Osmanlı-Türk Modernleşmesi ve Türk Aydınının Tarihsel Gelişimi

Modern Türk aydının ilk ortaya çıkışı, XVII. yy başlarında Osmanlı’nın gerilemeye başlaması ile başlatılabilir. Bu tarihten önce de “ulema” olarak nitelendirilen ve Naima’nın “devlet vücudunun önemlisi, devletin damarlarındaki kan” olarak nitelediği bir ilim adamı sınıfı vardır. Ancak Ulema’nın yetiştiği ocak olan medreselerin zaman içinde koyu bir dogmatizme saplandığı ve insanları hayata değil, ahirete hazırlar bir mahiyete büründüğü söylenebilir. Sonuç olarak da gerek ulema sınıfı gerekse medreseler Osmanlı’nın son döneminde yaşadığı sıkıntılara da cevap verememiştir. (Tunaya, 2004a: 12). XVII. yy ile beraber ise, hepsi devletin içinden olan ve devletten geçinen okumuşların, bilgi ve birikimlerini “ideal düzenin” kurulması yönünde kullanmaya başladıkları görülmektedir.

Türk aydınının ikinci doğuşunun Tercüme Odası’nda yetişen bürokratların Batı’yı keşfetmeye başlamasıyla oluştuğu söylenebilir. Batı karşısında alınan yenilgiler, Batı’ya karşı eksiksiz bir hayranlık oluşturmuş ve bu durum Türk aydınının misyoner yanını güçlendirmiştir. Ülgener’in deyimiyle “…aydın artık belli bir statünün adamıdır…” (2006: 100). Tercüme Odası’nın öncesinde, Divan-ı Hümayun tercümanlığı mevcuttu ve esasen Reis'ül-küttab'ın maiyetinden olmamakla beraber bu tercümanlar da saraydaki Divan’da vazife yapmaktaydılar. Reis'ül-küttab'ın dış işlerinden sorumlu memur statüsünün gün geçtikçe güçlendiği dönemde, bu tercümanlar onun maiyetinin bir parçası sayılmaya başlanmışlardır. II. Mahmut döneminde, Bâb-ı Âli'nin yıldızının parlaması ve Divan’ın yıldızının sönmesiyle, burada bahsedilen diğer memurlar gibi tercümanlar da yeni icra merkezine taşınmışlardır (Findley, 1994: 67).

Ayrıca, 16. ve 17. yüzyıllarda bu görevi Müslümanlar yerine getirmekteyken, 18. yy’ın başlarından 1821 Mora isyanına kadar Bab-ı Âli’de bu işi Fenerli Rumlar yürütmüşlerdir. Bu isyanda, Rum tercümanların alakaları olduğu düşünüldüğü için, Devletin Rumlara güveni kalmamış ve Tercüme Odası’nda tercümanlık görevlerine

27

Müslümanların alınması sağlanmıştır. Namık Kemal, Ahmet Vefik Paşa, Agâh Efendi, Mustafa Reşit Paşa, Mehmet Emin Âli Paşa ve Fuat Paşa gibi Tanzimat döneminin ileri gelenlerinin bir kısmı Tercüme Odası’nda yetişmiştir. Ancak Tanzimat devlet adamlarından Âli Paşa döneminde, Müslüman tercümanlar kademeli olarak tasfiye edilerek onların yerine Ermeniler alınmıştır (Eryılmaz, 2006: 61-64; Ortaylı, 2001: 126-127). Neticede, ulemadan farklı olarak Avrupa’yı gidip gören, oradaki gelişmelerin farkında olan yeni bir aydın sınıfı ortaya çıkmıştır denilebilir. Ancak, Meriç’in ifadesiyle (1983a: 133), Kur’an’ın, hadislerin ve daha önceki imam ve müçtehidlerin tekrarlayıcısı olarak çalışan ulemanın yerini bu defa da Avrupalı yazarların tekrarlayıcılığını yapan Tanzimat aydınları almıştır. Osmanlı’da düşünce ile uğraşana âlim ya da ârif denilmiştir. Tanzimat’tan sonra aydınlar özellikle 18. yüzyıl Fransası’ndan etkilenmişler¹ ve kendilerini önce “efkârı münevvere eshabı” daha sonra ise kısaca “münevver” olarak nitelendirmişlerdir.

