3.4. Yeşil Tüketim Davranışını Ölçmede Kullanılan Teoriler
3.4.2. Planlı Davranış Teorisi
3.4.2.4. Niyet
PDT, davranışa giden süreçte birincil öncülün davranışsal niyet olduğunu varsaymaktadır. Davranışsal niyet, kişilerin o davranışı gerçekleştirmede ne derece istekli olduğunu göstermektedir (De Groot ve Steg, 2007). Niyet, içinde bulunulan uygun fırsatlar ve kaynaklarda oluşan davranışsal plan olarak görülmektedir.
Davranışsal niyet, davranışa yönelik tutum, öznel normlar ve algılanan davranışsal kontrolü içeren üç ana faktöre bağlıdır. Kişilerin, öznel olarak söz konusu davranışı gerçekleştirebilmesi ihtimalini ifade etmektedir. Davranışa yönelik niyetin oranı arttıkça, kişinin o davranışı gerçekleştirme ihtimali de artmaktadır (Lwin ve Williams, 2003: 262).
Aşağıda Tablo 3.1’de Planlı Davranış Teorisinin çevre ile ilgili yayınlarda hangi boyutlarıyla kullanıldığı gösterilmiştir. Buna göre, tutum, öznel norm ve algılanan davranışsal kontrol boyutlarının üçü birden kullanıldığı gibi, sadece tutum boyutunun kullanıldığı ve niyetin belirleyicisi kabul edildiği yayınlar da bulunmaktadır. Bu üç boyutun öncülleri kabul edilen inançlar, bazı çalışmalarda kullanılmış, bazılarında bu boyutlara yer verilmemiştir. Tablo 3.1’den anlaşılacağı gibi çalışmalar genellikle nihai tüketici odağında gerçekleştirilmiştir. Yeşil otel, çevreci ulaşım/transfer alternatifleri, geri dönüşüm, hibrit otomobil, çevre dostu restoranlar, enerji sistemleri ve organik gıda gibi konular yeşil ürün/hizmet satın alma ekseninde değerlendirilmiştir.
Tablo 3.1 Çevre Çalışmalarında Planlı Davranış Teorisi Kullanılan Bazı Makaleler
Yazar-Yıl Konu Örneklem Değişkenler
Abrahamse ve
Steg 2009 Enerji tüketimi 314 hane
Tutum, algılanan davranışsal kontrol, öznel norm, sonuçların farkındalığı, sorumluluğu üstüne alma, cinsiyet, yaş, gelir, hane büyüklüğü, enerji kullanımı
Yazar-Yıl Konu Örneklem Değişkenler
Chen ve Tung
2014 Yeşil otel
559
katılımcı Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, algılanan ahlâki yükümlülük, çevresel endişe
Cheung vd. 1999 Kâğıt geri dönüşümü 282 öğrenci
Tutum, öznel norm, davranışsal niyet, algılanan zorluk, algılanan kontroledilebilirlik, algılanan davranışsal kontrol, sonuçların değerlendirilmesi, inanç gücü, normatif inançlar, uyma güdüsü, kontrol inancı, algılanan güç, genel çevresel bilgi, geçmiş ve gelecek davranış Cordano ve
Frieze 2000
Kirlilik azaltma
tercihleri 295 müdür
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, geçmiş davranış, davranışsal tercihler
De Groot ve Steg 2007
Transfer olanakları
218
katılımcı Niyet, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, çevresel endişe (topluma, yerküreye, kendine yönelik) Deng vd. 2016
Çiftçilerin ekoloji koruma davranışı
1004 çiftçi Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet, davranış
Do Valle vd.
2005 Geri dönüşüm
2093 katılımcı
Kişisel değerler, genel çevresel tutumlar, geri dönüşüme yönelik tutum, iletişim, bilgi, algılanan kolaylık, algılanan davranışsal kontrol, öznel norm, öznel norm, geri dönüşüm davranışı Flannery ve May 2000 Metal parlatma endüstrisinde etik karar verme 139 katılımcı
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, kişisel ahlâki yükümlülük, ahlâki yoğunluğun büyüklüğü, niyet, sosyal istenilme etkisi, endüstri imtiyazı
Gardner ve Abraham 2010 Ulaşım alternatifleri 190 bölge sakini
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet, tanımlayıcı norm, çevresel problem farkındalığı, çevresel endişe, algılanan kontrol
Han 2015 Yeşil pansiyon 402 ziyaretçi
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet, yerküre değeri, ekolojik dünya görüşü, değer verilen şey için sonuçlar, yüklenilen sorumluluk, algılanan davranışsal zorunluluk
Han vd. 2010 Yeşil otel 428 katılımcı
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, çevre dostu eylemler, niyet
Han ve Kim
2010 Yeşil otel
469 müşteri
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet, imaj, tatmin, geçmiş davranış sıklığı, hizmet kalitesi, davranışsal inançlar, normatif inançlar, kontrol inançları Harland vd.
