Mimari Tasarımda Bilgi

Mimari tasarımda bilgi konusu, çoğunlukla endişe ile yaklaşılan bir alanı oluşturmaktadır. Çoğunlukla mimari tasarımda bilgi denildiğinde, yaratıcılığın sonsuz özgürlüğünü engelleyeceği ya da getireceği pek çok önyargıdan endişe edilmektedir. Tasarım bilgisini kısıtlayıcılık ve önyargı olarak gören bakış açısına karşı, tasarım araştırmalarını konu alan Design Studies dergisinin editörlüğünü yapan Nigel Cross, tasarım bilgisini tasarım disiplinini kuran unsur olarak tanımlamaktadır. Tasarımın, bilim ve sanatın değil, kendi pratiği, kendi terim ve şartları ile düşünülmesi ve değerlendirilmesi gereken, kendi bilgi alanlarının araştıran bir disiplin olarak kurulmasını amaçlamaktadır (Cross, 2001).

Cross (1999a), Bruce Archer’in (1980) araştırmayı “… hedefi bilgi olan sistemli bir sorgu…” olarak tanımlamasından hareketle, tasarım araştırmasını “tasarım bilgisinin geliştirilmesi, biriktirilmesi ve iletişimi” olarak tanımlar. Bir bilim adamı ya da sanatçının kendi kültürel alanlarına ait bilgi çeşitleri ile uğraşması gibi; tasarımcının da, kendi kültürüne ait, tasarımcının farkındalığı ve yeteneklerine özgü bilgi çeşitleri üzerine düşünmesi gerektiğini öne sürmektedir. Tasarımı bilimin taklidi ya da gizemli bir sanat gibi değil, disiplin olarak kurmak gereklidir. “Bilmenin Tasarım(cı)sal Yolları (Designerly Ways of Knowing)” başlıklı (Cross, 1982) makalesinde, tasarımın kendine özgü “bilinecek şeyleri, bilme ve anlama yolları” olduğunu ifade eder. 1999’daki makalesinde konuyu, şöyle geliştirmektedir:

“… örneğin ‘bilinecekler şeyler’, her bir bilgi alanında (sırası ile bilim, sanat ve tasarım), bilim için doğal dünya, sanat için insan deneyimi ve tasarım için yapay dünya; ‘bilme yolları’, bilimde rasyonellik ve nesnellik değerleri, sanatta düşünme ve öznellik değerleri ve tasarımda hayalgücü ve pratiklik değerleri; … ‘anlama yolları’, zihinsel yetenekler de benzer bir şekilde, bilimde deney ve analiz, sanatta eleştiri ve değerlendirme ve tasarımda modellemek ve sentez yapmak olarak ayırt edilebilir.” (Cross, 1999).

Tasarımda Bilinecek Şeyler

Tasarımcının bilgi alanını oluşturan “yapay dünya”, insan yapımı şeylerdir. Bu şeylerin dünyasında ekleme ya da değiştirmenin nasıl yapılabileceği, nasıl değerlendirileceğine dair bilgi, yetenek ve değerler, (yapayın bilimini değil) yapayın tekniklerini oluşturmaktadır (Cross, 2001a).

Akın (1986), temsile dair bilgiyi, mimarlıkta malzeme, tefriş, elemanlararası ilişkileri içeren, mimarlığın insan ve yapı ile ilişkileri ve bunların özelliklerinin tanımlandığı bilgi alanını, dekleratif bilgi olarak tanımlar. Tasarımcının a priori bilgisi içindeki kavram veya nesnelerin temsilinden oluşan simgeler, şemalar gibi semboller (dekleratif nesneler); semboller arası ilişkileri kuran dönüştürme kuralları (dekleratif ilişkiler); ve bir amaca yönelik olarak dönüştürme, tasarım sürecine ve tasarımın nasıl yapılacağına ilişkin eylem stratejilerini kapsayan işlem bilgileri olarak dekleratif bilgiyi üç madde ile açıklar (Şener, 1994, s. 43, 63).