Tanzimat’la birlikte aydınlar kendilerine iki ana misyon belirlemişlerdir. Bunlardan biri “uygarlaştırma” diğeri ise “kurtarıcılık”tır. Tanzimat aydınının Batı’nın kendi dışındaki ülkeler için sahip olduğunu öne sürdüğü uygarlaştırma görevini gönüllü olarak üstlendiği ve bu yüzden geleneğin taşıyıcısı olan halk kitlelerini travmaya sokarak aydın-halk çatışmasının ve zıtlaşmasının temellerini attığı söylenebilir. Batı Avrupa’nın kendisine özgü koşullar içinde, üretim araçlarının mülkiyetine göre şekillenen sınıflara benzer bir oluşumu ve biçimlenişi Osmanlı’da görmek mümkün değildi. Çünkü üretim araçlarının büyük bir bölümü ve esas olarak toprağın mülkiyeti devletin elindeydi. Bu durum Osmanlı Đmparatorluğu’nda Platongil bir tabakalaşmaya yol açmıştır². Yani Osmanlı’da sınıf yapısını Filozof kral olarak padişah, koruyucular olarak seyfiye ve ilmiye son olarak da reaya oluşturmaktaydı. Osmanlı aydını sünuf-u devlet kökenli olduğu için, Osmanlı egemen ideolojisi içinde, halkı Tanrı’nın bir emaneti olarak görmüş ve onu kurtarma misyonunu kendine yüklemiş; ayrıca halk için neyin iyi

1 Bu dönem aydınlarında Fransız hayranlığı o kadar büyüktür ki, 1857 yılında Đstanbul’da Beyoğlu ve

Galata semtlerinin birleştirilmesi ile oluşturulan ilk belediyeye“Altıncı Belediye Dairesi” adı verilmiştir. Bunun nedeni ise Tanzimat’ın mimarlarından Mustafa Reşit Paşa ile Âli Paşa’nın, Paris’in, seçkin ve modern semti olan “Sixieme Arondissemet” (Altıncı Daire) denilen bölgesinde kısa bir süre oturmuş olmalarıdır (Eryılmaz, 2006: 206-207).

2

Çünkü Platon’a göre Devleti iyi ideasına sahip olan filozoflar yönetmelidir. Toplumun diğer bilgisiz olarak nitelendirdiği kesimleri ise devlet işlerinden uzak durmalıdır. Zaten örneğin zanaatçıların devlet işleriyle uğraşacak vakitleri de yoktur. Onların işi atölyelerinde çalışmaktır; başka bir yerde mesela mecliste kaybedecek zamana sahip değildirler (Platon, 1999).

28

olacağını kararlaştırma hakkını da kendinde bulmuştur. Bu nedenle Cumhuriyet döneminde yapılan uygulamalar için kullanılan “halka rağmen halk için” sloganının başlangıcı olarak Osmanlı son dönemi gösterilebilir (Kılıçbay, 1995: 176–177). Örneğin Osmanlı aydınlarının da, erken Cumhuriyet dönemi aydınlarının da savundukları temel fikirler, mesela demokrasi, halk tarafından hemen hemen hiçbir anlam ifade etmemektedir. Bu uzun bir dönem de bu şekilde devam etmiştir¹. Bu nedenle demokrasi halk tarafından anlaşılamayan bir “aydın lüksü” olarak düşünülmüştür (Türköne, 1994: 145).

Belge ise Osmanlı’da modern anlamda aydınların ortaya çıkışını 19.yy’a dayandırmaktadır. Bundan önce, Osmanlı devlet yapısı içinde, ortaçağda Batı’da görülenlere benzeyen kurumlar vardı. Kısaca özetlenecek olursa, bilgi ve ideoloji, “ulema” olarak tanımlanan, otoritesini dinden alan sınıfın tekelindeydi. Bunun bir ölçüde dışında kalan sanatçılar, yazarlar (eğer yine dini olan “tekke” gibi kurumlarda yetişmemişlerse) Batı’dakine benzer biçimde sarayın veya devlet büyüklerinin himayesi (patronaj) altında var olabilmekteydiler. Ancak hem Batılı olmayan hem de bir şekilde batı düzeyine erişmeye çalışan başka toplumlarda da benzeri gözlemlenen bir biçimde, edindikleri bilgilerin sonucunda kendileriyle devlet arasında belirli mesafelerin açılması kaçınılmaz olmuştur². Bu durum aydınların kendi ortamlarındaki duruma karşı görece daha “radikal” tavırlar alabilmelerine zemin hazırlamaktaydı (Belge, 1985: 123-124). Bu dönemden sonra aydın kendine yeni bir misyon bulmuştur: Batı’nın bilimini, ışığını getirerek devleti ve toplumu geri kalmışlıktan kurtarmak.

