4. TÜRKİYE’DE BÖLGESEL TEŞVİKLER
4.1. Türkiye’de Bölgesel Teşvik Unsurlarının Tarihsel Gelişimi
4.3.3. Enerji desteği uygulama sonuçları
Uygulaması Hazine Müsteşarlığı (Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü) tarafından yürütülen enerji desteğine ilişkin veriler, Müsteşarlığın yayımladığı “2004-2006 Dönemi Enerji Desteği Uygulama Sonuçları” ve “2004-2008 Dönemi Enerji Desteği Uygulama Sonuçları” raporlarından alınmış olup Mart 2004-Aralık 2008 dönemini kapsamaktadır.
5084 sayılı Kanun’da yapılan değişiklikler diğer teşvik tedbirlerinde olduğu gibi enerji desteği uygulamasına da zaman içinde önemli değişiklikler getirmiştir. Çalışmanın önceki bölümlerinde bu değişikliklerden bahsedildiği için bu bölümde detaya girilmeyecektir. Ancak 5350 sayılı Kanun ile kaldırılan, “bir takvim yılının en az ¾ ünde, yani yılın 9 ayında asgari istihdamın çalıştırılması” şartı ve 5615 sayılı Kanun ile kaldırılan “eski işletmelerde mevcut istihdamın yüzde 20 artırılması” şartı enerji desteği uygulaması açısından özel önem arz etmektedir. Nitekim ilk değişiklikle, yararlanıcıların istihdamı bütün yıl muhafaza etme yükümlülüğü kalkarak asgari istihdamın sağlandığı aylar için destekten yararlanma imkanı getirilmiştir. İkinci değişiklikle ise yeni istihdam yaratılması sınırları esnetilerek daha fazla işletmenin söz konusu destekten faydalanması sağlanmıştır.
Mart 2004-Aralık 2008 dönemini kapsayan elektrik enerjisi giderleri için işletmelere cari fiyatlarla toplam 957,1 Milyon TL tutarında enerji desteği aktarılmıştır. Bu dönemde, 2.262 eski tesisin yanı sıra 1.274 yeni tesis enerji desteği uygulamasından yararlanmış ve desteklenen bu tesislerde 128.014 kişilik ek istihdam sağlanarak 105.029 kişi olan mevcut istihdam sayısı 233.043 kişiye ulaşmıştır.
164 Gelir vergisi stopajı teşvikinin uygulama sonuçlarının iller itibarıyla dağılımı Ek-V’te
Tablo 4.3. Enerji Desteği Uygulama Sonuçlarının Yıllar İtibarıyla Dağılımı
20041 2005 2006 2007 2008 TOPLAM2
Teşvikten Faydalanan İşletme Sayısı (adet)
Eski Tesis 191 994 1.115 1.977 1.897 2.262
Yeni Tesis 86 280 503 938 1.034 1.274
TOPLAM 277 1.274 1.618 2.915 2.931 3.536
Teşvikten Faydalanan İstihdam Sayısı (adet)
Mevcut 9.915 52.769 58.229 88.552 91.851 105.029 İlave 15.578 71.940 90.671 113.154 105.605 128.014 TOPLAM 25.493 124.709 148.900 201.706 197.456 233.043 Teşvik Miktarı (1.000 TL) TOPLAM 27.153 120.406 197.301 269.106 343.138 957.105 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2009:9-20.
(1) Mart-Aralık dönemini kapsamaktadır.
(2) Ne kasar süre faydalandığına bakılmaksızın, teşvik alabilmiş firma sayısı toplamını göstermektedir.
