Para Piyasası Araçları

Belirtildiği üzere, para piyasası, kısa vadeli menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalardır. Para piyasasının kısa vadeli olması nedeniyle, bu piyasada alınıp satılan menkul kıymetlerin fiyatlarındaki dalgalanmalar daha düşük kalmaktadır. Dolayısıyla, bu menkul kıymetlerin risk düzeyleri düşük kalmaktadır.

Para piyasasının iki büyük fon talep eden kesimi, kamu kurumu ve kuruluşları ile işletmelerdir. Özellikle bütçe açıklarını kapatabilmek için devlet, kısa vadeli olarak piyasaya girer. Đşletmeler de işletme sermayesi açıklarını karşılayabilmek için bu piyasada bulunurlar. Bu bağlamda para piyasası araçları şöyle sıralanabilir:

• Hazine Bonosu, • Repo • Finansman Bonosu, • Mevduat Sertifikası, • Banka kabulleri, • Banka Kredileri, • Para pazarı fonları,

• Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler, • Banka bonoları.

Bu özelliklere sahip olan ve belirtilen para piyasası araçlarını daha ayrıntılı bir biçimde anlatmak mümkündür.

1.2.3.1. Hazine Bonosu

Para piyasasının en önemli araçlarından biri hazine bonolarıdır. Hazine bonosu “devletin kamu harcamalarına yönelik her yıl bütçe kanunlarına göre nakit açığını kapatmak amaçlı ihale yolu ile ihraç ettiği kısa vadeli para piyasası aracı” olarak tanımlanmaktadır. Birçok ülkede para piyasalarındaki günlük iş hacminin en büyüğünü hazine bonolarının alım-satımı teşkil eder (Civan, 2010: 7).

Şıklar (2009: 13), vadesi 1 yıldan kısa olan devlete ait iç borçlanma senetlerinin hazine bonosu olarak adlandırıldığını ifade etmiştir. Ayrıca, hazine bonolarının para piyasalarında en yoğun olarak alınıp satılan menkul kıymet olduğu için, tüm para piyasası araçları içerisinde en likit olan menkul kıymet olduğunu belirtmiştir.

Hazine bonoları, yerel enstrümanlar olarak, hükümetler tarafından ve kısa vadeli finansal ihtiyaçları karşılamak amacıyla çıkarılan menkul kıymetlerdir. Hazine bonoları, ihale yolu ile hamiline yazılı olarak ihraç edilmekte ve iskontolu satılmaktadır. Hazine bonolarının faizi ihale sırasındaki arz ve talebe göre belirlenmektedir. Đkincil piyasada hazine bonosunun faizi ve fiyatı, kurumların nakit ihtiyaçlarına, interbank faiz oranına ve ihalenin faiz oranına bağlı olarak değişmektedir. Hazine bonoları, hamiline yazılı

menkul kıymetler olup, sahibi tarafından bir başkasına devredilebilir (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 25).

Hazine bonoları genellikle, 13, 26 veya 52 haftalık vadelerle çıkartılmaktadır. Ancak, vadeler ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin, Fransa’da 4 ile 7 haftalık hazine bonolarının ihracı söz konusudur. Birçok ülkede hazine bonoları kuponsuz olarak ihraç edilir ve “iskonto oranı” temeline göre satışa sunulur. Ancak, hazine bonoları bazı ülkelerde de “getiri” temeline göre işlem görmektedir. Hazine bonoları, genellikle, o ülkenin ulusal para birimi üzerinden ihraç edilir. Ancak, bunun istisnaları da vardır. Örneğin, Đngiltere, bir Avrupa Birliği ülkesi olmasına rağmen, 2004 yılı itibariyle henüz Euro kullanımına geçmeden, hazine bonolarının bir kısmını Euro cinsinden çıkarmaktadır. Ayrıca, ABD’de hazine bonoları, dış iskonto, Türkiye’de ise, iç iskonto hesabına göre hesaplanmaktadır (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 25).

Hazine bonolarının, ikincil piyasasının derin ve canlı olması nedeniyle, her an nakde dönüştürebilmesi ve repo işlemlerinde karşılık olarak kullanılması gibi nedenlerden dolayı, Türkiye’de hazine bonosuna yatırım en çok bankalar tarafından tercih edilmektedir (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 25).