1867-1878 yılları arasında Yeni Osmanlılar olarak nitelendirilen ve bu dönemde yazı dilinin sadeleştirilmesinden, köklü sivil hürriyetlere kadar birçok konuda öncü çalışmaları olan bir aydın topluluğu daha ortaya çıkmıştır. Yeni Osmanlılar hem Türkçe okuyan halkın aydın donatımının aydınlanmacı kısmını hazırlayan ilk aydın topluluğu

1 Örneğin Tanzimat Fermanı’nın ilanı halk tarafından “vergilerin kaldırılması” olarak anlaşılmıştır,

Meşrutiyet’in ilanı ise askerliğin kalktığı ve artık halktan vergi alınmayacağı düşüncesini doğurmuştur. Yine Cumhuriyet döneminde halk, Demokrat Parti’yi “Demirkırat” olarak nitelendirmiş ve demokrasiyi jandarma zulmünün sona ermesi, zorla çalıştırmanın kalkması, vergi tahsildarlarının denetlenmesi olarak ifadelendirmiştir. Bu aslında demokrasinin halk tarafından anlaşılması konusunda aydınların yeterli açılımı sağla(ya)mamasından kaynaklanmaktadır. Çünkü böylelikle aydınlar, demokrasiyi anlaşılmaz kılarak onu üstü kapalı olarak tutarak seçkinci özellikler sergilemektedirler (Türköne, 1994: 145-146). 2

Bu nedenle Türk aydınları her dönemde yönetimler tarafından yaramazlık yapan çocuklar gibi görülmüş, muhalif söylem ve davranışlarına karşılık cezalandırılmaları da şiddetli olmamıştır. Sadece siyasi iktidar tarafından sağa sola yüksek devlet memuriyetleri verilerek sürülmüşlerdir (Türköne, 1994: 145).

29

olmaları hem de bu fikirlerle Đslam arasında bir sentez meydana getirmeye çalışmaları bakımından oldukça önemlidirler (Mardin, 2002: 10). Bu nedenle Cumhuriyet döneminde de yaşanan Türk devletinin temellerine Đslamı da yerleştirmeye çalışan çabaların temelleri Yeni Osmanlılar dönemine kadar götürülebilir.

Jön Türkler ise pozitivist tarih felsefesinden etkilenmişlerdir. Pozitivizmin temel vaadi, bilindiği gibi “ilerleme”dir. Jön Türkler’e göre, Batı’yı ileri kılan koşullar Osmanlı’da da yaratılmalıdır. Söz konusu koşullar bir kez yaratıldıktan sonra, Osmanlı’nın geleceği, Batılı ülkelerden farksız olacaktır. Jön Türk ideolojisi’ne göre; “ilerleme”, eğer toplumun daha iyiye doğru değişmesini ifade ediyor ise, toplumun yöneleceği “iyi”nin ne olduğu da, sadece “ilerleme taraftarları”nca bilinebilir. Dolayısıyla, toplumsal sorunların çözümü de “iyi”yi bilenlerin yönetimi altında gerçekleştirilmelidir (Köker, 2004: 127-128). Jön Türk Đdeolojisi’nin, pozitivist bir akılcılık, anayasal bir rejim (meşrutiyet) isteği ve halkçılık temelli bir yapılanması olduğu söylenebilir. Ancak Jön Türkler’in “halkçılık” ideolojisi demokratik ve özgürlükçü bir boyut taşımaktan çok, eğitilmiş seçkinlerin halkı aydınlatmaları, daha doğrusu seçkinlerin kendi “iyi”lerini halka benimsetmeye çalışmaları gibi bir görünüm ortaya koymaktadır.

Jön Türkler’de parlamenter bir siyasal rejim kurma isteği vardır. Bu istek onların demokrasi yanlısı olduğunu düşünmemize neden olabilir. Örneğin, Çaha (1999: 33), demokrasi düşüncesinin Jön Türkler’e kadar geri götürülebileceğini söylemektedir. Ancak onların bu isteği, devletin farklı “milliyetçilik akımları” sonucunda parçalanmasını önlemek amacıyla ortaya attıkları ifade edilebilir. Kısacası parlamentonun yerleşmesini istemek, özgürlüğün gerçekleştirilmesi için değil, devletin güçlendirilmesi ve kurtarılması içindir (Köker, 2004: 129-132). Diğer taraftan ne bireylerin ne de diğer etnik unsurların hak ve özgürlüklerini tesis etmek çabasının Jön Türk tarihinde görülmeyen bir olgu olduğu belirtilmelidir.

