A priori denetim sonucu denetimi gerçekleştiren yargı organları, denetime konu normların ya anayasaya uygun oldukları ya da aykırı oldukları yönünde karar vereceklerdir. Her iki kararın farklı sonuçları olduğunu belirtmek gerekir.
Söz konusu kararların sonuçlarına geçmeden önce genel ve tekil uygulaması üzerinden bir değerlendirme yapmak gerekirse, a priori denetim net ve keskin bir hukuki güvenlik sağlamaktadır496. Denetim neticesinde kural olarak; anayasaya aykırı kanun hukuk dünyasına dahil olamazken, denetimden geçer not alarak yayınlanmış bir kanuna
492 Allan Randolph Brewer-Carías, Judicial Review in Comparative Law, Cambridge, Cambridge
University Press, 1989, s.232.
493 Öyle ki a priori denetimin doğasına aykırı şekilde; haftalar, aylar süren, hatta bir yılı geçen örnekler
vardır. Bu Konuda bkz. Pierre Bon, « Contrôle a priori et contrôle a posteriori : débat à propos de la suppression du contrôle a priori en Espagne », Annuaire international de justice constitutionnelle, 1- 1985 - Les techniques juridictionnelles du contrôle de constitutionnalité des lois - Dix ans de saisines parlementaires - Le droit de propriété dans les jurisprudences constitutionnelles européennes, 1987, s.85; Bon, « Présentation du Tribunal constitutionnel espagnol », op. cit., s.9‑10; Visser, op. cit., s.107.
494 Belen Barreiro, « Judicial review and political empowerment: Abortion in Spain », West European
Politics, vol.21, No.4, octobre 1998, s.151; Bon, « Présentation du Tribunal constitutionnel espagnol »,
op. cit., s.9.
495 Francisco Rubio Llorente, « Constitutional Review and Legislation in Spain » içinde Constitutional
Review and Legislation. An International Comparison, Christine Landfried (Ed.), Baden-Baden, Nomos, 1988, s. 133.; Barreiro, op. cit., s.151; Visser, op. cit., s.107; Bon, « Présentation du Tribunal constitutionnel espagnol », op. cit., s.9.
496 Hamon ve Troper, op. cit., s.81; Drago, op. cit., s.38‑39; Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi :
Cilt II, op. cit., s.747; Rousseau, La justice constitutionnelle en Europe, op. cit., s.76; Kıratlı, Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi: İtiraz yolu, op. cit., s.25; Cohendet, Droit constitutionnel : cours, travaux dirigés, conseils de méthode, exercices, sujets d’examen, corrigés, op. cit., s.209.
87
karşı ise bir daha anayasallık denetimine başvurmak mümkün değildir497. Yürürlükte
bulunan kanuna dayanarak işlem yapmada sınırsız bir güven söz konusudur498. Kanuna karşı ne şüphe edilir ne de şüpheye izin verilir499.
1. Anayasaya Uygunluk Kararı
A priori denetim sonrası denetim organı, kanunun anayasaya aykırı olmadığına kanaat getirir ise, kanunun anayasaya aykırı olmadığı yönünde karar verir. Karar neticesinde, askıda olan ısdar süresi tekrar başlar ve kanunun ısdar edilebilmesinin önünde engel kalmaz. Hatta bazı örneklerde, verilen anayasaya uygunluk kararının devlet başkanının parlamentodan yeniden görüşme talep etme yetkisini ortadan kaldırarak, kanunun derhal ısdarını zorunlu kıldığı görülmektedir500.
A priori denetimin tek anayasallık denetimi yöntemi olarak tercih edilmesi halinde anayasaya uygunluk kararı da işin doğası gereği yargılanmış şeyin otoritesini haizdir. Zira bu tip örneklerde a posteriori herhangi bir denetim öngörülmediğinden, anayasaya uygunluk kararı herkes için bağlayıcı olduğu gibi, bunlara karşı herhangi bir başvuru imkanı da yoktur.
A priori denetimin a posteriori denetimle birlikte uygulandığı durumlarda ise durum farklılaşmaktadır. Zira bazı ülke uygulamalarında a priori denetim yargılanmış şeyin otoritesini haizken, bazılarında değildir. A priori denetim neticesinde verilen anayasaya uygunluk kararları bakımından bu durum, uygunluk kararı sonrası aynı kanunun denetime konu edilebilip edilemediği ile kendini gösterir. Belirtmek gerekir ki normal şartlarda ülke uygulamaların gösterdiği yaklaşım esasen ikili bir ayrımın kapsamına sığmaktan uzaktır.
