A priori denetimin konusunu oluşturan, diğer bir ifadeyle denetime tabi tutulan normların nispeten çeşitli olduğu söylenebilir. Buna karşın bu çeşitliliğin yaygın olduğunu söylemek mümkün değildir. A priori denetim uygulaması göstermektedir ki, ülkelerin neredeyse ortak kabulüne konu tek işlem türü, uluslararası taahhütlerdir. Yaygınlık bakımından uluslararası antlaşmaları kanunların takip ettiğini söylemek mümkündür.
A priori denetime konu olabilecek işlemler olarak; olağan ve organik kanunlar, anayasa değişiklikleri, parlamento içtüzükleri, uluslararası taahhütler, özerk bölge statüleri ile özerk bölge yasama kararnameleri zikredilebilir. Bu işlemler, aşağıda ülke örneklerinde detaylı şekilde inceleme konusu edildiklerinden, burada kısa bilgiler vermekle yetinilecektir.
Olağan kanunlar, ısdar edilmelerinden önce a priori denetime konu edilmektedirler. A priori denetim olgusunun merkezine oturan olağan kanunların denetimi Fransa419,
İrlanda420, Macaristan421, Polonya422, Portekiz423, Romanya424’da görülmektedir. Hukuk
416 Décision n° 97-392 DC du 7 novembre 1997, cons. 2,3. 417 Le Bot, op. cit., s.118.
418 Ibid. 419 Art. 61C.
420 Bunreacht na hÉireann, Airteagal 26. 421 Magyarország Alaptörvénye, 24. cikk.
422 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Artykuł 122. 423 Artigo 278.o CRP.
77
düzeni içindeki yaygınlıkları göz önünde tutulduğunda olağan kanunların genel olarak a priori denetimin en yoğun uygulamasını oluşturdukları söylenebilir.
Organik kanun kavramı hukukumuza yabancı bir kavramdır. Kural olarak, anayasanın altında ve fakat olağan kanunların üstünde konumlanmaktadırlar. Organik kanunlar, alelade kanunlardan farksız şekilde, ısdar öncesi a priori denetime konu edilebilirler. Organik kanunların a priori denetimi, Fransa425, Portekiz426 ve Romanya427
uygulamasında görülmektedir. 1979 İspanya Anayasa Mahkemesi Organik Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden 1985 yılında kaldırılana kadar İspanya’da da organik kanunların a priori denetiminin mevcut olduğunu not etmekte yarar vardır428.
Parlamento içtüzükleri, parlamentoların iç kanunları olup her parlamentonun kendi içtüzüğünü özgürce yapabilme hakkı söz konusudur429. İstisnai de olsa bazı ülkelerde
parlamento içtüzüklerinin a pirori denetime konu edildikleri görülmektedir. Fransa430 ve
Romanya431 parlamento içtüzüklerinin a pirori denetiminin örnekleridir. 2012 öncesi dönemde Macaristan’da parlamento içtüzüklerinin a priori denetiminin mevcut olduğunu söylemek gerekir432. Romanya örneğinin esin kaynağı da olan Fransa örneğinde, içtüzükler
bakımından a priori denetim zorunlu olup, içtüzükler uygulamaya konulmadan harekete geçirilmektedir433.
Uluslararası taahhütlerin a priori denetim uygulamalarının ortak paydasını oluşturduklarını söylemek mümkündür. Aşağıdaki ülke örneklerinde de detaylı görüleceği üzere, bir istisna dışında a priori denetime yer veren incelemeye konu bütün ülkelerde, uluslararası taahhütlerin a priori denetime konu edildikleri görülmektedir. Bu yaygın
425 Art. 61C.
426 Artigo 278.o CRP.
427 Romanya Anayasası’ndaki kanunların a priori denetimine ilişkin düzenlemenin hem olağan hem de
organik kanunları kapsadığı yönünde bkz. Augustin Zegrean ve Tudorel Toader, « La Cour constitutionnelle de Roumanie », Les Nouveaux Cahiers du Conseil constitutionnel, vol.38, No.1, 2013,
s.252.