Cross ise tasarım bilgisinin kaynağını insanlar, süreçler ve ürünler olarak göstererek daha geniş olarak şöyle açıklar:

“.. (Tasarım bilgisi) yapay dünyanın ve bu dünyaya nasıl katkıda bulunulacağı, yaratılacağı ve sürdürüleceğinin bilgisidir… Bu bilginin bir kısmı, tasarlama eyleminde, bu eylemi gerçekleştirme ve eylem üzerine düşünmede yatar. Bir kısmı, yapay dünyanın şeylerinde olan, bu şeylerin kullanılması ya da üzerine düşünülmesi ile elde edilen bilgidir (örneğin, biçimlerinde ve düzenlerinde-

mevcut eserlerin bazı özelliklerinin taklidinde, yeniden kullanılışı ya da değiştirilmesi ile). Bir kısmı da, bu eserlerin üretilme süreçlerinde olan, bu eserlerin yapılması ve yapılması üzerine düşünülmesi ile elde edilen bilgidir. Ve her bir bilgi çeşidinin birazı da, eğitim yolu ile elde edilebilir…” (Cross, 2001a)

Schmitt’e göre (1999), mimarlığın dördüncü boyutunun Sigfried Gideon tarafından “zaman” olarak tanımlamasından sonra, yirminci yüzyılın sonu itibarıyla “bilgi” mimarlığın beşinci boyutu olarak bilginin ilan edilmelidir. Schmitt, bu bilgiyi dört sınıfa ayırır: İlki, tasarımcının hafızasında yer alan, tasarımı doğrudan etkileyen bilgidir ve mimari bilginin temelinin oluşturur. İkincisi, dışarıdan, resmi dış referanslardan gelen bilgidir. İmar kuralları, hesaplama metotları, alan ve bağlama ilişkin bilgiler dışsal; binaya ve fizik kurallarına ilişkin genel kalıplar ise resmi referansları oluşturur. Üçüncüsünü, tasarım ve inşa süreçlerinin kendisinde üretilen bilgi ve son olarak dördüncüsünü, binanın ömrü boyunca ortaya çıkan bilgi olarak tanımlar (s. 7-12).

Mimari tasarımın bilgi alanına giren bilgi çeşitleri pek çok farklı araştırmacı tarafından farklı sınıflanmaktadır. Örneğin Rosenman, Gero ve Oxman (1992), tasarım bilgisini, derlenmiş ya da genel bilgi ve örnek bilgisi olmak üzere iki başlıkta inceler. Derlenmiş bilgiyi, “bir takım tekil deneyimlerden sağlanan… kural gibi düşünülebilen (Schmitt, G., Ed., p.. 287)” bilgi olarak tanımlarken; genel bilgiyi, ne zaman neyin kullanılacağına dair pratik olarak yaklaşık fikir veren bir grup kural benzeri bilgi olarak açıklarlar. Örneğin, yağmur suyu probleminin çözümüne örnek çatı detayı bulmak için mimarlık öğrencilerinin “klasik” sayılabilecek bir “Time Saver Standarts” kitabına ya da “Ching”in kitabına bir göz atması, mimarlık teknolojisine ilişkin böyle bir bilgi sağlar. Bu tip bilgi, temel olarak probleme çözüm getirirken, tasarıma özgü başka maliyet, iklim ya da biçimsel endişe faktörlerini hesaba katmadığı için konu hakkında bütüncül bir mimari bilgi sağlayamaz. Bu bakışta geçmiş mimari örneklerin araştırılması, tasarım için hem biçimsel hem de teknolojiye ilişkin anlamlı ve değerli bir bilgi kaynağı oluşturabilmektedir.

süreçlerini etkileyeceğini belirttiği geleneksel tasarım bilgisini temsil eden bilgi biçimlerini şöyle örnekler: İmar kanunları gibi “kural ve yönetmelikler”, tasarımcının sıradan deneyimlerinin formüle ettiği “temel prensipler”, bina tipolojileri ya da, mimari çizim standartları gibi kitaplardan oluşan “prototipler”, zamana dayanmış ve iyi tasarım örneği kabul edilen mimari tasarım örnekleri gibi “emsaller” .