2004 yılında 27,2 Milyon TL enerji desteği aktarımı yapılırken, bu tutar 5350 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesini takiben hızla artmıştır. 2005 yılında enerji desteği aktarımları 120,4 Milyon TL, 2006 yılında 197,3 Milyon TL, 5615 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte 2007 yılında 269,1 Milyon TL ve 2008 yılında 343,1 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Teşvik miktarındaki hızlı artış uygulama kapsamındaki mevcut ve yeni istihdama da yansımıştır. Bu artışlarda, belirtildiği üzere 5350 sayılı Kanunla “bir takvim yılının en az ¾’ünde asgari istihdam”ın aranması şartının kaldırılması ve teşvik kapsamına 13 ilin daha ilave edilmesi etkili olmuştur.165
Tablo 4.4. Enerji Desteği Kapsamında Yaratılan İlave İstihdamın ve Teşvik Ödemelerinin Yeni ve Eski İşletme Bazında Dağılımı
20041 2005 2006 2007 2008 TOPLAM2
İşletme Sayısı (adet) Eski 191 994 1.115 1.977 1.897 2.262
Yeni 86 280 503 938 1.034 1.274
İlave İstihdam (kişi) Eski 10.303 48.737 51.270 55.324 45.387 55.912 Yeni 5.275 23.203 39.401 57.830 60.218 71.931 Teşvik Miktarı (1.000
TL)
Eski 25.341 98.665 155.224 202.349 223.309 704.892 Yeni 1.811 21.740 42.075 66.756 119.828 252.213 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2009:9-20.
(1) Mart-Aralık dönemini kapsamaktadır.
(2) Ne kasar süre faydalandığına bakılmaksızın, teşvik alabilmiş firma sayısı toplamını göstermektedir.
Enerji desteği ile ilgili bir başka husus ise uygulamanın başladığı 2004 yılından bu yana yeni işletmeler tarafından daha fazla ilave istihdam yaratılmasına
karşın, mevcut işletmelerin aldığı enerji desteği miktarının daha yüksek olmasıdır. Nitekim bu dönemde eski işletmelerdeki ilave bir istihdam için ortalama 3.217 TL/yıl aktarılırken, yeni işletmelere istihdam başına 1.098 TL/yıl ödenmiştir. Ayrıca yeni işletmelerde işletme başına düşen ilave istihdam 56 kişi olarak gerçekleşirken bu rakam mevcut işletmelerde 25’te kalmıştır. Bu durum, 5084 sayılı Kanunun, kapsamdaki illerde yeni istihdam artışı sağlama hedefinden saptığını ve 5350 ve 5615 sayılı Kanunlardaki düzenlemeler ile marjinal istihdam artışından ziyade mevcut istihdama yönelik olarak uygulandığını göstermesi bakımdan önem arz etmektedir.
Uygulamanın başladığı tarihten bu yana en fazla aktarım, sırasıyla Kahramanmaraş, Adıyaman, Malatya, Uşak, Elazığ, Şanlıurfa, Niğde ve Kütahya illerinde gerçekleşmiştir. Buna karşın Ardahan, Hakkari ve Şırnak illerindeki işletmelerden enerji desteğine yönelik herhangi bir talep olmamış ve dolayısıyla bu illere hiç aktarım yapılmamıştır. Ayrıca Bayburt, Bingöl, Bitlis, Çanakkale (Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri), Erzincan, Gümüşhane, Iğdır, Kilis, Muş, Tunceli ve Van illerinin enerji desteğinden faydalanma oranları düşük seviyelerde kalmıştır.
Şekil 4.5. Enerji Desteği Uygulama Sonuçlarının İller İtibarıyla Dağılımı
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2009.
Özetle, sigorta primi işveren hissesi teşviki ve gelir vergisi stopajı teşvikinden farklı olarak, enerji desteğinin iller bazındaki dağılımında oldukça dengesiz bir yapı
gözlenmektedir. Nitekim enerji desteğinden en fazla faydalanan ilk 8 ile yapılan aktarımlar toplam enerji desteğinin yüzde 60,4’ünü oluşturmaktadır.166
İstihdam artışında 15.302 kişi ile Kahramanmaraş birinci sırada yer almakta olup bu ili sırasıyla, 10.514 kişi ile Düzce, 7.812 kişi ile Rize, 7.667 kişi ile Uşak, ve 6.898 kişi ile Malatya illeri izlemiştir. Kahramanmaraş, Düzce, Uşak ve Malatya illerindeki istihdam artışının emek yoğun bir sektör olan dokuma-giyim sektöründen kaynaklandığı düşünülmektedir.167
Yıllara göre yeni işletmeler açısından değerlendirildiğinde ise en fazla yeni tesis Uşak’ta faaliyete geçmiştir. Bunu sırasıyla Düzce, Kahramanmaraş, Osmaniye, Malatya, Şanlıurfa, Kütahya, Adıyaman ve Tokat illeri takip etmiştir. Bu dönemde, Ardahan, Hakkari, Şırnak ve Çanakkale (Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri) illerinde faaliyete geçen yeni işletme bulunmamaktadır.
