısı   içinde  bir  departman  ise  de  diğer  satış  ve  pazarlama,  değerleme,  yapım  ve  yönetim  gibi   departmanlarla  karşılıklı  parmak  göstermeler  içeren  ihtilaflara  dönerek  şirketin  kuruluş   nedeni   olan   proje   üretip,   pazarlayarak   kar   yapmak   hedefinin   unutulup,   politik   oyunlarla   örülmüş   kendini   koruma   savaşlarına   dönmesiyle   şirkete   derin   ve   bazen   de   kalıcı  farklı  zararlar  verebilmektedir.  

Yukarıda   verilen   mimari   tasarımlar   ile   ilgili   mimarla   düşülen   ihtilaflar   ve   şikayet   konularının  esas  sebebini  RIBA  [109]  de,  genellikle  tasarım  süreci  ile  planlama  ve  yapım   sürecinde   mimarın   görev   ve   sorumluluklarının   eksik   ve   yanlış   anlaşılması   olarak   göstermekte   ve   bu   dokümanı   mimarın   bir   bina   projesinde   tipik   sağlaması   gereken   servislerin   özet   olarak   belirlenmesi   için   yayınlandığını   belirtip,   özel   isteklerin   karşılıklı  

konuşularak   anlaşılması   gerektiğini   vurgulamaktadır.   RIBA   ayrıca   [110]’deki   diğer   bir   yayınında   da   mimar’ın   bir   problem   olduğundan   haberdar   olmayabileceğini   ve   bu   yüzden  de  mimarla  konuşulup  neyin  yanlış  gittiğinin  anlatılması  gerekliliğinin,  zorluğun   çözülebilmesi  için  ilk  yapılması  gereken  olduğunu  belirtmektedir.  

Burada   RIBA’nın   önemle   altını   çizdiği   konu,   neredeyse   her   bina   projesinin   tasarım   evresinde   karşımıza   problem   olarak   çıkmakta   ve   ihtilaflar   oluşturmakta,   bunun   başat   sebebi  de  ödenen  proje  hizmeti  bedeli  karşısında  mimarlık  şirketinin  vereceği  hizmetler   ve  üreteceği  çıktılar  olan  teslimatların  adetleri  gibi  nitel  durumları  ile  içeriklerinin  detay   derecesi  gibi  nicel  durumları  teklif  evresinde  açıkça  belirlenmemesi  olmaktadır.  Oysaki   Goodpasture’a  göre  [111],  bedelin  proje  yönetimi  bilimi  içinde  rekabete  dayalı  tanımı,   alıcıların,   bir   şirketin   sağlayacakları   için   ödemeye   hazır   oldukları   miktardır.   Alıcı   ise,   proje   teslimatlarının   kullanıcısıdır   [5].   Bu   durumda   alıcılara   mimari   projeleri   kullanmaları  için  sağlanacak  olanlar  teslimatlar  olduğuna  göre,  ödenen  bedel  karşısında   teslimatların  tam  detayıyla  neler  olduğunu  herkesin  açıkça  bilmesi  gerekirken,  mimari   tasarım  projelerinde  bu  noktalar  açık  değildir  ve  bu  yüzden  de  proje  sürecinde  üretilen   teslimatlar  tek  tek  bilinemediği  için  de  toplam  üretim  süreleri  ve  kilometre-­‐taşı  eşikleri   gibi   konular   da   belirlenmediğinden   dolayı,   projeler   üretilirken   kazanılmış   değer   yönetimi   ile   rutin   olarak   ilerlemeleri   ölçülemeyen   mimari   tasarım   projeleri,   planladıkları   tarihten   geç   tamamlanmakta   ve   rutin   ölçümlerle   kilometre-­‐taşlarında   proje   tashihleri   yapılmadıkları   için   de   içerikleri   zayıf   kalabilmekte   yada   yeterli   detaya   paket  olarak  erişememe  problemiyle  karşılaşıp,  yapım  evresi  de  dahil  olmak  üzere  tüm   proje   takvimini   ileriye   itip,   bütçesinin   de   üzerine   çıkarabilmektedir.   Ayrıca   mimari   tasarım  projelerinin  yetersiz  ve  eksik  hazırlanması  probleminden  dolayı,  proje  bütçesi   ve   genel   planlaması   da   yetersiz   ve   eksik   bilgilerle   yapılmakta,   bu   durum   da   projenin   yapım   yönetimi   planı,   satış   ve   pazarla   stratejileri   ve   rakamları   gibi   unsurlarda   yanlış   hedefler   belirlenmesine   neden   olmakta,   böylelikle   de   projeye   karlılığından   kaybetmekte,  bazı  durumlarda  ise  maddi  kayıplara  bile  varabilmektedir.  

