Onbirinci Tenbihnâme:

Mektepleri olmayan köylerde mektepler yapılmasını ve mektepler yapılınca- ya kadar köylerde münasip hane ve odaların mektep haline konularak çocukların okutturulmasını dördüncü tenbihnâmemizle cümle nahiye müdür ve muavinleri- ne tenbih etmiştik.

Haber aldığımıza göre henüz ekser köylerde mektep yapılmamış ve bir oda bulunup çocuklar okutturulmaya başlanmamış idüğü anlaşıldığından bu kere de son defa tenbihnâmeyi gönderdik.

Şöyle ki;

Mektebi olmayan köyde mektep yapılıncaya kadar hemen şimdiden bir oda ve haneye çocuklar toplanılıp, köy imamına okutulmak üzere nâhiye müdür ve mua- vinlerin köylere çıkıp bu işe gayet dikkat ve gayret etmelerini yine tenbih ederiz.

Bu tenbihnâmemizden sonra vilâyetin bilcümle köylerine müfettişler gönde- rileceğinden, eğer müfettişler köylerde çocukların yine başıboş gezmekte ve oku- tulmamakta olduklarını görürse, hemen hükümete bildirecekleri cihetle o misüllû nâhiye ve müdür ve muavinleri der-akap azl olunacak ve bir daha müdürlük ve muavinlikte kullanmamak üzre isimleri kayd olunacaktır ve bu tenbihnâmenin ale’d-devam icra’y-ı ahkâmına kaza kaymakamları mecburdur. ( 6 Ocak 1885–25

K.Evvel 1300)‛88

Eğitim ile ilgili bu tenbihnâmelerin içerisinde en önemlisi Altıncı tenbihnâmedir. Halil Rıfat Paşa, 5 Kasım 1882 (R. 24 T. Evvel 1298) tari- hinde dördüncü ve altıncı tenbihnâmelerinin de bulunduğu bir projeyi Maarif Nezareti’ne gönderdi. Bu yazıda Paşa özet olarak; ‚Sivas Vilâye-

ti’nde 3052 köy olup, her köye bir mektep açılacağı düşünülürse, bir mektep için en az senelik 10 lira masraftan 3000 mektebe 30.000 lira masraf gerekir. Böyle bir masrafı ahalîden almak mümkün görünmüyor. Evkâf-ı münderise, yardımlar ve- saireden toplanacak paralar ile okul yapmak mümkün değildir. Ancak yapılması düşünülen mekteplerin masrafı için, bu köylerde toplam 98.200 çift hayvan oldu- ğu ve her çift hayvan başına 20 okka ödünç buğday alınarak, kiralanacak bir tar- laya ektirilmesi öngörülmüştür. Mahsul zamanında ödünç alınan buğday ve tarla kirası hemen ödenecek, geri kalan satılarak parası Maarif Sandığı’na yatırılacak- tır. Bu usule beş sene devam edildiği takdirde 29.460.000 kuruşluk bir sermaye meydana geleceği hesap edilmiştir. Böylece hem köylülere az faizle para verileceği, hem bir daha köylülerin yardım ve vergi için rahatsız edilmeyeceği ve hem de

okulların inşa, maaş ve diğer masraflarının karşılanabileceği düşünülmüştür‛89_.

Halil Rıfat Paşa’nın Altıncı tenbihnâmeyi nahiye müdürlerine gönde- rerek uygulamayı başlattığı bu teklifleri, 10 Ocak 1883 (R. 29 K. Evvel

88 _{Sivas Salnâmesi, 1302, s. 321–326, 331–332; Ali Birinci, ‚Halil Rıfat Paşa’nın Tenbihnâmeleri‛,}

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 3, Sivas 1984, s. 17–22; M. Varinli, Ha- lil Rıfat Paşa, s. 21–39; M. Aldan, İz Bırakan Mülkî İdare Amirleri, s. 91–99; Lütfi F. Tuncel, Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa ve Tenbihnâmeleri, Sivas 1987, s. 17–32, SİSKAV Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa ve Tenbihnâmeleri. s.57–80.

