dikkate alınması ve incelenmesi zorunludur. Zira şer‘iyye sicilleri Osmanlı şer‘î hukukunu ve örfi hukukun ilkelerini kapsamaktadır. Osmanlı hukukunun Osmanlı topraklarında uygulayıcısı olan kadılar şer‘iyye sicillerinin bir tarafında kayıt altına almış oldukları merkezden gönderilen kanunnameler ile diğer bir tarafında yer alan bölgedeki resmi dava ve kayıtlar Osmanlı hukukunun hayata yansıyan görünümleridir.
66 Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, I, 16. İlgili araştırma: Özer Ergenç, “1600-1615 Yılları Arasında Ankara İktisadî Tarihine Ait Araştırmalar”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Ankara 1975, s. 145-168.
67 Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, I, 16. İlgili çalışma: İbnülemin Mahmud Kemal – Hüsameddin Efendi,
Evkâf-ı Hümâyûn Nezâretinin Târihçe-i Teşkilâtı ve Nuzzârın Terâcim-i Ahvâli, Dersaaadet 1335.
68 Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, I, 16-17. İlgili araştırma: R. R. Yücer, “On Altıncı Asırda Asker Toplama Zorluğu”, Uludağ, Mayıs 1940, sy. 27, s. 27-31.
Gerek kanunnamelerin yorumlanması gerekse şer‘î hukukun reâya karşısında tatbîkinin görülmesi açısından şeriyye sicilleri soyut kanun normlarının pratik uygulamasıdır.69
Osmanlı hukuk tarihi araştırmalarında sadece kanunnamelerle yetinmek yeterli olmayıp, İslam hukukunun uygulanışı ile ilgili gerçeğe yakın yorumlar yapabilmek için uygulama kaynaklı olan şer‘iyye sicillerinin ihmal edilmemesi gerektiği vurgulanmıştır.70 Şer‘iyye sicilleri dikkate alınmadan yapılan bazı İslam hukuku
araştırmalarının hatalı hükümler içermesi sebebiyle tenkit edildiği görülür.71 Yine
Batı’da yapılan bazı çalışmalarda72 İslam hukukunun uygulamalı bir hukuk olmayıp,
kuramsal olduğu hatta İslam ticaret hukukunun ölü doğduğu iddia edilmiştir. Ancak daha sonraları şer‘iyye sicilleri dikkate alınarak yapılan araştırmalarda73 yukarıdaki
iddianın geçersiz olduğu ortaya konmuştur.74 Mesela faizle borç verme muameleleri,
millet sistemi eleştirisi ve 16. yüzyıl sonundaki nüfus patlaması gibi konulara dair ilgili dönemde ortaya atılan bazı iddialar Jennings75 tarafından siciller temel alınarak
yapılan çalışmalarla çürütülmüştür.76 Amerikalı bilim adamı Abraham L. Udovitch’in
Ortaçağ İslamında Şirket ve Kar adlı eseri de faizli muameleler ile ilgili iddialar bakımından önemli bilgiler içermektedir.77
Özel hukuk tarihi bakımından da sicil kayıtları oldukça detaylı bilgiler içermektedir. Günümüz hukuk anlayışı ve sistemiyle söylemek gerekirse şahıs, aile, miras, eşya ve devletler hususi hukuku alanlarına dair kayıtlar bolca bulunmaktadır. Mesela aile hukuku ile ilgili mahkeme kararları ve sicil kayıtlarından eski Türk aile
69 Köksal, Fıkıh ve Siyaset, s. 122. “Soyut kanun normlarının pratik uygulaması” ifadesi A. Cüneyt Köksal’a ait bir ifadedir. Kanunnamelerin yorumlanması açısından şer‘iyye sicillerinin değerini ifade etmek için kullanmaktadır.
70 Aslan, “Milli Arşivimiz İçerisinde Şer‘iyye Sicilleri ‘Eğitim ve Terminoloji Problemi’”, s. 190. 71 Gedikli, “Şer‘iyye Sicilleri”, TALİD, s. 191-192.
72 Mesela Snouck C. Hurgronje, Selected Works, s. 290’dan naklen. Abraham L. Udovitch, Partnership
and Profit in Medieval Islam, New Jersey, Princeton: Princeton University Press, 1970, s.114.
73 Mesela bkz. Abraham L. Udovitch, Partnership and Profit in Medieval Islam; Haim Gerber, State,
Society and Law in Islam: Ottaman Law in Comparative Perspective, Albany: State University of New York Press, 1994, s. 15-16. Yazar, bu yoldaki görüşlerini şöyle sürdürüyor: “Bulgularımız, ceza ve
ticaret hukuku da dahil klasik şeriatın hükümlerinin halkın fiilen yaşadığı hukuk olduğu şeklindedir.” 74 Gedikli, “Şer‘iyye Sicilleri”, TALİD, s. 193-193.
