Olumlu Edim Yükümlülükleri ve Olumsuz Edim

Borçlu, gerek bir şey yapmaya ya da vermeye ilişkin olumlu yükümlülüklerin gerekse bir şey yapmamaya ilişkin olumsuz yükümlülüklerin yerine getirilmesinde kullandığı yardımcı kişilerin fiillerinden dolayı TBK m. 116 uyarınca sorumludur302.

Olumlu edim yükümlülükleri, satıcının satılanı alıcıya teslim ederek mülkiyetini sağlama yükümlülüğünde olduğu gibi, borçlunun malvarlığından veya zilyetliğinden bir şey vermek suretiyle yerine getirdiği verme yükümlülüğü veya tesisatçının su borularını tamir etme yükümlülüğünde olduğu gibi, borçlunun bedeni ve fikri gücü ile yerine getirdiği yapma yükümlülüğü şeklinde olabilir303. Nitekim borç ilişkilerinden çoğunlukla olumlu edim yükümlülükleri doğmaktadır. Verme veya yapma edimi, bu edimin yerine getirilmesi amacıyla kendisine başvurulan yardımcı kişi tarafından ihlâl edildiği takdirde, TBK m. 116 gereğince tazminat yükümlülüğüne dönüşebilir.

301 _{Şenocak, s. 92 - 93.}

302 _{Gündoğdu, s. 243; Şenocak, s. 97 - 98; Zevkliler / Ertaş / Havutçu / Aydoğdu / Cumalıoğlu, s.} 320.

303 _{Ataay, s. 42; Ayan, s. 47; Aydıncık, s. 9; Bilgili / Demirkapı, s. 11; Erdoğan, s. 16; Gülerci, s.} 26; Kocayusufpaşaoğlu, s. 35; Serozan, Borçlar Hukuku, s. 13.

101

Olumsuz edim yükümlülüklerinin konusu ise, yapmama şeklinde bir kaçınma veya katlanma borcu olabilir304. Gerek bir borç ilişkisi gereği yerine getirilmesi gereken asli edim yükümlülükleri gerekse borç ilişkisiyle borçlanılan asıl edimi güvence altına almayı amaçlayan yan yükümlülükler olumsuz edim yükümlülüğü şeklinde kararlaştırılabilir. Doktrinde, rekabet etmeme yükümlülüğü veya bir gayrimenkul üzerine kat çıkmama yükümlülüğü gibi ilk grupta yer alan olumsuz edim yükümlülüklerine bağımsız yapmama yükümlülüğü; satıcının satılan ancak henüz alıcıya teslim edilmeyen mala zarar vermeme yükümlülüğü gibi ikinci grupta yer alan olumsuz edim yükümlülüklerine ise bağımlı yapmama yükümlülükleri denilmektedir305.

Bağımsız yapmama yükümlülükleri çoğunlukla borçlunun bir hakkı veya bir sırrı taşıyan ve alacaklı tarafından arzu edilmeyeni yapma konusunda kendisine özel menfaatler ya da fırsatlar sağlayan bir şeyin sahibi olması nedeniyle bir sözleşmenin konusu yapılırlar. Bu hâllerde olumsuz edim yükümünün konusu, söz konusu özel durumlar nedeniyle alacaklı açısından mevcut olan tehlikenin ortaya çıkmamasıdır306.

Bazı durumlarda arzu edilmeyen davranış tamamen borçlunun şahsına bağlıdır. Sözgelimi, ünlü bir müzisyenin başka bir firma için plak yapmamayı taahhüt etmesinde durum böyledir. Olumsuz edim yükümünün sıkı sıkıya borçlunun şahsına bağlı olduğu bu gibi hâllerde, yükümlülüklerin yardımcı kişi tarafından ihlali söz konusu olmaz307.

Olumsuz edim yükümlülüğünün konusunun borçlunun şahsına sıkı şekilde bağlı olduğu yukarıda belirtilen durumların haricinde, borçlunun, olumsuz edim yükümüyle borçlanılan sonucun yardımcı kişi tarafından ihlal edilmesinden dolayı

304 _{Ataay, s. 42; Aydıncık, s. 6, dn. 6; Erdoğan, s. 16; Gülerci, s. 26; Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s.} 6; Kocayusufpaşaoğlu, s. 37; Serozan, Borçlar Hukuku, s. 13.

305 _{Şenocak, s. 98; Aral, s. 64 vd.} 306 _{Gündoğdu, s. 67; Şenocak, s. 100.} 307 _{Şenocak, s. 99 - 100.}

102

sorumlu tutulması için, bu kişiye söz konusu yüküme aykırı davranma imkânını vermiş olması veya bu kişi ile kurmuş olduğu ilişkinin ihlali kolaylaştırmış olması gerekmektedir.

Öte yandan, yasağın sebebini teşkil eden özel durumun üçüncü kişiye devredildiğinin veya genişletildiğinin kabul edilebilmesi için borçlunun yardımcı kişiye sağladığı konumun, borçlunun yasağın kapsamının ve şeklinin tayininde rol oynayan konumuyla mukayese edilebilmesi ve yardımcı kişinin bu şekilde sahip olduğu konumun alacaklıda borçlunun konumuna benzer bir endişeye sebebiyet veriyor olması gerekir308. Bu kapsamda, tek satıcılık sözleşmesi kapsamında tek satıcının bölgesine kendisi doğrudan satış yapmamayı ve başka bölgelerdeki diğer tek satıcıların birbirlerinin bölgesinde satış yapmamalarını üstlenen üretici, bölgelerden birinde tek satıcılık hakkına sahip olan bir satıcının diğer bir tek satıcının bölgesinde satış yapması dolayısıyla sorumlu tutulabilecekken, deposunda çalışan bir işçinin imalat fazlası bir koli malın bir kereye mahsus olmak üzere para karşılığı satması sebebiyle sorumlu tutulamayacaktır. Zira, ikinci durum alıcının söz konusu yasağın konulmasına ilişkin menfaatlerinin sarsılmasına sebebiyet vermez.