1999
Çevre ile ilgili davranış
305 katılımcı
Geçmiş davranış, niyet, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, özel norm
Heath ve
Gifford 2002 Kamusal ulaşım 431 öğrenci
Tutum, niyet, norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal inançlar, kontrol inançları, çevresel değer yönelimi, probleme yönelik farkındalık ve sorumluluk
Ho vd. 2015 Çevresel niyetin tahmin edicileri 1168 katılımcı
Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, medya bağımlılığı, geleneksel medya dikkati, internet dikkati, kişiler arası iletişim, yeşil satın alma niyeti, çevresel vatandaşlık sorumluluğu
Hultman vd.
2015 Ekoturizm 615 turist
Çevresel inançlar, turizm motivasyonu, tutum, niyet, materyalizm, ekstra ücret ödemeye gönüllülük
Yazar-Yıl Konu Örneklem Değişkenler
Jang vd. 2015 Çevre dostu restoranlar
347 katılımcı
Çevresel endişe, kolektivizm, algılanan tüketici etkililiği, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet
Kaiser 2006 Ekolojik davranış
1394 Alman
Ahlâki normlar, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, beklenen pişmanlık duygusu, niyet, davranış
Kim vd. 2013 Çevre dostu restoranlar
411
katılımcı Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet, beklenen pişmanlık Kim ve Han
2010 Yeşil otel
389 katılımcı
Davranışsal inançlar, normatif inançlar, kontrol inançları, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, çevresel endişe, algılanan tüketici etkililiği, niyet ve yeşil davranış Kun-Shan ve
Teng 2011 Yeşil otel
250
katılımcı Geçmiş davranış, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet Liobikienė vd.
2016
Yeşil satın alma davranışı
27 Avrupa Birliği ülkesi
Yeşil ürün bilgisi, yeşil ürünlere olan güven, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, yeşil satın alma davranışı López- Mosquera vd. 2014 Şehir parkı ziyareti 190
ziyaretçi Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, ahlâki norm, ödemeye gönüllülük
Mancha ve Yoder 2015
Yeşil satın alma niyetinin kültürel bileşenleri 162 öğrenci 144 katılımcı
Bağımsız benlik kurgusu (yorumlama), birbirine bağımlı benlik kurgusu, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet Martinho vd. 2015 Sürdürülebilir paketleme 215 katılımcı
Tutum, öznel norm, algılanan kontrol, fiyat, ürün kalitesi, paket fonksiyonelliği, paket dizaynı, çevresel farkındalık ve bilgi, ürün paketinden memnuniyet, yaş, cinsiyet
Oreg ve Katz- Gerro 2006 Çevre yanlısı davranış 27 ülke: 31.042 katılımcı
Ülke düzeyi uyum, ülke düzeyi post materyalizm, çevre yönelimli tutum (çevresel endişe, algılanan tehdit), algılanan davranışsal kontrol, fedakârlığa isteklilik, çevre yönelimli davranış (geri dönüşüm, araba kullanmaktan kaçınma, çevresel vatandaşlık)
Paladino ve Ng 2013 Yeşil cep telefonu satın alma 175 öğrenci
Çevresel endişe, başkalarını düşünme, risk hoşnutsuzluğu, fiyat bilinci, ilgilenim, algılanan marka paritesi, algılanan marka güveni, objektif bilgi, öznel bilgi, eylem bilgisi, öznel norm (arkadaşlar, uzmanlar) tutum, algılanan davranışsal kontrol, niyet
Park ve Yang 2012
Online çevre toplulukları
üyeleri 211 üye
Ego ilgilenimi, grup kimliği, çevre sorunlarına dikkat çekme, algılanan popülerlik, tutum, öznel norm, öz yeterlilik, kolektif yeterlilik, algılanan interaktiflik, niyet
Paul vd. 2016 Yeşil ürün tüketimi
521 katılımcı
Çevresel endişe, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, satın alma niyeti
Yazar-Yıl Konu Örneklem Değişkenler
Raviv vd. 2013 Sorumlu turizm 24 işletme