Projelerin   bu   yetersiz   ve   eksik   olarak   hazırlanma   problemi,   mimari   teslimatlar   olan   çizimlerin  her  şirkette  bir  standart  ile  elde  edilememesinden  doğmaktadır.  Stitt  [112]   de  mimari  çizim  konularıyla  ilgili;  aynı  iş  için,  aynı  bedel  karşılığı  aynı  kalitede  çizimleri   farklı  tasarım  ofislerinin  iki  katına  varabilen  sayıda  kapsam  değişikliğiyle  (teslimat  sayısı  

v.b.)   ürettiklerini,   tasarım   süresinin   ise   iki   farklı   mimarlık   şirketinde   beşte   birine   varabildiğini,  bu  şekilde  minimum  servis  satın  alınınca  da  yeniden  çizim  gerekliliğinden   dolayı  onay  gecikmeleri,  yetersiz  saha  araştırmasından  dolayı  uygulama  gecikmeleri,  az   sayıda   çizim   olduğu   için   düşük   yapım   teklifi   verilmesi   ve   yapım   sırasında   fiyatların   artması,   sonrasında   bakım   problemleri,   çatı   ve   cephe   sorunları,   kiracı   davalarının   oluştuğunu  ayrıca  bu  durumdan  farklı  olarak  mimari  ofislerin  çizimleriyle  ilgili  hatalar   ve   eksiklik   problemlerinin   hep   olduğunu   (bir   çizimin   ortalama   4   ila   6   adet   hata   içerdiğini),   çizim   gruplarının   gereksiz   bilgi   ve   tekrarlarla   yüklendiğini,   çizimlerin   bilgisayarda   çıkmış   bile   olsa   okunamadığını,   yapım   bilgilerinin   uygulama   ve   ihale   evrelerine  göre  hazırlanmadığını,  spesifikasyonların  çizimlerle  iletişim  içinde  olmadığını   belirmekte   ve   örnek   üzerinden   giderek   bir   lojman   projesinde   çizimlerin   çok   boş   olmasından  dolayı  güzel  görünmesi  için  haftalarca  ek  iş  yapılarak  doldurulduğunu,  her   konut   ve   odanın   çizimle   işlendiğini   fakat   sonrasında   tasarımda   yapılan   değişikliklerin   tüm   mekanları   etkilediği   için   çizimlerde   doldurulan   her   mekanın   baştan   çizildiğini,   sonunda   projenin   bu   çizimle   doldurma   eforundan   dolayı   beş   hafta   geç   kaldığını,   projenin   gecikmesinden   dolayı   zaman   kalmadığı   için   detay   tasarımların   hazırlanamadığını,   detay   tasarım   olmadığından   dolayı   en   düşük   yapım   teklifinin   bile   maliyet  hesabında  belirlenen  bedellerden  %15  daha  fazla  çıktığını,  bu  yüzden  çizimlerin   tamamlanması  istendiğini,  bunun  için  de  yüksek  bir  fazla  mesai  ödendiğini  ve  sonunda   da   uygulama   çizimlerinin   hazırlanması   ve   tasarımın   basitleştirilmesi   gerekliliğinin   doğduğunu,  bunun  da  ofise  tekrar  büyük  bir  maliyet  getirdiğini  vermektedir.  

Bu   örnekten   de   algılanabileceği   gibi,   mimari   projelerin   içerikleri,   sayıları   ve   eksiksiz   tamamlanmaları,   yapım   sürecinin   eksiksiz   geliştirilmesi   ve   planlanması   için   önemli   ve   gereklidir.   Sağlıklı   gelişen   mühendislik   teknolojilerinin   yapım   endüstrisinde   uygulamalarını   bulmaya   başlamasıyla   günümüzün   egemen   geçerli   pratiği,   yapım   başlamadan   tasarımın   tamamlanmasıdır   (Adeli   ve   Karim   [113]),   çünkü,   bir   projenin   hayat  döngüsünde,  planlama  ve  tasarım  evresi  projenin  başarısına  en  fazla  etki  eden   konudur  (Hasieh  vd.  [114]).  

