Piyasa politika ve araçlarÕ

Piyasa mekanizmalarÕ, bu tür bir politika paketi için oldukça kritik bir öneme sahip olacaktÕr.

42 42

Piyasa temelli yaklaúÕmlar, di÷er politikalara göre iki açÕdan üstün görülmektedirler. Birincisi, bu araçlar maliyet azaltÕmÕ açÕsÕndan etkin olmakta, ikincisi de iyi tasarlandÕklarÕ zaman çevre dostu teknolojilerin yayÕlmasÕnÕ ve bu alandaki yenilikleri teúvik etmektedirler (Karakaya ve Özça÷, 2004).

Piyasa araçlarÕ dÕúsallÕklarÕ içselleútirirler yani kirleticiye ödettirirler. Çevresel kirlenme ve bozulma, üretilen mal ve hizmetlerin yanlÕú fiyatlandÕrÕlmasÕndan da kaynaklanabilmektedir. Piyasa fiyatlarÕ genellikle ekolojik maliyetleri yansÕtmadÕ÷Õndan fiyatlarÕn ekonomik olarak etkin olabilece÷i esas alÕnarak alÕnan kararlar çevresel olarak geçerli olmayabilir. Politikalar kaynak kullanÕmÕyla iliúkili dÕúsal çevresel ve sosyal maliyetleri hesaba katarak bir úekilde hammadde ve enerji için fiyatlarÕ artÕrmayÕ amaçlamalÕdÕr. Çevresel vergiler, kirletici iúletmelerin, çevreye verdikleri zarar için ödeme yapmasÕnÕ sa÷layarak, piyasa fiyatÕna dâhil edilmemiú negatif çevresel etkileri ve ürün ve süreçlerin maliyetlerini fiyatlarÕn yansÕtmasÕnÕ sa÷lamaya yardÕmcÕ olurlar. KÕsa vadede, vergi ve harçlar kirleticileri ve kaynaklarÕ kullananlarÕ davranÕúlarÕnÕ de÷iútirme yönünde etkilemektedir. Uzun vadede ise yenilikçili÷i ve yeni ve daha etkin üretim yöntemlerinin geliútirilmesini cesaretlendirirler (OECD, 2008: UNIDO Green Industry:2011:67). Çünkü malzeme girdi vergileri kaynaklarÕn daha etkin kullanÕmÕnÕ teúvik etmenin ve malzeme etkin üretim teknolojileri ve daha az malzeme yo÷un ürünler için eko-inovasyonlarÕ güçlendirmenin bir yolu olarak görülmektedirler.

Vergilerin ço÷u üretimin çÕktÕ tarafÕnÕ hedeflerken (örn. emisyon ve atÕklar üzerine vergi ve harçlar), bazÕlarÕ da malzeme girdi vergisi olarak uygulanmaktadÕr. Malzeme girdi vergisi ya her tür malzemeye (örn. avro/ton) eúit úekilde uygulanabilir ya da malzemelerin zehirliliklerine göre farklÕlaútÕrÕlabilir. Sanayilerin vergi alÕnmayan ülkelere kaymasÕ yoluyla vergi kaçÕrmanÕn önüne geçmek üzere vergilerin uluslararasÕ düzeyde uyumlaútÕrÕlmasÕ önerilmektedir (UNIDO Green Industry, 2011:68).

AtÕk toplama, su temini, atÕk suyu arÕtÕmÕ ve enerji arzÕ gibi çevresel hizmetler için ödenen ücret ve harçlar çevresel vergilerle yakÕn ba÷lantÕ içindedir Çevresel harçlar (kÕsmen ya da tamamen) atÕk suyu arÕtÕmÕ ve imhasÕ gibi çevresel hizmetlerin ve azaltma önlemlerinin maliyetlerini karúÕlamak üzere tasarlanmÕúlardÕr.

Piyasa temelli yaklaúÕmlar, di÷er politikalara göre iki açÕdan üstün görülmektedirler. Birincisi, bu araçlar maliyet azaltÕmÕ açÕsÕndan etkin olmakta, ikincisi de iyi tasarlandÕklarÕ zaman çevre dostu teknolojilerin yayÕlmasÕnÕ ve bu alandaki yenilikleri teúvik etmektedirler (Karakaya ve Özça÷, 2004).

