Edim Yükümlülükleri 87

Borç ilişkisinden doğan edim yükümleri kendi içerisinde asli edim yükümü ve yan edim yükümü olarak ikiye ayrılır247.

3.1.2.1.1.1. Asli Edim Yükümlülükleri

Asli edim yükümlülükleri, borç ilişkisinin doğrudan doğruya meydana getirdiği, borç ilişkisine hukuki özelliğini veren ve bu ilişkisinin tipini belirleyen edim yükümlülükleridir248. Örneğin, bir satım sözleşmesinde satılanın alıcıya teslim edilmesi ve satılanın mülkiyetinin ona geçirilmesi yükümlülüğü ile alıcının satış bedelini satıcıya ödeme borcu, haksız fiilden doğan borç ilişkisinde tazminat ödeme yükümlülüğü, aile hukukundan doğan anne ve babanın çocuğun bakım, eğitim ve korunması giderlerini karşılama yükümlülüğü (TMK m. 327) söz konusu borç ilişkilerini karakterize eden asli edim yükümlülüklerindendir.

Asli edim yükümlülükleri, yan edim yükümlülüklerinden bağımsız olarak ifası dava edilebilen yükümlülüklerdir249. Asli edim yükümlülükleri, iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde karşılıklılık (synallagma) içerisinde yer alırlar250. Buna göre, asli edim yükümlülüklerinin ifasının yardımcı kişiye bırakılması hâlinde, yükümlülük yardımcı kişi tarafından gerektiği şekilde yerine getirilmediği

247 _{Borç ilişkileri kapsamında ortaya çıkabilecek olan edim yükümlülükleri asli – yan edim} yükümlülükleri ayrımının yanı sıra, yükümlülüğün meydana geldiği süreç esas alınarak asli –tali edim yükümlülükleri ayrımına tabi tutulabilir. Asli – tali edim yükümlülükleri ayrımında, borç ilişkisinden ilk planda doğan ve borç ilişkisinin tipini belirleyen yükümlülüklere asli edim yükümlülükleri, borç ilişkisinin doğduğu anda mevcut olmayan, bununla birlikte daha sonraki safhalarda borç ilişkisinin bir değişikliğe veya genişlemesi sonucu, asli edim yükümlülüklerinin yerine geçen veya onların yanında yer alan yükümlülüklere ise tali edim yükümlülükleri denilmektedir. Bkz: Bilgili / Demirkapı, s. 16 - 17; Kocayusufpaşaoğlu, s. 11, dn. 20.

248 _{O. Gökhan Antalya, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt I, İstanbul 2015, s. 13; Aral, s. 34;} Ayan, s. 51; Bilgili / Demirkapı, s. 16; Cansel / Özel, s. 525; Erdoğan, s. 24; Eren, 2017, s. 31; Gülerci, s. 40; Gülerci / Kılınç, s. 63; Hamdi Tamer İnal, 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’na Göre Borca Aykırılık Dönme ve Fesih, Güncellenmiş 5. Baskı, Ankara 2015, s. 43; İnan / Yücel, s. 82; Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s. 29; Kocayusufpaşaoğlu, s. 7; Serozan, Borçlar Hukuku, s. 11; Tekinay / Akman / Burcuoğlu / Altop, s. 17; Zevkliler / Ertaş / Havutçu / Aydoğdu / Cumalıoğlu, s. 30.

249 _{Antalya, Borçlar Hukuku, s. 13; Eren, 2017, s. 32; Gülerci, s. 40; İnal, s. 236.} 250 _{Antalya, Borçlar Hukuku, s. 13; Aral, s. 35; Eren, 2017, s. 32; İnal, s. 236.}

88

takdirde, yükümlülüğün ifası isteminde bulunan taraf kural olarak TBK m. 97 uyarınca kendi yükümlülüğünü yerine getirmekten kaçınabilecek ve TBK m. 125 vd. hükümlerine göre hareket edebilecektir251.