497 Rousseau, La justice constitutionnelle en Europe, op. cit., s.75; Boudon, Manuel de droit
constitutionnel. Tome 1. Théorie générale, histoire, régimes étrangers, op. cit., s.120; Hamon ve Troper, op. cit., s.81.
498 Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi : Cilt II, op. cit., s.747.
499 Chagnollaud ve Montay, Droit constitutionnel contemporain - 1. Théorie générale, les régimes
étrangers, op. cit., s.78.
500 Polonya örneğinde cumhurbaşkanı, kendisine ısdar için sunulan bir kanunu ya yeniden görülmek üzere
parlamentoya geri gönderebilir ya da anayasa mahkemesine taşıyabilir. Dolayısıyla anayasada açıkça düzenleme altına alındığı şekliyle, Cumhurbaşkanı Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygun bulduğu bir kanunun imzalamak zorunda olup, bu kanunu yeniden görüşülmek üzere parlamentoya geri gönderemez. Bkz. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Artykuł 122/3,5
88
İrlanda örneğinde, a priori denetime konu edilmiş kanunların, a posteriori denetime konu edilmeleri hiçbir hal ve şartta mümkün değildir. Dolayısıyla İrlanda Yüce Mahkemesi (Supreme Court) tarafından hakkında anayasaya uygunluk kararı verilen bir kanunun, her ne sebeple olursa olsun ülkede geçerli diğer denetim yöntemi olan somut denetime tabi tutulmaları mümkün değildir501.
Bir dönem a priori denetimin tek başına uygulandığı Fransa’da, söz konusu dönemde a priori denetim sonucu verilen uygunluk kararı, yargılanmış şeyin otoritesini doğal olarak haizdi. 2010 yılında yürürlüğe giren 2008 yılı anayasa değişikliği ile a posteriori denetime de yer veren Fransız anayasa yargısında, a priori denetime konu edilen kanunlar sonradan a posteriori denetime konu edilemezler meğerki şartlarda değişiklik gerçekleşmiş olsun502.
Portekiz’de anayasaya uygunluk kararı, yargılanmış şeyin otoritesini haiz olmadığından, kanun a posteriori denetime konu edilebilirken, Romanya’da a priori denetime konu edilmiş kanunlar, farklı bir gerekçeyle olmak kaydıyla a posteriori denetime de konu edilebilirler503.
Nihayet, a priori denetim neticesinde verilen anayasaya uygunluk kararları, denetime konu normun ısdarı, onaylanması, uygulanması vb. sonucunu doğurur. Görüleceği üzere, a priori denetim uygulamasına bakıldığında, anayasaya uygunluk kararının yargılanmış şeyin otoritesini (res iudicata) haiz olduğu yönünde genelleme yapmak maalesef mümkün değildir. Anayasaya uygunluk kararının her halükarda yargılanmış şeyin otoritesini haiz olduğu tek durum, a priori denetimin sistem içindeki yegane anayasaya uygunluk denetimi yöntemi olmasıdır ki, 2010 yılında sona eren Fransız uygulaması sonrası böyle çağdaş bir örnekten söz etmek mümkün değildir.
501 Bunreacht na hÉireann, Airteagal 34.3.3. 502 Le Bot, op. cit., s.130.
503 Bu hususta ve Romanya’da söz konusu durumun ahde vefa ilkesi gereği uluslararası antlaşmalar için
kabul edilmediği noktasında bkz. Ibid. Ayrıca 1985 değişikliği öncesi İspanya’da anayasaya uygunluk kararına konu edilmiş kanunların a posteriori denetime tabi tutulabildikleri ve bu manada yargılanmış şeyin otoritesini haiz olmadıkları yönünde bkz. Bon, « Présentation du Tribunal constitutionnel espagnol », op. cit., s.9; Bon, « Contrôle a priori et contrôle a posteriori : débat à propos de la suppression du contrôle a priori en Espagne », op. cit., s.86.