Piyasa araçlarÕ dÕúsallÕklarÕ içselleútirirler yani kirleticiye ödettirirler. Çevresel kirlenme ve bozulma, üretilen mal ve hizmetlerin yanlÕú fiyatlandÕrÕlmasÕndan da kaynaklanabilmektedir. Piyasa fiyatlarÕ genellikle ekolojik maliyetleri yansÕtmadÕ÷Õndan fiyatlarÕn ekonomik olarak etkin olabilece÷i esas alÕnarak alÕnan kararlar çevresel olarak geçerli olmayabilir. Politikalar kaynak kullanÕmÕyla iliúkili dÕúsal çevresel ve sosyal maliyetleri hesaba katarak bir úekilde hammadde ve enerji için fiyatlarÕ artÕrmayÕ amaçlamalÕdÕr. Çevresel vergiler, kirletici iúletmelerin, çevreye verdikleri zarar için ödeme yapmasÕnÕ sa÷layarak, piyasa fiyatÕna dâhil edilmemiú negatif çevresel etkileri ve ürün ve süreçlerin maliyetlerini fiyatlarÕn yansÕtmasÕnÕ sa÷lamaya yardÕmcÕ olurlar. KÕsa vadede, vergi ve harçlar kirleticileri ve kaynaklarÕ kullananlarÕ davranÕúlarÕnÕ de÷iútirme yönünde etkilemektedir. Uzun vadede ise yenilikçili÷i ve yeni ve daha etkin üretim yöntemlerinin geliútirilmesini cesaretlendirirler (OECD, 2008: UNIDO Green Industry:2011:67). Çünkü malzeme girdi vergileri kaynaklarÕn daha etkin kullanÕmÕnÕ teúvik etmenin ve malzeme etkin üretim teknolojileri ve daha az malzeme yo÷un ürünler için eko-inovasyonlarÕ güçlendirmenin bir yolu olarak görülmektedirler.

Vergilerin ço÷u üretimin çÕktÕ tarafÕnÕ hedeflerken (örn. emisyon ve atÕklar üzerine vergi ve harçlar), bazÕlarÕ da malzeme girdi vergisi olarak uygulanmaktadÕr. Malzeme girdi vergisi ya her tür malzemeye (örn. avro/ton) eúit úekilde uygulanabilir ya da malzemelerin zehirliliklerine göre farklÕlaútÕrÕlabilir. Sanayilerin vergi alÕnmayan ülkelere kaymasÕ yoluyla vergi kaçÕrmanÕn önüne geçmek üzere vergilerin uluslararasÕ düzeyde uyumlaútÕrÕlmasÕ önerilmektedir (UNIDO Green Industry, 2011:68).

AtÕk toplama, su temini, atÕk suyu arÕtÕmÕ ve enerji arzÕ gibi çevresel hizmetler için ödenen ücret ve harçlar çevresel vergilerle yakÕn ba÷lantÕ içindedir Çevresel harçlar (kÕsmen ya da tamamen) atÕk suyu arÕtÕmÕ ve imhasÕ gibi çevresel hizmetlerin ve azaltma önlemlerinin maliyetlerini karúÕlamak üzere tasarlanmÕúlardÕr.

Emisyonlar üzerindeki do÷rudan vergiler, kirleticilere kirliliklerini azaltmanÕn vergiyi ödemekten daha fazla maliyetli olaca÷Õ noktaya kadar (en az maliyetli úekilde) azaltma insiyatifi verdiklerinden ekonomik olarak etkindir. Mallar üzerindeki vergiler gibi dolaylÕ vergiler veya zorunlu teknoloji standartlarÕ gibi alternatif politikalarÕn kirlili÷i azaltma maliyeti daha az olmayabilmektedir. Do÷rudan emisyon vergileri kirlilik azaltÕmÕnÕ en ucuz úekilde yaptÕklarÕ için maliyet etkindirler. Kirlili÷i azaltmayÕ maliyetli bulan firmalar kirletmeye devam edecek ve daha fazla vergi ödeyecek iken, bunu daha az maliyetli bulanlar daha fazla vergi ödemek yerine kirliliklerini azaltacaktÕr. Ancak bu durum sabit maliyetleri satÕúlara oranla zaten yüksek olan küçük iúletmelere rekabet açÕsÕndan tehdit yaratabilir. Ölçek ekonomisinden en üst düzeyde yararlanan firmalar, kirlili÷i azaltÕcÕ yatÕrÕm yaparak ve daha az vergi ödeyerek, rekabette küçük úirketlere göreceli olarak daha avantajlÕ bir konuma geleceklerdir. DolayÕsÕyla do÷rudan emisyon vergileri piyasada yo÷unlaúmaya ve düúük rekabete yol açabilir.