Zaman içinde Jön Türkler, kendi içlerinde ikiye ayrılmışlardır. Jön Türkler’in ilk kanadının başında Fransız Pozitivizmi’nden etkilenmiş olan Ahmed Rıza (kendisi Đttihat ve Terakki’nin kurucularındandır), diğer kanadında ise Anglo-Sakson Pozitivizmi’nin sözcülüğünü üstlenmiş olan Prens Sabahattin (kendisi Hürriyet ve Đtilaf Fırkası’nın kurucularındandır) vardır. Ahmed Rıza ve taraftarlarının merkeziyetçi, otoriter, rasyonalist ve üstten inmeci bir siyaset önermelerine karşılık, Prens Sabahattin âdem-i

30

merkeziyetçi, deneyimci, pragmatist ve liberal bir siyaset öğretisinin sözcülüğünü yapmıştır.

Tarihsel sürecin de bu iki ana akımın birbiri ile ilmi ve siyasal alanda çatışması neticesinde geliştiği belirtilmelidir. Küçükömer, bu iki farklı akımı, yeniçeri-esnaf-ulema birliğinden gelen; gerçek ve büyük kitlesiyle “Doğucu-Đslamcı” halk cephesine dayanan “sol yan” ile devleti kurtarmak amacında olan ve “Batıcı-laik” bürokratik geleneği temsil eden “sağ yan” olarak ikiye ayırmaktadır. Küçükömer’in gruplandırmasına göre; Jön Türklerin Prens Sabahattin Kanadı, Hürriyet ve Đtilaf Fırkası, Birinci Meclis’teki Đkinci Grup, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Serbest Fırka, Demokrat Parti ve Adalet Partisi yeniçeri-esnaf-ulema birliğinden gelen “Doğucu-islamcı” halk cephesine dayanan gruplardır ve “sol yan”ı oluştururlar. Buna karşılık, Jön Türklerin Đttihad ve Terakki Kanadı, Birinci Meclis’te Birinci Grup, Cumhuriyet Halk Fırkası ve sonra Partisi, Milli Birlik Grubu ve Ortanın Solu hareketini oluşturan CHP “Batıcı-laik” bürokratik geleneği temsil eden kuruluşlardır ve “sağ yan”ı oluştururlar. Küçükömer’in aynı zamanda muhalafet cephesi olarak da adlandırdığı “Doğucu-islamcı” grup, daima halkın geneline dayanmıştır ve seçim fırsatı bulduğunda halktan büyük destek kazanmıştır (2002: 72). Küçükömer’in bu sınıflandırmasının, belli bir bilgi birikiminin sonucu olduğu ve kendi içinde tutarlı olduğu söylenebilir. Ancak bu sınıflandırmanın her şeyden önce eleştirel bir amaçla yapıldığını söylemek de yanlış olmayacaktır¹ (Metin, 2002: 173). Aslında Doğucu-Đslamcı cephenin de tamamen Batı karşıtı olduğu düşünülmemelidir. Burada Doğucu-Đslamcı nitelendirmesi kültürel bir nitelendirmedir.

Küçükömer’e göre Batıdaki’nin tam aksine tarihi oluşumu içinde sınıfsal yapısı açıkça görülmeyen bir devlette, Batıcı-laik grup, ortaya çıkan anarşik ortamda iktidarda kalabilen bürokratlardı. Bu bürokratik grup ellerine geçen artık ürünü tekrar üretime yatırarak bu yoldan yeni bir artık ürün elde edebilecek sınıfa dönüştürmemekteydi. Bu batıcı grup, aydın kesimi temsil eder görünse de halktan kopuk olarak yaşamaktaydı ve

1 Đdris Küçükömer hem sağ söyleme ait “kültürel yabancılaşma, Batıcı-laik ideolojinin yukardan

dayatması” gibi kavramları; hem de sol söyleme ait “artık ürün, üretici güçler” gibi kavramları kullanmıştır. Her ne kadar Küçükömer, Batıcı-laik grubu eleştirse ve Doğucu-islamcı grup tarafından söylemleri sıklıkla kullanılsa da Nuray Mert’in de (2000: 66) belirttiği gibi onu sağ söylemlerin içinde değerlendirmek doğru olmaz. Çünkü Küçükömer, meseleye öncelikle “toplumcu” bir hassasiyetle yaklaşmaktaydı; diğer yandan da tarihsel değerlendirmesini büyük ölçüde Marksist tarih anlayışı çerçevesinde yapmaktaydı.