Mimari bilgi sınıflamalarının her tasarım araştırmacısında farklılaşmasına rağmen, “örnek projeler” ya da “emsaller” hepsinde tekrarlanan başlıca bir bilgi sınıfını göstermektedir. Cross da, tekrarlarla araştırılan örnek ürünlerinin tasarımda doğru bilgiye ulaşma ihtimaline önem verir (1999a). Geçmiş mimari örneklerin bir tasarım bilgisi kaynağı olarak kullanılması, tasarım eğitiminde problem çözümüne bütüncül bakan bir yaklaşımın yöntemidir. Bu geleneksel yaklaşımın temelinde, mimari örneklerden çıkarılabilecek ya da yeni durumlara yeni tasarımlara uyarlanabilecek bilginin bulunabileceği fikri yatar. Genellikle sonuç mimari ürün üzerinden gidilerek, tasarımın altında yatan prensiplerin araştırılmasına dayanan bu tip araştırmalarda, ikinci bir çeşit bilgi olarak da, örnek tasarımın karar verme süreçlerine ilişkin, tasarım probleminin alt problem alanlarının çözüm yollarını işaret edecek bilgiler de kullanılabilmektedir. Fakat süreci açıklayan bilgilerin yokluğunda, çoğunlukla sonuç ürünün incelenmesi yolu ile bilgi edinilmek zorunda kalınmaktadır.

Bilginin genel yapısı için tanımladığımız “bütün ve parçalar ikilisi” çerçevesinden ele aldığımızda, tekil tasarım kavramlarının ya da biçim elemanlarının bilgisi ile, uyumlu bütünü oluşturacak ilişkilerin kurulmasını sağlayacak mimari bilgi, mimari tasarım bilgisinin ikili yapısına örnek gösterilebilir.

Tasarımda Bilgi Edinme Yolları

Mimari tasarım alanında edinilmesi gerekli olan bilgi alanlarının çeşitliliği sebebiyle farklı bilgileri edinme yolları da farklılıklar göstermektedir. Cross tasarım bilgisinde ‘bilme yollarını’, hayalgücü ve pratiklik değerleri üzerinden tanımlamaktadır.

Heylighena (ve diğer, 1999) ise tasarım sürecinde bilgi edinme yollarını “aktif ve pasif tavır” ile inceler. Pasif tavır, bilgiyi gözlemlenen bir nesne olarak ele alır. Bilgiye soyut ve akademik yaklaşım şekli ile bilimsel denilebilecek bu tavırda, “bilecek kişi” pasif bir gözlemci rolündedir. Pasif gözlemcilik bilim adamına uygun, ama Cross’un tanımıyla, “tasarımcı yaklaşımına” uygun olmayan bir roldür. Bileşenler ve kavramlar hakkında pasif ve teknik-rasyonel seviyeden bilgi sahibi olmak, mimarın mevcut tasarımları anlayarak değerlendirmesini mümkün kılar. Fakat bu tavır yapıcı ya da yeni bir tasarım gerçekleştirmeye işaret eden bir bilme değildir. Tasarımsal bilgi edinmede aktif tavır, tasarım sürecinde yaratıcılığa yönelik bir bilmedir. Tasarım eylemi süresinde gerçekleştirilen ve tasarım eyleminin kendisinde yer alan yapıcı bir bilme modu olarak aktif tavırda, bilen pasif bir gözlemci değil, aktif ve entegre bir aktör rolündedir.