Parasız’a göre (2005: 84), hazine bonoları, kısa vadeli borçlanma araçlarıdır. Vadeler 3, 6, 9 ay olmak üzere bir yılın altında olmaktadır. Hazine bonolarının üzerinde faiz kuponunun olmadığı, ancak başlangıçta iskontolu olarak satıldıkları için fiilen bir faiz ödemesi söz konusu olduğunu ifade etmiştir.

Hazine bonosu, iskonto esasına göre işlem gördüğünden, vade sonu getirisi ve ikincil piyasadaki fiyatı, şu formül ile hesaplanmaktadır (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 26):

Örneğin, 91 gün vadeli, %18 getirili (iskontolu) olarak ihraç edilen hazine bonosunun nominal değeri 100 TL ise, belirtilen formül bu verilere uygulandığında, hazine bonosunun ikincil piyasa fiyatının 95,71 TL olarak hesaplandığı görülür.

1.2.3.2. Repo Đşlemleri

Repo, kısa vadeli para piyasası araçlarından birisidir. Repo anlaşmasında, bir taraf, diğer tarafa, menkul kıymet satar ve eşanlı olarak aynı menkul kıymeti belirlenen bir tarihte ve anlaşılan fiyattan geri satın alır. Bu durumda, başlangıçta, borç verilen tarafından, bir karşılık alınmış olarak verilen borcun garanti seviyesi arttırılmış olmaktadır. Karşılık olarak gösterilen menkul kıymetin likidite derecesinin oldukça yüksek olması gerekir. Hazine bonosu, devlet tahvili ve gelir ortaklığı senedi bunlara örnek olarak verilebilir (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 28).

Şıklar’a göre (2009: 13), repo, menkul kıymetlerin geri alım taahhüdü ile satışıdır. Bu nedenle, reponun kısa vadeli bir fon toplama aracı olduğunu söylemek mümkündür.

Parasız’a göre (2005: 84) repo, belirli bir vade sonunda belirli bir faiz ya da fiyatla geri alma taahhüdü yapılarak gerçekleştirilen tahvil satış anlaşmasıdır. Bu yöntemle bir finansal kuruluş ya da bir banka, yatırımcı kuruluşa ya da kişiye menkul değer satmakta ve bu menkul değerleri satış anında belirlenen fiyatı üzerinden belli bir süre sonra geri satın almayı taahhüt etmektedir.

Aşıkoğlu ve diğerleri ise, (2009: 420) repoyu, menkul kıymetlerin geri alım vaadiyle satımı, ters repoyu da menkul kıymetlerin geri satım vaadiyle alımı şeklinde tanımlamışlardır.

Ters geri satın alma anlaşması (reverse repo), aynı anlaşma olup diğer tarafın bakış açısıyla değerlendirebilmektedir. Eğer, bir taraf, aldığı borç para karşılığında karşı tarafa sahip olduğu menkul kıymeti ödünç vermekte ise, buna repo denir. Eğer, bir taraf, başlangıçta menkul kıymeti ödünç almakta ve karşı tarafa borç para veriyorsa, buna ters repo denir (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 28-29).

Repo işlemleri ters yönde de gerçekleşmektedir. Bu işlemler ters repo olarak adlandırılır. Ters repo işlemleri aracıların menkul kıymetleri müşterilerden satın almasını ve aynı zamanda gelecek tarihte anlaşılan fiyatlatan tekrar satacağına dair taahhüt etmesini içeren sözleşmedir.

Şıklar’a göre (2009: 13) ise, ters repo, menkul kıymetlerin geri satış taahhüdü ile alımı anlamına gelir. Bu nedenle, ters reponun kısa vadeli fon satış aracı olduğu söylenebilir.

Repo, genellikle, çok kısa vadelerde kullanılmaktadır. Herhangi bir gün sayısı anlaşmaya konu olabilir. Faiz kazancı ise, satın alma ve geri satma fiyatları arasındaki fark kadardır. Repo, ulusal para ve yabancı para cinsinde de yapılabilir. Repo sözleşmesi sahibinden başkasına devredilemez. Repo işlemleri, para piyasası ile tahvil piyasası arasında bir bağlantı kurmaktadır (Ceylan ve Korkmaz, 2010: 29).