Vergi muafiyetleri belirli ürün ve sanayi sektörleri için yapÕlabilir. Vergi gelirleri belirli bir amaç için, örne÷in vergilenen faaliyet alanÕ ile ilgili olarak

ayrÕlabilir. HâlihazÕrda OECD ülkelerinde çevreyle iliúkili vergilerden elde edilen

gelirler GSYH’nÕn yüzde 1,7’sini oluúturmakta, bu oran Kuzey Amerika’da yüzde 0,7’den Avrupa’da yüzde 2,5’e de÷iúmektedir. Gelirlerin yüzde 90’Õndan fazlasÕ yakÕtlardan ve motorlu taúÕtlardan gelmektedir. OECD geçti÷imiz on yÕlda çevreyle ilgili vergilerin hem GSYH hem de toplam vergi gelirine göre aúamalÕ bir úekilde

azaldÕ÷ÕnÕ bildirmektedir.(OECD, 2011:41).

FarklÕ türlerde vergiler tasarlanÕrken, hedeflenen sanayinin do÷asÕ dikkate alÕnmalÕdÕr. Çevre ile ilgili vergiler esas olarak araç yakÕtÕ vergilerine dayanmaktadÕr. Birçok ülkede bunlar yakÕt fiyatlarÕnÕ yeteri kadar yükselterek, araç yakÕt talebini büyük oranda makul seviyeye çekmiútir.

Bir di÷er araç olan sübvansiyonlar hükümet politikalarÕ ile iliúkili olarak çeúitli transferlere, ödemelere, desteklere (vergi muafiyetleri gibi) ve korumalara atfedilebilir. Sübvansiyonlar vergi karúÕlÕklarÕ, kredi garantileri ve su, atÕk ve atÕk suyu toplama gibi kamu hizmetleri için maliyetin altÕnda ücretlendirme gibi farklÕ úekillerde uygulanabilir. Ancak sübvansiyonlar verimsizliklere ve olumsuz çevresel

44 44

etkilere neden olmamasÕ için dikkatli uygulanmalÕdÕr. SübvansiyonlarÕn iyi bir úekilde hedefleri ortaya konulmalÕ ve performanslarÕ izlenmelidir (EEA, 2006:UNIDO Green Industry’den 2011:69).

Son küresel finansal krizin ardÕndan devletler tarafÕndan geliútirilen destek paketleri sanayinin yeúilleúmesi ve daha temiz teknolojiler için yeni sübvansiyonlarÕ içermiútir. Yüzde 34’ü yeúil yatÕrÕmlara ayrÕlmasÕ beklenen 586 milyar dolarlÕk toplam destek paketine ilaveten, Çin, uluslararasÕ talepte bir düúüúle karúÕlaúan yerel üreticilere yardÕm amacÕyla solar sübvansiyonlarÕ açÕklamÕútÕr. Otomotiv sanayii dünya çapÕnda, milyarlarca dolarlÕk acil kefalet kredilerinden, hurda ve tüketici sübvansiyonlarÕndan faydalanmÕútÕr (UNEP, 2011:277).

Yeúil üretim, geri ödenebilir devlet sübvansiyonlarÕ, yeúil fonlar, sigorta fonlarÕ, düúük faizli ve geri ödeme úartlarÕ elveriúli krediler ve di÷er türdeki yeúil sübvansiyonlar gibi finansal araçlarla da desteklenebilir. Yeúil sübvansiyonlar gibi teknoloji spesifik araçlar, alternatif teknoloji yollarÕnÕn açÕlmasÕ ve yönlendirilmesinde yardÕmcÕ olabilir. Bunun karbon vergileri gibi uygun düzenlemelerle birleútirilmesi gerekmektedir. Devletler aynÕ zamanda kaynak verimlili÷ini arttÕrmak isteyen ancak ticari bankalardan finansmana sÕnÕrlÕ ulaúÕma sahip KOBø’lere kredi sa÷lamayÕ kolaylaútÕran ulusal finansman mekanizmalarÕ da oluúturabilir. Böyle fonlama mekanizmalarÕ çevresel vergilerden elde edilen gelirler kullanÕlarak çalÕútÕrÕlabilir.

Yeúil büyüme için çevreye zararlÕ fosil yakÕt sübvansiyonlarÕnÕn reformu önemli bir “kazan-kazan” stratejisi olarak özellikle ele alÕnmaktadÕr. UluslararasÕ Enerji AjansÕ verileri temel alÕnarak OECD tarafÕndan yapÕlan analiz, geliúen ve kalkÕnmakta olan ülkelerde fosil yakÕt sübvansiyonlarÕnÕn kaldÕrÕlmasÕ ile normal iúleyiú karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda 2050 yÕlÕnda küresel sera gazÕ emisyonunun yüzde 10 kadar azalaca÷Õ sonucuna ulaúmÕútÕr (OECD, 2011: 43).