31

Batı’nın kendi gelişim modeline ters düşen bir yönde Batılaşma politikası gütmekteydi. Batıcı akımın bu özellikleri, Batı açısından değerlendirildiğinde, onda Batı’nın çıkarlarına aracı olmak durumuna düşmüş bir akım niteliği görülmektedir (1983: 248). Sadece sözde kültürel devrimden oluşan bir Batılaşma ne Osmanlı ne de Türkiye için bir kurtuluş yolu olarak görülebilirdi; çünkü bir devrim ancak ekonomik değişimlerle yani altyapıdaki değişimlerle tanımlanabilirdi. Batılaşma hareketini yürütenlerin başarısız olması ve bu hareketin yabancılaşma olarak tanımlanması da bu yüzdendi. Oysa, Osmanlı ve Türkiye tarihine özgü bir anlamda bürokrat olarak kabul edebileceğimiz Batıcı-laik grup, üretici güçlerin daha hızlı gelişmesini engellemiştir. Bazı dönemlerde (özellikle Tanzimat döneminde) üretici güçlerin azalmasına, hatta tasfiyesine sebep olmuştur. Batıcı akım bu yolda; hem Doğucu-Đslamcı akım içinden gerçek bir sınıf hareketinin doğmasını; hem de varolan düzenin temelden reddine gidebilecek bir oluşumun gelişmesini sürekli olarak engellemiştir (Erdem, 2000: 15-18). Yaygın kanı Cumhuriyet’i kuranların, başını Ahmed Rıza’nın çektiği kanattan geldiği biçimindedir. Bu durumda, “Cumhuriyet Türkiyesi”nin kuruluşunda Comte’un “pozitivist siyaset sisteminin izinde, merkeziyetçi, otoriter, bürokratik, seçkinci, laisist ve tepeden inmeci” felsefesinin yattığı söylenebilir (Özlem, 2002: 460). Keza Mustafa Kemal’in, düşüncede ve eylemde, büyük ölçüde pozitivist olduğu ve CHP’nin ünlü “altı oku”nun da pozitivist öğretinin temel şartlarından etkilendiği bilinmektedir.

Türk aydınının ortaya çıkışı ve gelişimi sürecindeki en önemli sorunun aydın-halk kopukluğu olduğu söylenebilir. Örneğin Ziya Gökalp, bir milletin münevverlerine, mütefekkirlerine o milletin güzideleri adı verilebileceğini, bu güzidelerin yüksek tahsil ve terbiye görmüş olmaları sebebiyle halktan ayrıldıklarını belirtmektedir. Đşte bu güzideler halktan “harsi” bir terbiye almak ve halka medeniyet götürmek için halka gitmelidirler (1997: 40). Gökalp bu söylemiyle aslında Batı’nın medeniyetinden haberdar olmayan ama kültürün de taşıyıcısı olduğuna inandığı halkla aydınlar arasında bir iletişim kurulması gerektiğini belirtmektedir.

Özellikle tek parti döneminde bu yapının daha da belirginleşmesi ve devlet politikası olarak kullanılması, muhalif seslerin de 1923 tarihinde oluşturulan II. TBMM’ye alınmaması çok partili siyasal hayata geçilinceye kadar âdem-i merkeziyetçi, deneyimci, pragmatist ve liberal aydınların kendilerini ifade mekanizmalarının da kapanmasına yol

32

açmıştır. Bu dönemde milliyetçi/muhafazakar sağ görüşlü aydınlar belli bir hareketin içinde yer al(a)mamışlar ve dağınık halde kendi düşüncelerini ifade etmeye çalışmışlardır. 1945 yılında çok partili hayata geçildikten sonra oluşan demokratik ortamda ise sağ aydınlar önce 1961 yılında Aydınlar Kulübü, daha sonra da 1970 yılında Aydınlar Ocağı çatısı altında bir araya gelmişlerdir.

33