Repo işlemlerinin gerçekleştirilme amaçları şunlardır (Civan, 2010: 8):

• Bankalar tarafından kısa dönemli fon sağlanması veya kısa vadeli fazla fonlara yatırım yapılabilmesi,

• Devlet tarafından açık piyasa işlemlerinin yapılabilmesi, • Para piyasası yatırımcılarının kullanabilmesi,

• Tahvil ticareti yapanlar tarafından elde edilen ticari envanterlerin finanslanabilmesi,

• Borsa profesyonellerinin kısa vadede spesifik menkulleri alabilmesi.

1.2.3.3. Finansman Bonoları

Genellikle büyük işletmeler tarafından çıkartılan kurumsal yatırımcılara ve işletmelere, belli bir iskonto karşılığında satılan kısa vadeli borç senetleridir. Đşletmenin adına çıkartıldığı ve güvenceli olmadığından, ancak büyük ve kredi oranı en yüksek işletmeler bu şekilde finansman sağlayabilmektedir.

Şıklar’a göre (2009: 13), Finansman bonosu, anonim ortaklık biçiminde kurulmuş olan işletmeler tarafından ihraç edilebilen kısa vadeli borçlanma aracıdır ve işletmelerin kısa vadeli fon ihtiyacını karşılamak amacıyla kullanılan menkul kıymetlerdir. Vadeleri 30 günden kısa, 360 günden uzun olmayan bu menkul kıymetlerin vadeleri 30’ar günlük periyotlarla belirlenebilmekte ve iskontolu olarak ihraç edilebilmektedir.

Parasız’a göre (2005: 84), finansman bonosu, büyük bankalar ve tanınmış işletmeler tarafından çıkarılmış kısa vadeli borç aracıdır. ABD’de finansman bonosunun geçmişinin 18. yüzyılın başlarına kadar uzandığını ifade etmiştir.

1.2.3.4. Banka Bonoları

Banka bonoları bir bankanın borçlu sıfatıyla düzenlediği emre muharrer bir senettir. Vadeleri en az 90, en çok 360 gün olabilir. Satış anında geçerli faiz oranıyla iskonto edilmiş fiyat üzerinden satışa sunulur (Parasız, 2005: 85).

Şıklar’a göre (2009: 14) ise, banka bonoları, kalkınma ve yatırım bankalarının kaynak sağlamak amacıyla, borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ettikleri, emre veya hamiline yazılı menkul kıymetlerdir.

1.2.3.5. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler

Đşletmelerin ve bankaların alacaklarını karşılık göstererek çıkardıkları, belirli bir faiz içeren ve alacakların vadesinden önce paraya çevrilmesine olanak veren menkul kıymetlerdir. ABD’de 1970’li yılların başında ortaya çıkmıştır. ABD’de varlığa dayalı menkul kıymetlerin üç tipi vardır. Bunlar ödeme aktarmalı sertifikalar (pass through), alacağa bağlı tahviller (asset-backed bonds) ve ödeme aktarmalı tahviller (pay through)’dir.

Şıklar’a göre (2009: 14) ise, varlığa dayalı menkul kıymetler, ihraç eden kurumun kendi ticari işlemlerinden doğan veya devraldığı alacakları karşılığında ihraç edilen menkul kıymetlerdir. Varlığa dayalı menkul kıymetler bankalar, anonim ortaklıklar, finansal kiralama kuruluşları, finans ortaklıkları tarafından ihraç edilebilir.

1.2.3.6. Mevduat Sertifikaları

Bankalara belli bir vade için yatırılan paralar karşılığında, mevduat sahibine yatırdığı paranın tutarını ve vadesini göstermek üzere verilen hamiline yazılı bir belgedir. Devredilebilir olması mevduat sertifikasının en önemli özeliğidir. Böylece, mevduat sahibi belirli bir parayı bankaya vadeli olarak yatırarak bir yandan bankaya fon sağlarken öte yandan, kendisine gelir sağlamaktadır (Parasız, 2005: 84).

Bu avantajlarına karşılık, mevduat sertifikaları, günümüzde para piyasaları aracı olarak kullanılmamaktadır. Bunun nedeni, bankaya mevduat sertifikaları karşılığı yatırılan fonlar için kimlik bilgilerinin gerekli olmaması ve bu aracın kara para aklama amacıyla kullanılabilmesidir (Aşıkoğlu vd, 2009: 420).