Borçlunun, üçüncü kişinin yapmama yükümlülüğüne aykırı davranışlarından dolayı sorumlu olması için, alacaklıyı tehlike altına sokan durumun üçüncü kişiye bizzat borçlu tarafından sağlanması gerekir. Üçüncü kişinin, alacaklıyı tehlike altına sokan durumu örneğin yayılması yasak olan bir bilgiyi borçlunun iradesine aykırı olarak hukuka aykırı şekilde veya gizlice elde etmesi hâlinde, borçlu bu konuda ancak kendisine bir kusur atfedilebildiği takdirde, TBK m. 112’ye göre kendi kusurlu davranışı nedeniyle sorumlu olur. Sözgelimi, kendisine müşterisi tarafından gizli bilgiler içeren dosyalar bırakılan banka, herhangi bir kusuru bulunmadığı sürece söz konusu gizli bilgilerin, dosyaların soygunla başkalarının eline geçmesi sebebiyle ifşa olmasından dolayı sorumlu olmazken; çalışanlarından birinin söz konusu gizli bilgileri ifşa etmesinden dolayı sorumlu

103

olur. Bununla birlikte, borçlunun bilgi ve iradesi dâhilinde alacaklıyı tehlike altına sokan durumu elde eden üçüncü kişinin, borçlunun güvenini kötüye kullanması veya onun tarafından konulan yasağa uymaması önemli değildir309.

TBK m. 116 gereğince borçlunun olumsuz edim yükümlülüğünün üçüncü kişi tarafından ihlâlinden dolayı sorumlu olması için, doktrinde yukarıda belirtilen koşullara ek olarak, borçlunun, üçüncü kişinin olumsuz edim yükümlülüğüne aykırı davranması hâlinde kendisinin söz konusu yükümlülüğe uymasının artık alacaklı açısından bir değer arz etmeyeceğini öngörebilmesi ve ilaveten alacaklının da, üçüncü kişinin yapmama yükümlülüğüne uyması hususunda borçlunun yardımına muhtaç durumda bulunması gerektiği ifade edilmektedir. Bu görüşe göre, alacaklının, üçüncü kişinin kendisini tehlikeye sokacak davranışını bizzat engelleyememesine karşılık, borçlunun, sahip olduğu bir hak veya özel bir konum sayesinde üçüncü kişinin söz konusu davranıştan kaçınmasını sağlayabildiği durumlarda, alacaklının, üçüncü kişinin yapmama yükümlülüğüne uyması için borçlunun yardımına muhtaç olduğu kabul edilmektedir310.

Borçlunun, alacaklı için şahsi tehlike arz eden özel konumunu üçüncü kişiye tamamen devretmesi hâlinde, borçlanılan sonuç ancak bu özel konumu iktisap eden kişi tarafından gerçekleştirilebilir duruma geldiği için, üçüncü kişi, borçlunun olumsuz edim yükümlülüğüne konu davranışı yapmamasını sağlamakla yükümlü ve bu hususta sorumlu olduğu yardımcı kişisidir. Örneğin, komşusuna karşı sözleşmeyle taşınmazı üzerinde belirli bir kullanım tarzından kaçınmayı üstlenen taşınmaz maliki, sadece söz konusu taşınmazını üçüncü kişiye devretmekle bu yükümlülükten kurtulamamalıdır. Bu kapsamda, kaçınma yükümlülüğü altına giren eski taşınmaz maliki, sözleşme süresi devam ettiği sürece ve alacaklının menfaatlerini ilgilendirdiği sürece, bu şeyi iktisap eden kişinin sözleşmeyle kararlaştırılan yasağa uymamasından dolayı da sorumlu

309 _{Şenocak, s. 102.}

104

olmalıdır311_{. Zira uğruna yasak konulan faaliyetin üçüncü kişiye devredilmesi}

hâlinde, borçlunun yapmama yükümlülüğünün, üçüncü kişinin bu yasağa uymasını sağlama yükümlülüğü olarak devam etmesi gerektiği kabul edilir312.

Bununla birlikte, borçlu, olumlu bir edimi ve onunla ulaşılmak istenen sonucu tehlikeye düşürecek davranışlardan kaçınmaya ilişkin, borçlanılan asıl edimi güvence altına almayı amaçlayan bağımlı yapmama yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde edim konusuna ilişkin olarak kendisine yardımcı olan kişilerin fiillerinden dolayı da sorumludur. Sözgelimi, bir otel işletmecisinin önceden rezerve edilen otel odasını başka bir müşteriye kiralamama yükümlülüğü bağımlı bir yapmama yükümlülüğüdür. Buna göre, rezerve edilen otel odasını bir başka müşteriye kiralamama yükümlülüğü altında bulunan otel işletmecisi, otelde çalışan bir resepsiyon görevlisinin önceden rezerve edilmiş olmasına rağmen bu odayı başka bir müşteriye kiralaması hâlinde, TBK m. 116 gereği arzu edilen sonucun ortaya çıkmamasından dolayı sorumludur. Benzer şekilde, kiralananı kullanırken kiralanana zarar vermeme yükümlülüğü altında bulunan kiracı da, eşinin ve çocuklarının kiralananı kullanırken kiralanana zarar vermesinden dolayı sorumludur313.