Borçlu tarafından rızası ile yerine getirilmediği takdirde alacaklı tarafından dava veya cebri icra konusu yapılamayacak bir asli edim yükümlülüğünün, sözgelimi kumar ve bahis borcunun ya da zamanaşımına uğramış bir borcun ifasında yardımcı kişi kullanılması hâlinde, eksik borç niteliğindeki bu asli edim yükümlülüğünün borçlu tarafından veya yardımcı kişi tarafından ihlal edilmesi arasında bir ayrım gözetilmez. Dolayısıyla kural olarak eksik bir borç yardımcı kişi tarafından ifa edilirken, ifa konusu edim bu kişinin davranışıyla imkânsız hâle gelir veya kötü ifa söz konusu olursa, bu sebeple borçludan tazminat talep edilmesi mümkün değildir252. Bununla birlikte, bizim de katıldığımız görüşe göre, borçlu ya da yardımcı kişi tarafından edimin yerine getirilmesinde diğer bir özen eksikliği nedeniyle sadece eksik borç niteliğindeki edim yükümünün değil, genel bir yükümlülüğün ihlal edilmesi ve bu suretle eksik borç alacaklısına bir zarar verilmesi hâlinde söz konusu ihlalden doğan tazminat yükümlülüğü dava edilebilmelidir253.

3.1.2.1.1.2. Yan Edim Yükümlülükleri

Borç ilişkilerinde asli edim yükümlülüklerinin yanı sıra, doğrudan kanunda öngörülen veya borç ilişkisinin taraflarınca kararlaştırılabilen ya da dürüstlük kuralından doğan ve asli edim yükümlülüğündeki ifa yararının gerçekleşmesine katkıda bulunan yan edim yükümlülükleri de mevcut olabilir254. Sözgelimi mesafeli satışlarda TBK m. 226 uyarınca satılanın ayıplı olduğunu ileri süren

251 _{Aral, s. 35; Eren, 2017, s. 32; Şenocak, s. 83 - 84.}

252 _{Eren, 2017, s. 1095; Zevkliler / Ertaş / Havutçu / Aydoğdu / Cumalıoğlu, s. 320.}

253 _{Şenocak, s. 84 ve orada dn. 102’de anılan A. Koller, Die Haftung für den Erfüllungsgehilfen} nach Art. 101 OR, Diss Freiburg, B. 2, Zürich 1981, N. 144, dn. 111.

254 _{Antalya, Borçlar Hukuku, s. 14; Aral, s. 36; Cansel / Özel, s. 253; Eren, 2017, 32 - 33; Gülerci,} s. 40; Gülerci / Kılınç, s. 53; Gündoğdu, s. 62 - 63; Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s. 30; Kocayusufpaşaoğlu, s. 11 - 12; Serozan, Borçlar Hukuku, s. 11; Pierre Tercier / Pascal Pichonnaz / H. Murat Develioğlu, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 2016, s. 45.

89

alıcının bulunduğu yerde satıcının temsilcisi bulunmaması hâlinde, satılanın korunması için gerekli önlemleri geçici olarak alma yükümlülüğü, kira sözleşmesinde, kiracının TBK m. 317 uyarınca kiralananın olağan kullanımı için gerekli temizlik ve bakım giderlerini ödeme yükümlülüğü, yine bir işletmenin bütün işlerini yöneten veya işletme sahibinin hizmetinde bulunan ticari temsilcilerin, ticari vekillerin veya diğer tacir yardımcılarının TTK m. 553’den doğan rekabet yapma yasağı kanundan doğan yan edim yükümlülüklerindendir. Bunun yanı sıra, borç ilişkisinin tarafları da, sözleşme serbestisi çerçevesinde asli edim yükümlülüklerinin yanında sözgelimi satım sözleşmesinde satıcının satılan malın montaj, bakım ve kontrolünü gerçekleştirmesini veya hizmet sözleşmesinde TBK m. 444 uyarınca işçinin sözleşme sona erdikten sonra işvereni ile rekabet etmemesini yan edim yükümlülüğü olarak kararlaştırabilir255.

Öte yandan yan edim yükümlülüklerinin kanun tarafından öngörülmemiş ya da taraflarca kararlaştırılmamış da olsa, doğruluk ve dürüstlük kuralları çerçevesinde sözleşmenin yorumlanması ve tamamlanması suretiyle ortaya çıkabileceğini savunan görüşe256 göre, satıcının ve yüklenicinin sözleşme konusu şeyin kullanımına ilişkin gerekli talimatları verme gibi bilgi verme yükümlülükleri bu tür yükümlülüklerdendir257. Buna karşın, bu görüş, dürüstlük kuralının doğrudan kaynaklık ettiği yükümün bir yan yüküm olduğu, yan yükümün somutlaşarak yan edim yükümüne dönüştüğü ve ifa davasıyla talep edilebilir niteliğe kavuştuğu ileri sürülerek, dürüstlük kuralından doğrudan doğruya bir yan edim yükümünün doğmayacağı gerekçesiyle eleştirilmektedir258.