Enerji desteğinin sektörler bazında dağılımı incelendiğinde, dokuma-giyim sektörünün 447,9 Milyon TL ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bunu sırasıyla 170,9 Milyon TL ile çimento, 116,4 Milyon TL ile madencilik ve 61,6 Milyon TL ile gıda-içki sektörleri izlemiştir. Bu dört sektörün toplam enerji desteği ödemelerinde aldığı pay yüzde 84,2 olmuştur.
Tablo 4.5. Enerji Desteği Uygulama Sonuçlarının Sektörler İtibarıyla Dağılımı
SEKTÖRLER Ödenen Enerji Desteği (1.000 TL) Tesis Sayısı (Adet) Pay (%) İstihdam (Kişi) Mevcut İlave Toplam Dokuma-Giyim 447.897 847 46,8 32.587 51.129 83.716 Çimento 170.865 109 17,8 3.300 3.522 6.822 Madencilik 116.345 361 12,1 9.057 11.460 20.517 Gıda-İçki 61.558 794 6,4 18.913 24.182 43.095 Diğer 24.220 596 2,5 18.578 12.193 30.771 Orman Ürünleri 23.399 172 2,4 4.318 4.367 8.685 Seramik 21.877 29 2,2 3.371 2.081 5.452 Pişmiş Kil 16.241 214 1,7 4.906 5.726 10.632 Lastik-Plastik 15.791 144 1,6 2.415 2.926 5.341 Kimya 12.550 41 1,3 1.292 1.815 3.107 Demir-Çelik 12.324 58 1,3 1.171 1.865 3.036 Kağıt 10.880 28 1,1 602 1.033 1.635 Madeni Eşya 8.534 90 0,9 2.076 2.554 4.630 Taşıt Araçları 7.485 34 0,8 1.621 2.555 4.176 Cam 7.132 19 0,8 822 606 1.428 Toplam 957.104 3.536 100,0 105.029 128.014 233.043
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2009:26.
166 Enerji desteğinin uygulama sonuçlarının iller itibarıyla dağılımı Ek-VI’da verilmektedir. 167 Hazine Müsteşarlığı, 2009:10.
Sağlanan ilave istihdam açısında da dokuma-giyim sektörü 51.129 kişilik yeni istihdam ile ilk sırada yer alırken, bunu sırasıyla 24.182 kişi ile gıda-içki, 12.193 kişi ile diğer, 11.460 kişi ile madencilik ve 5.726 kişi ile pişmiş kil sektörleri izlemiştir. Sıralamada yer alan madencilik dışındaki bu sektörlerin de içinde bulunduğu emek yoğun sektörlerde ilave istihdam yüksek, ancak enerji desteği aktarım miktarı düşük gerçekleşmiştir. Çimento gibi enerji yoğun sektörlerde, fazla istihdam artışı bulunmamasına karşın, enerji gideri yüksek ve buna bağlı olarak enerji desteği miktarı fazla olmuştur.
Şekil 4.6. Enerji Desteği Ödemelerinin Sektörler İtibarıyla Dağılımı
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, 2009:27.
Bu çerçevede çeşitli sektörlerin üretim aşamalarında kullandıkları enerjinin yoğunluğunun farklı olması ve Kanun kapsamında enerji desteği uygulamasının üst limitinin miktar yerine oran ile sınırlandırılması sonucu, sektörlerin yarattıkları ilave istihdama karşılık kullandıkları teşvik miktarları farklı olmuştur. Nitekim enerji yoğun olan çimento sektörü, yaratılan her bir ilave istihdama karşılık ödenen 48.513 TL ile teşvik ödemesi/birim istihdam oranı en yüksek sanayi dalı olmuştur. Bu oran daha fazla istihdam yaratan madencilik sektöründe 10.152 TL, dokuma-giyim sektöründe 8.760 TL ve gıda-içki sektöründe 2.545 TL olarak gerçekleşmiştir.