428 Bon, « La question d’inconstitutionnalité en Espagne », op. cit., s.128.
429 Adhémar Esmein, Éléments de droit constitutionnel français et comparé, 6e éd., Paris, Librairie de la
Société du Recueil Sirey, 1914, s.938‑939.
430 Art. 61 C.
431 Constituţia României, republicată (2003), Articolul 146.
432 Bu konuda bkz. László Sólyom ve Georg Brunner, Constitutional judiciary in a new democracy : the
Hungarian Constitutional Court, Ann Arbor, University of Michigan Press, 2000, s.78.
78
uygulamanın hiç şüphesiz temel sebebi, uluslararası antlaşmaların bağlayıcılık kazanmaları sonrası yaşanacak sorunlarda çözüme ulaşmanın zorluğu ve başta üçüncü taraflara dönük olanlar olmak üzere, olası sorunların önüne daha en baştan geçmek kaygısıdır434.
Uluslararası taahhütlerin denetiminde, denetimin yapılabileceği aralık kural olarak uluslararası taahhüdün akdedilmesiyle onaylanması arasındaki zaman dilimidir. Dolayısıyla uluslararası taahhütlerin a priori denetimi onay (ratification) öncesi yapılan anayasallık denetimidir435. Kanunlardaki ısdar müessesesinin aksine, onay kurumunun
çoğunlukla katı sürelerle kayıtlanmamış olması, başta denetimi harekete geçirme süresinde olmak üzere, denetim sürelerinde genel bir esneklik sağlamaktadır. Nitekim Fransa örneğinde, uluslararası taahhütlerin a priori denetimi, diğer normların denetiminden farklı olarak süreyle kayıtlanmış değildir436. Buna karşın, uluslararası taahhütlerin denetiminin
süreyle sınırlandığı örnekler görmek de mümkündür437. Portekiz örneğinde, anayasa yargıcı
denetimi yirmi beş gün içinde tamamlamak zorundadır438.
Uluslararası taahhütlerin doğrudan a priori denetimi dışında, dolaylı a priori denetime konu edilebildiklerini belirtmek gerekir. Söz konusu dolaylı denetim doğal olarak uygulamanın ürünüdür, yani bir boyutuyla içtihadidir439. Bu durumda uluslararası antlaşma
doğrudan kendi varlıkları üzerinden değil, dolaylı bir biçimde uygun bulma kanunları üzerinden denetlenmektedirler. Fransa’da daha ziyade 1992 Anayasa değişikliği öncesi dönemde rağbet gören dolaylı denetimin440 diğer bir örneğini, uluslararası antlaşmaların
doğrudan a priori denetimini öngörmeyen fakat kanunların a priori denetimine yer veren İrlanda oluşturmaktadır441. Aynı şekilde anayasal herhangi bir a priori denetim dayanağı
434 Victor Ferreres Comella, « The Spanish Constitutional Court: Time for Reforms » içinde Constitutional
Courts : A Comparative Study, Andrew Harding ve Peter Leyland (Ed.), London, Wildy, Simmonds & Hill, 2009, s. 181.
435 Kokott ve Kaspar, op. cit., s.807.
436 Anayasanın 54. maddesinde, öngörülen denetime dönük herhangi bir süre sınırına yer verilmemiştir. Bu
konuda ayrıca bkz. Frédéric Rouvillois, Droit constitutionnel-2. la Ve République, 5e éd., Paris,
Flammarion, 2016, s.334.
437 Mario Mendez, « Constitutional Review of Treaties: Lessons for Comparative Constitutional Design
and Practice », I•CON, vol.15, No.1, 2017, s.108.
438 Artigo 278.o, n.o 8 CRP. Bu süre acil durumlarda azaltılabilmektedir. Ayrıca bkz. 439 Mendez, op. cit., s.95; Fromont, Justice constitutionnelle comparée, op. cit., s.161.
440 Dominique Chagnollaud ve Benoît Montay, Droit constitutionnel contemporain - 2. La Constitution de
la Ve République, 7e éd., Paris, Dalloz, 2015, s.435‑436.
79
olmayan içtihadi Alman uygulaması da dolaylı denetimin bir diğer örneği olarak gösterilebilir442.