89
2. Anayasaya Aykırılık Kararı
A priori denetim sonrası denetim organı, kanunun anayasaya aykırı olduğuna kanaat getirmesi halinde kanunun anayasaya aykırı olduğuna karar verir. Bu aykırılık kararı kural olarak, a priori denetimin temel amacı olan anayasaya aykırı bir kanunun hukuk dünyasına dahil olmasını engelleme sonucunu doğurur. İşbu halde kanunun ısdar edilmesi tamamen engellenir ve kanun henüz hüküm ve sonuç doğurmamış olduğundan hassas problemlere (problèmes délicats) neden olmaksızın elenmiş olur504. Dolayısıyla kural olarak a priori
denetim sonrası verilen anayasaya aykırılık kararları yargılanmış şeyin otoritesini haizdir. Kural bu olmakla birlikte, ülke uygulamalarına bakıldığında a priori denetim üzerine verilen anayasaya aykırılık kararlarının her zaman aynı sonucu doğurmadığını ifade etmek gerekir.
Ülke örneklerine bakıldığında, Fransa505, İrlanda506, Macaristan507, Polonya508 ve
Romanya509’da, a priori denetim neticesi verilen aykırılık kararları yargılanmış şeyin otoritesini haizdir. Bu kararlar herkes için bağlayıcı olduğu gibi, bu kararlara karşı herhangi bir başvuru yolu yoktur. Kararın kaldırılması mümkün değildir ki bu minvalde son söz kararı veren denetim organındadır.
Portekiz örneğinde ise a priori denetim sonucu verilen anayasaya aykırılık kararı aynı güce sahip değildir. Zira a priori denetim sonucu verilen anayasaya aykırılık kararı parlamento tarafından anayasada öngörülen çoğunluğun kararıyla aşılabilmektedir510. Bu doğrultuda, anayasaya aykırılığı ilan edilmiş bir kanun ısdar edilerek yürürlük kazanabilmektedir. Bu bakımdan Portekiz’de halen geçerli olan bu durum nedeniyle, Portekiz’de a priori denetimin önleyicilik fonksiyonunu ifa edebildiği söylenemez.
Bugün mevcut Portekiz örneği dışında, bir dönem bazı Doğu Avrupa ülkelerinde de benzer bir uygulama söz konusuydu. Romanya ve Polonya yakın geçmişin benzer
504 Bon, Contrôle a priori, op. cit., s.226‑227. 505 Article 62C.
506 Bunreacht na hÉireann, Airteagal 26.3.1.
507 2011. évi CLI. Törvény Az Alkotmánybíróságról (Macaristan Anayasa Mahkemesi Kanunu), 40/1. §. 508 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Polonya Cumhuriyeti anayasası), Artykuł 122/4.
509 Constituţia României, republicată (2003), Articolul 147/2. 510 Artigo 279.o, n.o 2 CRP.
90
uygulamalarını barındırırlar. Her iki ülkede de bir dönem anayasa mahkemesi kararlarının parlamento kararıyla aşılması mümkündü511.
Netice itibariyle a priori denetim neticesinde anayasaya uygun bulunan bir kanunun, ilerde a posteriori denetime konu edilebilmesi makul bir gerekçeye dayandırılabilirken, aykırılık kararının parlamento tarafından kaldırılabilmesi hukukun üstünlüğü açısından oldukça yadırgatıcıdır512. Doğası gereği seri ve soyut bir yargılama olan a priori denetim
esnasında kanunun uygulamasıyla ortaya çıkabilecek sorunlar fark edilemeyebilir. Dolayısıyla, bu denetimden geçmiş kanunların uygulama neticesinde anayasaya aykırılıkları gündeme gelebilir ki bunların a posteriori denetime tabi tutulabilmeleri hukuk düzeninin anayasaya aykırı kanunlardan arındırılmasına hizmet eder513. Ancak anayasa
yargıcı tarafından anayasaya aykırı bulunmuş bir kanunun, bu karar aşılmak suretiyle hukuk düzenine dahil edilmesi, oldukça sakıncalı bir tercihtir ve hukukun üstünlüğü açısından sorunludur.
II. A PRIORI – A POSTERIORI DENETİM MUKAYESİSİ VE ANAYASA
MAHKEMESİ KARARLARININ GEÇMİŞE ETKİLİLİĞİ SORUNU