Mühendislik,  tıp,  ticaret/iş/iktisat,  mimari  ve  resim  zorunlu  olanla  değil  olumsal  olanla;   konuların   nasıl   olduklarıyla   değil,   nasıl   olabilecekleriyle,   kısaca   tasarımla   ilgili   (Simon   [115])   olduğuna   göre,   bina   projelerinin   zamanında   ve   bütçesinde   tamamlanabilmesi  

için   de   tasarımların   zamanında   tamamlanması   için   çok   yönlü   özellikleri   olan   güncel   proje   geliştirme   ve   denetimi   modelleri   gerekmektedir   çünkü   [116]   da   belirtildiği   gibi   tasarım;   mühendislik,   yönetim,   üretim,   müşteri   tecrübeleri   ve   dünya   ile   sıkı   sıkıya   bağlantılıdır.  

Yapım  projelerinin  bütçesi  ve  süresinin  dışına  çıkmasının  etkin  nedenleri  arasında  olan   mimari   tasarım   projelerinin   geç   tamamlanması   ile   yetersiz   ve   eksik   hazırlanması   probleminin   kökünde,   mimari   projelerin   üretim   sürecinde   hazırlanan   farklı   tasarım   evrelerinin   proje   yönetiminin   sadece   yaratıcı   tasarım   konularına   şartlanılarak   ele   alınması   sebebi   de   yatmakta,   tasarım   hizmetlerini   sağlayan   ayrık   şirketin   veya   aynı   şirket   yapısı   içindeki   tasarım   departmanının   yetersiz,   tecrübesiz   ve   kalifiyesiz   olması   gibi  durumlar  göz  önüne  alınmazsa,  bu  probleme  bağlantılı  diğer  önemli  faktör  de  proje   üretiminin   geliştirilme   ve   denetim   mekanizma   ve   araçları   olan   proje   yönetimi   konularının   olması   gerektiği   kadar   “güçlü”   olmaması   ve   “sağlıklı”   işlememesi   bulunmaktadır.   Burada   “güçlü”   tanımlamasıyla,   mimari   projelerin   kazanılmış   değer   yöntemi   ile   ölçülmediği   ve   bir   proje   geçiş   sistemi   uygulanmadığı   durumu   vurgulanmakta;   “sağlıklı”   tanımlamasıyla   da   proje   teslimatlarının   veya   teslimat   paketlerinin   proje   kilometre-­‐taşı   eşiklerine   bölünmediği   ve   rutin   proje   ilerleme   ölçümlerinin  yapılmadığı  belirtilmektedir.    

Bu   tanımlanan   problem,   üretim   süreçlerinde   güçlü   ve   sağlıklı   bir   proje   geliştirme   ve   denetim   metodu   olmayan   mimari   tasarım   projelerini,   estetik   ve   artistik   yaratıcı   tasarımın   mimari   gerekleriyle   zaman   harcanan   bir   proje   yönetimine   çevirmekte,   böylesine  bir  proje  yönetim  modeli  de  projenin  o  anki  ilerlemesini,  o  anki  ilerleme  ile   devam   ederse   gelecekteki   tamamlanmasını,   o   anki   durum   için   gereken   düzeltici   eylemler   gibi   konularının   hiç   birini   su   yüzüne   çıkarıp   açıkça   görülebilir   şekilde   verememektedir.   Bu   anlatılan   problemli   durum,   mimari   tasarım   projelerinin   geç   tamamlanma   ile   yetersiz   ve   eksik   hazırlanma   durumunun   sebebidir   ve   burada   da   verildiği   gibi   giderilmesi   için   düzeltilmesini   içeren   bir   metod   gerekmektedir.   Ayrıca   literatür   araştırması   bölümünde   de   verildiği   gibi,   mevcut   literatür,   yapım   projelerinin   gecikme  ve  bütçesini  aşma  problemini  bir  çok  yerde  belirtmekte  ve  bunun  nedenleri   arasında   mimari   tasarım   projelerinin   geç   tamamlanması   ile   yetersiz   ve   eksik   hazırlanmasını   faktörünü   de   sıralamasına   karşın   mevcut   literatür   çalışmaları   mimari  