Tasarımda Bilginin Kullanımı

Tasarım örneklerinin analizi, mimari tasarımda bilginin ana alanlarından biridir. Bu bilgi çoğunlukla soyutlama ve analoji yolu ile elde edilmektedir. Tasarımın altında yatan prensipleri deşifre etmeye yönelik böyle bir çabada, tipik tanımlı problem ve alt problemler hiyerarşik yapı içinde, her seviyeden kısıtlayıcılıkları ve çözümleri ile tespit edilebilmektedir.

Tasarım bilgisinin geleneksel modelinin analiz ve senteze dayanan yapısını Buchanan, “biçim, fonksiyon, malzeme ve tasarım tarzı, üretim ve kullanım elemanlarının analizine yönelen gramer ve mantık sorgusu ile bu elemanların, uygulama yapan tasarımcının eserinde sentezi” olarak açıklar (2001).

“Analiz” ve “sentez” yöntemlerinin, soyutlanmış bilgi üzerinde işlem yapma yoluyla düşünsel kolaylıklar sunarak, yöntemli davranışı olanaklı hale getirdiğini ifade eden Şener, böylece yapılan işlemlerde rastlantısallığın ve belirsizliğin azaltılarak algılama kolaylığı getirildiğini ekler. Matematik ve geometriyi bu açıdan araç kapsamında ele alır. Biçimi soyutlayarak veya soyut biçimlerin üzerinde yapılan işlemlerle biçimi daha somuta dönüştürmenin, matematiksel ve geometrik nitelikli

araçların kullanımı ile mümkün olabildiğini belirtir (1994, s.65, 66).

1940’ların geleneksel tasarım bilgisi yaklaşımı, ürünlerin hayatımızdaki yerine bakışımızın değişmesi ile bir değişim sürecine girmiştir. Ürünler, bağlamları ve şartları ile düşünülmesini gereken; tasarımcı, üretici ve kullanıcıların niyetleri arasında bir uzlaşma olarak algılanmaya başlanmıştır.

Cross, tasarımcı gibi bilme ve anlama yollarını “modelleme ve sentez” olarak belirtir. Yukarıda kısaca açıklanmış olan pek çok çeşit tasarım bilgilerinin kullanılabilir hale gelebilmesi için soyutlama işlemleri gerçekleştirilir. Ve böylece bilgi, tasarım sürecinin gerçekleştirildiği ortama uygun temsil sistemi ile işlem yapılmak üzere çevrilir, yeniden kurgulanır. Tasarıma ilişkin işlemlerin yürütülmesi kolaylaşmakla beraber, soyutlama işlemi esnasında bazı bilgiler tamamen ya da kısmen diğerlerine göre süzülerek varlığından gelen etkisini kaybedebilir ya da olduğundan daha güçlü bir şekilde ifade edilebilmesi sonucunu da getirebilecektir. Bir temsil sisteminde yeniden kurulan bilgi, kurduğu yeni ilişki ve bağlamlar ile farklı bir bilgi olacaktır.

Mimari tasarım sürecinde bilginin kullanımı böylece bilgilerin bir temsil sistemine uygun dilde (sözel, yazılı, grafik, üç boyutlu sayısal ya da örneksel modeller vb.) ifade edilmeleri ve o temsil sisteminin içinde tasarıma ilişkin işlemlerin gerçekleştirilmesi olarak tanımlanabilir.

Tasarım sürecinde tasarımın nesneleri ve kavramlarının sembolleri ile işlemler sayısal ya da grafik işlemler ile yürütülür. Yürütülen işlemler ile ilgili araçlar, ilerleyen bölümlerde daha detaylı olarak açıklanacaktır.

Tasarım bilgilerinin kullanılabilmesi ve süreçte işlemlerin yürütülebilmesi için bazı temsil sistemleri ile biçim işlem yapılabilir bilgiye çevrildikten sonra, tasarım süreci sonucunda tekrar bir ürün gerçekleştirmek üzere, bilginin tekrar insana anlamlı gelecek biçimlere, gerçek malzeme, boyut ve mekanlara dönüştürülmesi ve bu anlamı ifade etmesi için tekrar işlemler yürütülmesi gereklidir.