75 R. C. Jennings, Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries,
Istanbul: İsis Yayımcılık, 1999.
76 Uğur, “Şer‘iyye Sicilleri”, DİA, XXXIX, 11.
yapısı, nişanlılık, evlilik, boşanma, karı-koca arası mal rejimi, mehir, çocuklarla ilgili hak ve sorumluluklar vb. konularda bilgilere ulaşılabilir.78 Mirasla ilgili kayıtlarda
miras sözleşmeleri, devletin mirasçılığı, terike taksimlerinden ve vasiyet kayıtlarından muhtelif dönemlerde toplumun refah seviyesi hakkında bilgiler yer almaktadır. Eşya, borçlar ve ticaret hukuku ile ilgili kayıtlar akit, muameleler, vakıf işlemleri, ticari uygulamalar ve şirketler ile ilgili bilgiler sunmaktadır. Ayrıca zimmilerin evlenme, boşanma ve miras taksimi gibi özel hukuk konularında kendi dinlerine göre kendi hukuklarını tatbik ettikleri ve hukuk serbestisi bulunduğu görülmektedir.79
Şer‘iyye sicillerinin aile hukuku ile ilgili olarak yukarıda zikredilen konular içerisinde miras davalarının sıklığı farkedilmektedir. Miras davalarında daha çok şer‘î miras hukuku davaları yer almaktadır. Az da olsa örfi miras hukukunda yer alan arazi hukunda tasarruf hakkının devredilmesi ile ilgili davalar da bulunmaktadır. Miras davalarında gerek erkekler gerekse kadınlar davalı ve davacı olabilmekte, aile fertleri varis veya muris olarak görülebilmektedir. Davaların genel olarak sulh, tehârüc, ibrâ gibi usullerle sonuçlandığı görülmektedir. Süreyya Fârûkî, şer’iyye sicillerinde yer alan miras kavgalarının sıklığını kadınların ve çocukların mirastan pay almasını engellemeye yönelik manipülasyonların çokluğuna bağlamaktadır.80 Sicillerde kayıtlı
bulunan miras davalarında belli bir sistem çerçevesinde, vefat eden kişi, vârisleri, dava konusu, kadı’nın kararı, anlaşmazlık yoksa mirasın nasıl paylaşıldığı, vârislerin almış olduğu mallar, bu malların miktarları ve tarafların birbirlerinin zimmetini ibrâ ve ıskat eylediği durumlar hakkında bilgiler yer almaktadır. Miras hukuku ile ilgili sicillerde geçen kavramlar aşağıda incelenecektir.
Aile ve miras hukuku dışında yer alan kamu hukukuyla alakalı davalar açısından bakıldığında ise ceza hukuku alanında şer‘î hukukun aynıyla tatbik edildiği, belirleme yetkisinin resmi otoriteye (ululemr) bırakıldığı örfi hukuku konularında ne tür belirlemelerin ve uygulamaların yapıldığı siciller vasıtası ile görülebilmektedir.
78 Miras, nafaka, vekalet gibi konuların incelendiği sicil çalışması örneği için bkz. Cemal Kebapcı, 17
Numaralı Nevşehir Şer‘iyye Siciline Göre Nevşehir ve Havalisinde Sosyal Hayat, Yüksek Lisans Tezi,
Ağustos 2011.
79 Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, I, 13-14.
Ayrıca usul, icra ve iflas ve de mali hukuk konularında şer’iyye sicil kayıtlarının oldukça detaylı bilgiler içerdiği gözlemlenebilmektedir.81
Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyıl pek çok alanda değişimin yaşandığı bir yüzyıl olmakla birlikte bu değişimin yaşandığı alanlardan biri de hukuki yapıdır. Şer‘iyye sicillerinin içeriğinin değişmesi aslında kadı’nın görev alanlarının belirlenmesi veya daraltılması ile yakından ilgilidir.82
Tanzimat döneminden sonra ailenin evlenme, boşanma, miras gibi hukuki konularda geçirmiş olduğu değişim çarpıcı boyutlardadır.83 Bu sebeple 19. yüzyıl
şer‘iyye sicillerinde evlilik, boşanma, vâsi tayini, miras gibi işlemler daha çok yer almaktadır. Bu kayıtlar yalnız müslümanları değil, aynı zamanda gayrımüslimleri de kapsamaktadır. Bunun sebebi tanzimatta meydana gelmiş olan reformlarla birlikte, arazi rejimindeki değişiklik ve tapu usulündeki yeniliklerdir. Bu durum, miras taksimi davalarında en başta gelen kalemin bağ, bahçe, tarla gibi mal varlığı olmasından da anlaşılmaktadır.84