projeler  için  proje  yönetimi,  kazanılmış  değer  yönetimi,  proje  maliyet  denetimi,  proje   planlaması  v.b.  gibi  proje  yönetimi  bilimi  genel  veya  özel  konularına  odaklanmamakta   ve   yapılan   araştırmalarda   mimari   projelerin   geç   tamamlanma   ve   yetersiz   ve   eksik   hazırlanma   problemi   konusunun   giderilmesine   çalışılmamakta   ve   bu   problem   için   bir   çözüm  verilmemektedir.  İlişkili  olarak,  yapım  projelerinin  gecikmelerine  tam  zıt  yönden   yaklaşarak,   bina   yapım   projelerinin   gecikme   nedenleri   yerine,   tasarım   projelerinin   takviminde  tamamlanamaması  durumunun  nedenleri,  etkileri,  etkilerinin  boyutları  ve   çözüm  ve  düzeltme  önerilerini  içeren  çalışmalar  da  bulunmamaktadır.  Ayrıca  tasarım   projelerinin   neden   bütçesini   aştığı,   bu   aşımların   ne   yüzdelerde   olduğu   ve   toplam   projeye   ne   kadar   maliyetler   getirdiği,   bütçe   aşımının   nedenleri   ve   bu   nedenlerin   düzeltilmesine   yönelik   önerileri   araştıran   çalışılmalarla   literatürde   karşılaşılamamaktadır.  

Mimari  tasarım  konuları  ile  ilgili  yapılmış  araştırmalar  ve  basılmış  yayınlar  genel  olarak   projeleri   mimari   tasarımlarının   programlanması   veya   yaratıcı   tasarım   üretimi   konularının  içermektedir.    Mimari   planlama   ve   programlamanın   ayrıca   altının   çizildiği   mimari   tasarım   üzerine   yapılan   çalışmalarda,   proje   yönetimi   uygulamaları   yapım   süreçlerinin   örneklerini   incelemekte   ve   mimari   tasarım   süreci   daha   çok   tasarım   yönetimi   olarak   verilmekte   ve   bu   süreç   için   kazanılmış   değer   modeli   dile   getirilmemektedir.   Bu   konuda   Budd,   I   ve   Budd,   C.   [79]   da   ayrık   ve   özerk   organizasyonlar   için;   bir   çok   proje   yöneticisi   kazanılmış   değer   yönteminin   uygulanmasına  baştan  karşı  çıkmaktadırlar,  ne  şekilde  olursa  olsun  değişiklik  korkutur,   eğer  proje  yöneticileri  kazanılmış  değer  kullanmadan  da  projelerinde  bir  seviyeye  kadar   başarılı  iseler,  kendi  sistemlerinde  rahat  oldukları  için,  kazanılmış  değer  ile  her  adımları   yakından  izlenecek  ve  her  eylemelerini  açıklamakla  zaman  kaybedeceklerini  düşünecek   olduklarını   vurgulamakta   ve   birleşik   yapıdaki   organizasyonlar   için   de;   çoğu   organizasyon,   aktif   projelerinin   başlangıcından   kapanışa   dek   tüm   ilerlemesini   izleyen   bir   sistemi   denetleyen   iyi   kurulmuş   ve   işleyen   bir   proje   ofisine   sahip   değillerdir,   diye   vurgu   yapmaktadır.   Callahan   ve   Stetz   ise   böylesine   bir   durumun   yanlışlığının   ve   ümitsizliğinin  altını  [117]  de,  eğer  proje  yöneticileri,  proje  kaynakları  ve  malzemelerinin   harcanmasının   net   ölçüsüne   sahip   değillerse,   projenin   gerçek   maliyetini   de   bilemeyecekler  veya  projenin  finansal  olarak  performansının  o  anda  nasıl  olduğunu  da  

anlayamayacaklardır,   şeklinde   çizmektedir.   Bu   noktada   tasarımcı   mimarların   proje   yönetimine   olan   bakış   açılarını   da   görmemizi   sağlayacak   önemli   bir   tespit   Peña   ve   Parshall  tarafından  [118]    de   yapılmaktadır;   mimari   tasarımcılar   fiziksel   kavramlara   karşı  genellikle  öznel,  sezgisel  ve  yüzeyseldirler.  

Tüm   anlatılanlardan   açıkça   görülmektedir   ki   güçlü   ve   sağlıklı   bir   şekilde   geliştirilip   denetlenmeyen  projeler  kısa  sürede,  hiç  anlaşılmadan,  bir  bataklığa  dönüşebilmekte  ve   takvimleri   ve   bütçeleri   aşılmaya   başlanarak   bu   bataklıkta   yavaşça   batmaya   başlarken   beraberlerinde  başta  proje  yönetim  ekibi,  tasarım  ekipleri,  yükleniciler  olmak  kaydıyla   projedeki  tüm  ekipleri  de  aşağıya  çekmektedirler.