Uluslararası taahhütlerin a priori denetim neticesinde aykırılık kararı verilmesi halinde, kararın farklı sonuçları olabilmesine karşın443, kural olarak uluslararası antlaşma
onaylanamaz ve genellikle uluslararası taahhüdün onaylanabilmesi bir anayasa değişikliğini zorunlu kılar444.
Uluslararası taahhütlerin a priori denetimine, yukarıda sayılan dolaylı denetimlerin yanı sıra, doğrudan denetime; Fransa445, Macaristan446, Polonya447, Portekiz448,
442 Hans G. Rupp, « Judicial Review of International Agreements: Federal Republic of Germany », The
American Journal of Comparative Law, vol.25, No.2, 1977, s.288 vd.; Fromont, Justice constitutionnelle
comparée, op. cit., s.161; Mendez, op. cit., s.95. Daha detaylı bilgi için aşağıdaki Almanya başlığına bakılabilir.
443 Örneğin, Portekiz Anayasası (Artigo 279.o, n.o 4) parlamentonun Anayasa Mahkemesinin aykırılık
kararını belirlenmiş nitelikli çoğunluk yoluyla kaldırması suretiyle uluslararası antlaşmanın onaylanabileceğini düzenleme altına almıştır.
Farklı düzenlemelerden belki de en ilginç olanı Macaristan uygulamasında kendini göstermektedir. Macaristan Anayasa Mahkemesi’nin Temel Kanuna aykırı bulduğu bir uluslararası antlaşmanın bağlayıcılık kazanabilmesi için Temel Kanunda değişiklik gibi bir yola izin verilmemiş, çatışmanın giderilmesi için sadece uluslararası hukukun yöntem ve enstrümanlarına başvurulabilmesi öngörülmüştür. Bkz. 2011. évi CLI. Törvény Az Alkotmánybíróságról (Macaristan Anayasa Mahkemesi Kanunu), 40.§ (3).
444 Fransa (Art. 54) ve İspanya (Artículo 95) Anayasaları anayasaya aykırı uluslararası taahhütlerin ancak
anayasada değişiklik yapılması halinde onaylanabileceğini açıkça düzenleme altına almışlardır. Çek Cumhuriyeti Anayasası (Článek 87) ise anayasa ve uluslararası antlaşmanın birbirleriyle uyumlu hale getirilmesi halinde uluslararası antlaşmanın onaylanabileceğini öngörmektedir. Slovenya’da da onay için anayasa değişikliğinin gerekli olduğu ifade edilmektedir (Urska Umek, « Présentation de la Cour constitutionnelle de Slovénie », Les Nouveaux Cahiers du Conseil constitutionnel, , No.19, 2006,
http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/root/bank/pdf/conseil-constitutionnel- 51885.pdf, (Erişim:18/02/2018), s.8.).
445 Art. 54 C.
446 2011. évi CLI. Törvény Az Alkotmánybíróságról (Macaristan Anayasa Mahkemesi Kanunu), 23.§ 447 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Artykuł 133.
80
Romanya449, Bulgaristan450, Çek Cumhuriyeti (Çekya)451, İspanya452, Litvanya453, Slovakya454 ve Slovenya455 örnek gösterilebilir.
Özerk bölge statüleri ile özerk bölge yasama kararnameleri de a priori denetime konu edilebilmektedir. İspanya’da 1985 yılında terk edilen özerk bölge statülerinin a priori denetimi 2015 yılında İspanya Anayasa Mahkemesi Kanunu’nda yapılan değişiklikle tekrar kabul edilmiştir456.
Özerk Bölge yasama kararnamelerinin denetimi örneği ise Portekiz’de karşımıza çıkmaktadır. Portekiz Anayasası bölgesel yasama kararnamelerinin, ilgili Özerk Bölge Cumhuriyet Temsilcisi tarafından a priori denetime konu edilmek üzere Anayasa Mahkemesine taşınabileceklerini düzenleme altına almaktadır457.
C. A PRIORI DENETİMİ HAREKETE GEÇİREBİLECEKLER – DAVA