1.2.3.7. Banka Kabulleri

Banka kabulleri geniş ticaret bankaları tarafından garanti altına alınan kısa dönemli borç aracıdır. 10 büyük ana bankanın kabul kredileri anonim olarak işlem görür. Kabul kredileri yüksek likiditeli, düşük riskli ve düşük getirili yatırım araçlarıdır.

Bu para piyasası aracı, uluslar arası ticaret süreci içinde yaratılmaktadır ve birkaç yüzyıldır kullanılmaktadır. Banka akseptansı (çeke benzeyen bir ödeme biçimi) bir işletme tarafından tanzim edilen gelecekte belli bir tarihte ödenebilir bir tür bonodur (poliçe). Banka, üzerine çekilecek poliçeyi kabul ederek ya da kabul edildi kaşesini koyarak işletme yerine kendi itibarını koymaktadır. Banka bunu bizzat kendisi için borç sağlamak amacıyla da düzenleyebilir, para piyasasında alıp satabilir ve iskontoya tabi tutulabilir. Banka kabulü özellikle dış ticaretin finansmanına katkıda bulunmakta ve bankalara elverişli koşullarda fon sağlama olanağı vermektedir (Parasız, 2005: 84-85).

1.2.3.8. Banka Kredileri

Kredi, belli bir süre sonra ödemek vaadiyle, mal hizmet, para cinsinden satın alma gücünün sağlanması ya da var olan satınalma gücünün belli bir zaman sonra geri alınmak üzere başka bir kimseye devredilmesidir (Aşıkoğlu vd, 2009: 419).

Ticari bankalar tüm dünyanın başta gelen kısa süreli finans kaynağıdır. Genelde işletmenin alacak ve finansmanı amacı ile kullanılan ticari kredilerin kendi kendine finanse edici özellikleri vardır. Yani, alacağın tahsili veya stokların satışı ile birlikte geri ödenmektedirler.

1.2.3.9. Para Piyasaları Yatırım Fonu

Yatırım fonu, katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla belge sahipleri adına riskin dağıtılması ilkesine göre hareket ederek, menkul kıymetlerden oluşan portföyü

işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır. Yatırım fonları bankalar, aracı kurumlar ve sigorta işletmeleri tarafından kurulabilir. Portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazında en az %25’ini, devamlı olarak, Türkiye’de kurulmuş anonim ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış olan yatırım fonları, A Tipi, bunların dışındaki fonlar B Tipi yatırım fonu olarak adlandırılır (Şıklar, 2009: 14).

Para piyasası araçlarının ortak özelliği menkul değerler, kredi ya da borç araçları olmasıdır. Bu araçların vade tarihi sabittir. Fakat taşıdıkları risk ve getiri bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Çizelge 1.1’de, para piyasası araçlarının çeşitli özellikleri belirtilmektedir.

Çizelge 1.1: Para Piyasası Araçlarının Çeşitli Özellikleri

Para Piyasası

Araçları ^{Vade Aralığı Kupür Risk Özelliği}

Faiz Ödeme Özelliği Hazine bonoları 1gün-1yıl En az 0,1 TL ^Devlet

Güvencesindedir

Đskontolu Satılır Geri satın alma

sözleşmeleri (Repo) Pazarlığa dayanır (genellikle birkaç gün) Pazarlığa dayanır Güvencesi satılan hazine bonosudur Pazarlığa dayanır Mevduat Sertifikası ^{1-3-6-12 ay Sınırı yok} Mevduatla benzer güvenceye sahiptir Faiz vadede ödenir Finansman bonosu ^{30-360 gün En az 5 TL} Çıkarılan işletmenin likiditesine bağlıdır Đskontolu satılır Banka bonosu 90-360gün En az 1TL Çıkaran yatırım yada kalkınma bankasının likiditesine bağlıdır Đskontolu satılır VDMK 30-360 gün En az 1 TL Çıkaran yatırım ya da kalkınma bankasının likiditesine bağlıdır Genellikle iskontolu satılır

Kaynak: Civan, M. (2010), Sermaye Piyasası Analizleri ve Portföy Yönetimi, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa.