2. BAZI ÜLKELERDE UYGULANAN YATIRIM TEŞVİK PROGRAMLARI
2.3. Polonya
Polonya, yüzölçümü, nüfusu ve ekonomik potansiyeli bakımından orta büyüklükte bir Avrupa ülkesi olmasına karşın, son yıllarda GSYH’sındaki artış ile dünya ekonomisindeki yükselen önemi ve Doğu Avrupa Ülkeleri arasında en fazla DYS yatırımına konu olması bakımından dikkat çekicidir. Nitekim Polonya 2009 yılında ekonomisinde küçülme yaşamayan tek AB üyesi ülke olmuştur.
Tıpkı bir önceki bölümde değinilen Çek Cumhuriyeti gibi Polonya da 1989 yılına kadar merkezi planlamaya dayalı bir ekonomik politika izlemiştir. Bir başka deyişle bu dönemde karar mekanizmasını piyasa güçleri yerine devlet oluşturmuştur. 1989 yılında Lech Valesa liderliğindeki Dayanışma Sendikası komünist sisteme karşı başarılı olmuş ve planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçisin temelleri atılmıştır.99 Bu dönemde izlenen “Balcerowitz Planı” piyasa ekonomisine geçiş için sistematik bir dönüşümü öngörmüş ve üç temel prensibi esas almıştır:100
- Devlet tarafından belirlenen sabit fiyatların serbest bırakılması,
- Bütçe açıklarının sınırlandırılması, Merkez Bankası tarafından para basımı yoluyla finanse edilmesinin yasaklanması ve iç piyasadaki üretim ve tüketimin sübvanse edilmesinin sınırlandırılması,
- Reel faiz uygulamasına geçilmesi ve döviz kurunun sabitlenmesi.
Bu dönemde uygulanan politikalar içerisinde özelleştirme uygulamaları önemli bir yer tutmuştur. 1990-1998 döneminde devlet işletmelerinin yüzde 70’i özelleştirilmiştir.101
Doğu Avrupa’daki geçiş ülkeleri arasında liberal ekonomiye geçen ilk ülke olan Polonya, yine bu ülkeler arasında ekonomik daralmadan kurtulup büyüme eğilimine giren ilk ülke olmuştur. Uygulanan hızlı stabilizasyon programları ve özelleştirme uygulamaları neticesinde 1992 yılından itibaren büyüme oranı hızlanmıştır. 1995 yılındaki yüzde 7’lik büyüme ile de Avrupa’nın en hızlı büyüyen ülkesi olmuştur. Büyüme oranı 2000 yılının sonralarında vuku bulan Rusya Krizi ile
99 Günem, 2007:75. 100 Gülsoy, 2008:1-2. 101 Gülsoy, 2008:2.
yavaşlamış olsa da son yıllarda (2009 hariç) tekrar yüzde 5-6’lar seviyesine çıkmıştır.
Polonya’nın hızlı büyümesinde DYS yatırımlarının büyük etkisi olmuştur. 1990 yılında 100 milyon ABD Doları olan DYS yatırımları yıllar itibarıyla yükseliş göstererek 2007 yılında 22 milyar ABD Dolarına kadar çıkmıştır. 2008 yılı itibarıyla toplam DYS yatırım stoku ise 137 milyar ABD Dolarıdır.102 Ağırlıklı olarak makine imalat, elektrikli makine, otomotiv ve gemi inşa alanında yatırımlar gerçekleşmiştir. Yabancı sermaye odaklı bir büyüme stratejisi benimsemiş Polonya’nın teşvik politikalarında 2000’li yıllara kadar cömert yatırım indirimleri göze çarpmaktadır. Bu tarihten sonra ise vergisel teşvikler, “Özel Ekonomik Bölge (ÖEB)”103 olarak adlandırılan belirlenmiş sanayi alanları ile sınırlı olarak uygulanmaya başlamıştır. Bu bölgelerde 10 yıla varan vergi tatilleri, yüzde 50 oranında gelir vergisi indirimleri gibi yüksek oranlı vergisel teşvik uygulamaları olmuştur. Ancak ilerleyen süreçte, AB üyelik müzakerelerinin de etkisiyle bu oranların indirilmesi ve yatırımın belirli bir oranına erişinceye kadar teşvik verilmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır.104
Ayrıca 2002 yılında yapılan düzenleme ile büyük ölçekli ve öncelikli konularda yapılacak DYS yatırımları için ayrı bir teşvik programı yürürlüğe girmiştir. Bu düzenleme ile söz konusu niteliklerdeki yatırımların özel ekonomik bölgeler dışında da desteklenebilmesi imkanı getirilmiştir. Son dönemde ise AB Uyum Fonlarından en fazla yararlanan ülke olan Polonya’da bu fonlar kaynaklı çeşitli istihdam ve eğitim destekleri geliştirilmiştir.
Mevcut durumda yatırımların desteklenmesi amacıyla geliştirilen teşvik programlarını, ÖEB’lerde uygulanan yatırım teşvikleri, özel önem taşıyan yatırımların teşviki ve AB Fonları vasıtasıyla sağlanan destekler olmak üzere üçe ayırmak mümkündür.105
ÖEB’lerde uygulanan yatırım teşvikleri: Polonya’da ÖEB’lerin kurulma
amacı çeşitli teşvik unsurları sağlamak suretiyle yatırımcıların ülkenin geneline
102 Foreign Direct Investment Database. UNCTAD. 25.05.2009.
<http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1923&lang=1>
103 Special Economic Zones. 104 Gülsoy, 2008: 13-14.
yayılabilmesi ve bölgesel gelişmişlik farklılıklarının azaltılmasıdır. 2009 yılı sonu itibarıyla ülkenin çeşitli bölgelerine dağılmış 14 adet ÖEB bulunmaktadır. Bölgelerde uygulanan teşvik tedbirlerinin azami destek oranları ise AB tarafından kabul edilen Polonya bölgesel yardım haritasında belirtilen oranlar ile sınırlandırılmaktadır. Bir başka deyişle ülkenin büyük bir kısmında yüzde 50 azami destek oranı uygulanırken az bir kısmında bu oran yüzde 40’tır.
Şekil 2.3. Polonya’da Bölgeler İtibarıyla Yatırım Teşvik Tavanları
Kaynak: Poish Agency for Foreign Investment. 26.05.2009.
<http://www.paiz.gov.pl/index/?id=cfbc6c5cfb8a3e10fab12aa3512153df>
ÖEB’lerde uygulanan teşvik tedbirleri şunlardır:106
- Gelir vergisi/kurumlar vergisi muafiyeti veya istihdam desteği: Bölgelerde asgari 100.000 Avro’luk yeni yatırımlar, bölgesel tavanları aşmamak kaydıyla kurumlar vergisi indirimi ile desteklenmektedir. Diğer taraftan kurumlar vergisi indirimi yerine, yaratılacak yeni istihdama karşılık 2 yıl süreyle ve yine bölgesel yardım tavanlarıyla sınırlı kalmak kaydıyla gelir vergisi ve sigorta primi işveren payı muafiyeti de uygulanabilmektedir.
- Yatırım yerinin ÖEB içine alınması: Asgari 40 milyon Avro veya 500 kişilik yeni istihdam yaratılmasına bağlı olarak yatırımın bulunduğu alan ÖEB
106Polish Agency for Foreign Investment. 26.05.2009. <http://www.paiz.gov.pl/investment_support/sez>
sınırlarında sayılabilmektedir. Diğer bir ifade ile belirtilen kriterleri sağlayan yatırımcılar ÖEB’lerde sağlanan teşvik tedbirlerinden yararlanabilmektedirler.
- Emlak vergisi indirimi/muafiyeti: Uygulama tebliğlerde belirlenen şartların yerine getirilmesi durumunda emlak vergisinde kısmi veya tam indirim yapılmaktadır.