1298) tarihinde Meclis-i Vükelâ’da görüşülüp kabul edildikten sonra aynı gün Sadrazam Said Paşa tarafından Padişah’a arz edildi ve bir gün sonra da 11 Ocak 1883 (R. 30 K. Evvel 1298 – 2 Ra 1300) tarihinde irâdesi alına- rak resmiyet kazandı90_.

Bu tarihlerde Sivas Vilâyeti’nde ilk ve orta öğretim alanında pek çok şeyin yapılmış olması, bu veya buna benzer birtakım tedbirlerin alındığını göstermektedir. Ayrıca Halil Rıfat Paşa’nın Maarif Nezareti’ne müracaa- tından iki ay evvel sancaklarda teşebbüse geçmesi bu usulün o yıl uygu- lanmış olacağını akla getirmiş olsa bile; uzun zaman devam etmediğini rahatlıkla söylemek mümkündür91_.

Tenbihnâmelerden dördüncüsünde o dönemin okul yaşı hakkında da bilgiler bulunmaktadır. Bugün de üzerinde tartışılan ve 6 mı yoksa 7 mi olsun şeklinde görüşler ileri sürülen eğitime başlama yaşının, 1880’li yıllarda 5 yaş olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim dördüncü Tenbihnâmede bu konuda ‚<Erkek ve kız, bir çocuk 5 yaşına girdi mi mutlaka mektebe verdir-

sin‛ emri yer almaktadır. Bundan da o dönemin eğitim yaşının 5 yaş ola-

rak kabul edildiği görülmektedir92_.

Halil Rıfat Paşa’nın Sivas’ta yaptığı faaliyetlerden biri de bir ‚Is- lahhâne‛ kurmuş olmasıdır. Günümüzdeki sanat okullarının iptidaî tipinde olan bu mektebin adı ‚Islahhâne-i Sivas‛ olup öğrenci mevcudu 1882’de, 45 idi. Mektebe yetim ve kimsesiz çocuklar kaydedilmiştir. Bir müdür, bir ho- ca bir kâtip ve bir de bevvaptan (mektep kapıcısı) oluşan kadrosu ile ilgili olarak, ‚ ... Hazret-i Zıllulâhîde, bunlar devletten yevmiye alıp, elbise ve iaşeleri

vakıflarca bil ifa olunur....‛ denilmektedir. Bunlara bir kunduracı, bir şalcı us-

tası tayin kılınıp, iş bu çocuklardan bir takımı terzi, bir takımı kunduracı olarak yetiştirilmek için ustaların yanına verilerek, her gün sabahtan Kur’an, ilmihal ve itikad meseleleri ile dört saate kadar talim ve telkin olunduktan sonra, herkes ustalarının yanında zanaat öğreniyordu.

Yine Halil Rıfat Paşa’nın faaliyete geçirdiği bir başka mektep, ‚Mek-

teb-i İkdâm-ı Sivas‛tır. Bu mektebe rüştiye mezunları arasından kâtipliğe

kabiliyeti olanlar alınır ve aralarında iki kalfa tayin olunurdu. Her hafta Cumartesi günlerinde defterdarlıktan ilim, hesap usulü cedvel defteri, Pazartesi günleri adliye kâtipliği ve konulan kanunlar, Salı günü de Vilâyet kalemindekilerden Arapça ve Farsça dersler alırlardı.

90 _{BOA., İ.M.M. 3347/7.}

91 _{B. Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, s. 160.} 92 _{SİSKAV, Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa ve Tenbihnâmeleri. s.48}

Görüldüğü gibi birinci bölümdeki mektep tamamen zanaat erbabı yetiştirmeyi gaye edinen bir eğitim-öğretim müessesesi, ikinci mektep ise, memur ve kalem ehli yetiştirmek gayesi ile kurulmuş bir mekteptir93_.