Yan edim yükümleri, asli edim yükümlülüklerinden bağımsız olarak talep ve dava konusu edilebilmektedir. Zira, yan edim yükümlülükleri, borç ilişkisinin asli

255 _{Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s. 30.}

256 _{Antalya, Borçlar Hukuku, s. 14; Aral, s. 37; Cansel / Özel, s. 252; Eren, 2017, s. 34; Gülerci, s.} 41; Gülerci / Kılınç, s. 63 - 64; Kocayusufpaşaoğlu, s. 12; İnal, s. 283 – 284; İnan / Yücel, s. 82; Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s. 30.

257 _{Şenocak, s. 85 - 86.}

258 _{Özge Erbek, Tüketici Satımlarından Satıcının Sözleşme Öncesi Aydınlatma Yükümlülüğü ve} İhlalinin Sonuçları, doçentlik tezi, İzmir 2010, s. 16 - 17, dn. 59.

90

ediminden bağımsız ve ikincil nitelikte bir amaca hizmet etmekte ve her hâlde ayrı bir edim yükümlülüğü teşkil etmektedir259.

Bununla birlikte, doktrinde yan edim yükümlülüklerinin ivazlı ve özellikle tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde karşılıklılık ilişkisi (synallagma) içerisinde olup olmadığı tartışmalıdır. Doktrinde bazı yazarlar260, herhangi bir şarta tabi tutmaksızın yapılan bir sözleşmede diğer tarafın borçlandığı karşı edimin belirli bir kısmının, yan edimin ifası göz önünde tutularak belirlendiğini ve bu sebeple yan edim yükümlülüklerinin karşılıklılık ilişkisi içerisinde olduğunu ileri sürmekte, bazı yazarlar261 ise yan edim yükümlülüklerinin karşılıklılık ilişkisi içerisinde olmadığını belirtmektedir. Buna karşılık, diğer tarafın borçlandığı karşı edimin belirli bir kısmının yan edimin ifası göz önüne alınarak kararlaştırılması veya yan edim olmaksızın asli edimin herhangi bir değer taşımaması hâlinde yan edimlerin karşılıklılık ilişkisi içerisinde yer aldığını kabul eden yazarlar da bulunmaktadır262. Bizim de katıldığımız bu görüşe göre, yan edim yükümünün değişim ilişkisi içerisinde yer alıp almadığı taraf iradeleri ve somut olay göz önünde bulundurularak değerlendirilmeli, yan edim yükümlülüğü, asli edim yükümlülüğü ile birlikte karşı tarafın edimini taahhüt etmesine sebep olacak kadar önemli olduğu takdirde karşılıklılık ilişkisi içerisinde olduğu kabul edilmelidir. Yan edim yükümlülüklerinin ifasının kısmen veya tamamen yardımcı kişiye bırakılması hâlinde de borçlu, yardımcı kişinin söz konusu yükümlülüğü ihlal etmesinden doğan zararlardan dolayı sorumlu tutulabilecektir263. Sözgelimi, satım konusu makinenin kullanımını öğretme yükümlülüğünün ifasında yardımcı kişi kullanan borçluya karşı alacaklı TBK m. 116 hükmüne başvurabilir.

259 _{Aral, s. 36; Bilgili / Demirkapı, s. 17; Eren, 2017, s. 33; Gülerci, s. 41; Günay, s. 41;} Gündoğdu, s. 63; İnal, s. 297; İnan / Yücel, s. 82; Kılıçoğlu, Borçlar Hukuku, s. 31; Tekinay / Akman / Burcuoğlu / Altop, s. 18.

260 _{Eren, 2017, s. 34.}

261 _{Erbek, s. 14, dn. 47’de anılan J. Gernhuber, Das Schuldverhältnis, Tübingen, 1989, s. 325.} 262 _{Erbek, s. 14; Şenocak, s. 86; Tekinay / Akman / Burcuoğlu / Altop, s. 18.}

91