Davranışsal inançlar: tutum (örgütsel değerler), kişisel inançlar: normatif tutum (değişime sevkedenler), kontrol inançları: algılanan kabiliyet (kolaylaştıran faktörler), niyet, davranış Rivera-Camino 2012 Kurumların çevresel pazarlara cevap vermesi 3253 çevre sorumlusu yönetici
Geçmiş davranış, örgütsel şartlar, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol (içsel-dışsal), firma büyüklüğü, ülke menşei, sektör, çevresel pazarlara kurumsal cevap verme davranışı
Sparks ve Shepherd 1992
Organik sebze tüketimi
261
katılımcı Geçmiş tüketim, tutum, öznel norm, algılanan kontrol, öz kimlik, niyet Swaim vd. 2014 Çevresel sürdürülebilirlik 178 öğrenci Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet, davranış
Taylor ve Todd 1995 Hane çöp azaltma davranışı 1489 katılımcı
Kişisel göreceli avantajlar, toplumsal göreceli avantajlar, karmaşıklık, tutum, içsel-dışsal normatif inançlar, öznel norm, kişisel yeterlilik, kolaylaştıran koşullar, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet, davranış
Teng vd. 2015 Yeşil otel 258 katılımcı Altruizm (diğerlerini düşünme), tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet
Van Birgelen vd. 2009 Çevre dostu satın alma ve atıkların tasfiyesi 176 katılımcı
Çevresel problemlerin farkındalığı, çevreye yönelik tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, ürün özellikleri, kolaylık özellikleri, ekolojik içecek satın alma, ekolojik içecek tasfiyesi
Wang vd. 2016 Hibrit elektrikli araçlar
433 katılımcı
Çevresel endişe, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, öznel ahlâki norm, niyet, davranış
Witzling vd. 2015
Bilgiye maruz kalma
869
katılımcı Tutum, algılanan davranışsal kontrol, sosyal norm, algılanan bilgi, bilgi kanalları, demografikler
Wu vd. 2015 Ekolojik arazi performansı değerlendirmesi 154 katılımcı
Çevresel tutumlar, davranışsal inançlar, çıktıların değerlendirilmesi, davranışsal tutumlar, davranışsal norm, sosyal norm, uyma motivasyonu, öznel norm, kişisel yeterlilik, kolaylaştırma, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet Wu vd. 2016 Yaşlıların fiziksel aktivite davranışları 326
katılımcı Ulaşılabilirlik, estetik, güvenlik, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, davranışsal niyet Yadav ve
Pathak 2016
Organik gıda
satın alma 220 genç Tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, ahlâki tutum, çevresel endişe, sağlık bilinci, satın alma niyeti Yun ve Lee 2015 Yenilenebilir enerji sistemleri 753 katılımcı
Teknik koşullarda kolaylaştırma, algılanan sistem kalitesi, sosyal güven, sosyal destek, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, niyet,
Zhang vd. 2014 İşçilerin elektrik tasarrufu 273 katılımcı
Sosyal fayda inançları (çevresel-örgütsel fayda), kişisel fayda inançları (beklenen dışsal fayda-hoşlanma), örgütsel elektrik tasarrufu ortamı, tutum, öznel norm, algılanan davranışsal kontrol, demografikler, elektrik tasarrufu niyeti
Zhu vd. 2013 Yeşil gıda
tüketimi 457 Çinli tüketici
İçsel-dışsal etkileyen faktörler, yeşil gıda tüketimi niyeti, durumsal faktörler, demografik faktörler, yeşil gıda tüketimi davranışı
Görüldüğü gibi çevre çalışmaların büyük çoğunluğu nihai tüketici temelinde gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma da benzer şekilde, tüketicilerin niyetleri ve davranış eğilimleri üzerine odaklanmaktadır. Davranışlar ile niyetler; niyetler ile tutumlar arasında pozitif bir ilişki olmasına rağmen, yeşil tüketim çalışmalarında bu ilişki biraz zayıf olabilmektedir. Tutum-davranış boşluğu olarak adlandırılan bu durum, yeşil çalışmalarında dikkate alınması gereken bir unsurdur.