Halil Rıfat Paşa’nın Sivas Valiliği zamanında kaleme alınan H. 1302 (1885) Sivas Salnâmesi’ne göre Müslüman ve Gayr-i Müslim sıbyan mek- teplerinin sancak ve kazalara göre dağılımı aşağıdaki şekildedir: 94

Liva ve Kazalar

Müslüman Sıbyan Mektepleri

Gayr-i Müslim Sıbyan Mektepleri Mektep sayısı Erkek öğ- renci Kız öğ- renci Mektep sayısı Erkek öğ- renci Kız öğ- renci Sivas 114 2693 1063 15 1121 366 Tunus 103 1791 416 15 597 12 Hafik 99 1895 704 22 220 100 Koçgiri 14 235 90 2 50 7 Yıldızeli 126 1796 403 3 265 15 Aziziye 74 6833 354 2 56 7 Divriği 25 1588 400 14 800 102 Darende 20 458 103 4 120 17 Gürün 32 672 102 3 70 17 Amasya 22 463 137 12 628 203 Merzifon 14 434 219 7 480 215 Osmancık 19 670 363 Maden-i Sim 42 734 447 4 97 36 Lâdik 59 776 411 18 132 51 Köprü 78 1751 1131 4 360 328 Havza 73 600 214 24 169 27 Mecitözü 81 1466 802 6 18 7 Tokat 13 316 259 16 299 82 Niksar 35 904 779 2 20 12 Erbaa 96 405 138 42 355 89 Zile 39 992 359 1 40 30 Karahisar-ı Şarki 54 577 307 12 220 79 Alucra 25 604 236 4 128 42 Suşehri 63 886 411 25 1083 176 Koyulhisar 65 1110 400 7 65 32 Hamidiye 80 1211 500 20 968 320 Toplam 1465 31860 10748 284 8361 2372

93 _{M. Barut, Halil Rıfat Paşanın Sivas Valiliği... s. 29–30.} 94 _{Sivas Salnâmesi, 1302, s. 454–456.}

Tanzimat devrinde bir türlü İstanbul dışına götürülemeyen maarif hizmetleri ancak II. Abdülhamid döneminden itibaren devletin her köşe- sine ulaştırılmaya başlanmıştır.

Orta dereceli okullara gelince; Sivas’ta 60 öğrencisi ve 10 öğretmeni bulunan bir Darü’l-Muallimin ile 443 öğrencisi 45 öğretmeni bulunan iki Rüştiye (biri sivil, diğeri askerî) Tokat’ta 360 öğrencisi 15 öğretmeni bulu- nan üç rüştiye, Amasya’da 240 öğrencisi, 8 öğretmeni bulunan iki rüştiye ve Şark-î Karahisar’da 150 öğrencisi 5 öğretmeni bulunan bir rüştiye bu- lunmaktadır95_.

Salnâmeye göre 1885 yılında Sivas Vilâyeti’nde toplam olarak 110 adet medrese bulunuyordu. Bu medreselerin sancak ve kazalara göre da- ğılımı ise şöyledir: 96

Sivas Amasya Tokat Şarki Karahisar

Sivas 6 Amasya 27 Tokat 15 Şarki Karahisar 3 Koçgiri 2 Merzifon 5 Erbaa 1 Koyulhisar 1 Divriği 3 Lâdik 2 Zile 6 Hamidiye 6 Aziziye 10 Mecitözü 1 Niksar 4

Gürün 10 Vezirköprü 6 Darende 8 Osmancık 2

Toplam 31 43 26 10

Bundan başka, 1885 yılında Halil Rıfat Paşa zamanında Sivas Vilâyeti merkezinde bir idadî(lise)nin yapımına ve açılmasına karar verilmiştir97_.