Özel önem taşıyan yatırımların teşviki: Polonya’da, ÖEB’lerde sağlanan
vergisel destekler haricinde büyük ölçekli ve özel önem taşıyan konularda gerçekleşecek yatırımlara ilişkin ayrı bir yardım programı bulunmaktadır. Bu kapsamda otomotiv, elektronik, havacılık, yüksek katma değerli hizmet sektörleri, Ar-Ge, bioteknoloji öncelikli alanlar olarak kabul edilmektedir.107 Ayrıca yatırım konularına göre değişmekle birlikte destekten faydalanılabilmesi için yatırımcıların belirli asgari yatırım tutarlarını ve istihdam sayılarını da sağlayabilmeleri gerekmektedir. Bu çerçevede, teşvik programı kapsamında söz konusu konularda gerekli şartlar yerine getirilerek yapılacak yatırımlara nakit teşviklerle destek verilmektedir. Nakit teşvikler, doğrudan yatırım giderlerinin desteklenmesi şeklinde olabileceği gibi yatırımlar sonucunda yaratılan istihdamın desteklenmesi şeklinde de uygulanabilmektedir.
Tablo 2.2. Polonya’da Uygulanan Özel Önem Taşıyan Yatırım Teşvikine İlişkin Program Kapsamında Sağlanan Teşvikler
Yatırım Konuları İstihdam Şartı Asgari Yeni (kişi) Asgari Yatırım Tutarı (Avro) Destek Miktarı İstihdam Harcamalarına İlişkin Destek
Otomotiv, Havacılık, Elektronik, Bioteknoloji 250 10.000.000 Çalışan başına 800 Avro ile 4.675Avro arasında Yüksek katma değerli
hizmetler 250
Ar-Ge 35 750.000
Diğer sektörlerdeki
büyük yatırımlar 500 250.000
Yatırım Harcamalarına İlişkin Destekler Otomotiv, Havacılık,
Elektronik, Bioteknoloji 50 40.000.000 % 1 ile % 10 arası Diğer sektörlerdeki
büyük yatırımlar 500 250.000
Kaynak: Polish Agency for Foreign Investment. 26.05.2009.
<http://www.paiz.gov.pl/index/?id=7c4121d27bf970f00f1dfdcee8f43a5d>
107Polish Agency for Foreign Investment. 26.05.2009.
Tablo 2.2’de görüldüğü üzere öncelikli konular haricinde önemli derecede istihdam yaratan diğer sektör yatırımları da program kapsamında değerlendirilmektedir. Ayrıca belirtilmesi gereken bir başka husus da, nakit teşviklerin vergisel teşvikler ile beraber uygulanmasıdır. Bir başka deyişle ÖEB’lerde sağlanan teşviklere ek olarak nakit teşvikler uygulanmakta ve bölgesel yardım tavanları bütün yardım programından sağlanan teşviklerin kümülasyonu için geçerli olmaktadır.
Diğer taraftan program kapsamında nakit teşvikler yer aldığından uygulamada proje bazında seçicilik yapılmaktadır. Bu çerçevede yatırımcılar ilk olarak proje başvurularını yapmakta ve bu başvurular ilgili birimlerce değerlendirilmektedir. Daha sonra yatırımcı ve hükümet yetkilileri arasında görüşmeler yapılmak suretiyle sağlanacak teşvikin tutarı belirlenmektedir.
AB Fonları tarafından sağlanan destekler: AB Fonlarının yeni programlama
döneminde (2007-2013), Polonya, 79,2 Milyar Avro ile, söz konusu fonlardan en fazla yararlanan ülke konumunda yer almaktadır. Bu fonların kullanımı amacıyla oluşturulan yenilikçilik, insan kaynaklarının geliştirilmesi, bölgesel gelişme ve çevre operasyonel programları çerçevesinde yatırımlara kısmi destekler verilmektedir. Buna göre söz konusu operasyonel programlar kapsamında uygulanan yatırım teşvikleri şunlardır:108
- Yeni ürün geliştirmeye yönelik yatırım teşvikleri,
- Yeni teknolojilerin adaptasyonuna yönelik yatırım teşvikleri, - Çevre koruma faaliyetlerine yönelik yatırım teşvikleri, - İşgücü eğitim programları,
- Yeniden kazanım, yeniden değerlendirme yatırımlarının teşviki, - Mesleki eğitim kursları,
- KOBİ’lere yönelik mikro kredi uygulamaları.