Ancak bu okulun eğitime başlaması 1887 yılında gerçekleşmiştir.

Sivas Vilâyeti’ndeki okullar arasında en kaliteli eğitimi hiç şüphesiz 1863 yılında yapılan bir antlaşma ile A.B.D. misyonerleri tarafından kuru- lan Merzifon’daki ‚Anadolu Koleji‛ veriyordu.

Başlangıçta Amerikan Board komisyonu misyonerlerinden Morsovan tarafından kurulan kurum teoloji semineri diye adlandırılmış fakat halk için hem dini, hem de sosyal hizmetleri yerine getiren bir yer olmuştur. Bu okul 1881 yılından itibaren yüksek okul düzeyine getirilmiştir. Bu ko- lej her hangi bir millet için kurulmuş olmayıp herkese açıktır. Fakat asıl kaynağını Ermeniler ve Rumlar arasında bulmaktadır98_.

Sivas merkezindeki Gayr-i Müslimlerin okullarına gelince:

95 _{V. Cuinet, La Turquie D’asie I, s. 621.} 96 _{Sivas Salnâmesi, 1302, s. 457.}

97 _{B. Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, s. 119.}

Gregoryen cemiyetlerinin idaresindeki 11 temel ve ilköğretim kuru- munda 1.020 erkek, 230 kız öğrenci ve 322 öğretmen bulunmaktadır. Pro- testanlara ait 8 okulda ise 431 öğrenci okumaktadır.

Vilâyetteki Gayr-i Müslim okullarının sayısı ve öğrenci mevcutları, azınlıklara tartışılmaz bir eğitim hürriyeti verdiğinin açık bir göstergesidir. Bu okullar kendi dillerinde eğitim yapabildikleri gibi, devlet hazinesinden de belirli bir oranda maddi destek görmüşlerdir. Cuinet’in verdiği bilgide merkez ilçenin nüfusunu bakılırsa azınlıkların okullaşma oranı Müslüman- larınkinden hayli yüksektir. 32.504 Müslüman nüfusun 2.071 öğrencisine karşılık 10.618 Gayr-i Müslim nüfusun 1.681 öğrencisi vardır99_.

Vilâyetteki azınlıkların orta dereceli okullarının olmayışının sebebi ise, Gayr-i Müslim öğrencilerin, her derecede Türk okullarında okuma haklarının olmasındandır. Bu da demokratik parlamenter rejimli günü- müz Türkiye'sinde azınlıklara tanınan eğitim serbestîsinin o yıllarda da mevcut olduğunu göstermektedir100_.

c. Tarım, Orman Sağlık, Ulaştırma.. vs. Alanlarında Diğer Tenbih- nameleri

Halil Rıfat Paşa’nın Sivas Valiliği esnasında yayınladığı 11 ten- bihnâmesinden 4, 6 ve 11. tenbihnâmeleri eğitim ve öğretimle ilgili olup, bunları bir önceki başlıkta vermiştik. Nahiye müdürlerine hitaben yazılan tenbihnâmeler, daha ziyade köylerin kalkınmasına ve hayat şartlarının düzenlenmesine yönelik çalışmaların bir parçasıdır. O yüzden de Halil Rı- fat Paşa bu tenbihnâmelerde sade bir dil kullanmıştır. Tenbihnâmelerden 3. ve 7.si ulaşımla ilgilidir. Ancak bunlar yukarıda da bahsedildiği gibi devlet yolları yapımının bir parçası olmayıp, köylere yönelik çalışmaların bir parçası olduğundan bu bölüme almayı uygun bulduk. Diğer ten- bihnâmeler ise tarım ve ormanlar ile ilgilidir. Halil Rıfat Paşa’nın eğitim ve öğretimin yaygınlaştırılması dışındaki diğer tenbihnâmeleri şunlardır:

1. Sivas Vilâyeti’nden Devâir-i Nevahi Müdürleri’ne Birinci Ten-