(Bu serlevha altında, Anatolı koinotisleri tarafından mevrud ve tarih, topografia asarı atiḳa ve ahvalı ictimaieye dair malumatı muhtasara derc idioruz. Bu misillü neşriatın ehemieti derġar ve müsellemi alem olmayle Salnamemizin münterecatı hususında en birinci program ittihaz ġılınmışdır. Binaen aleh, bu babde vaḳi olan temenniye icabet 905
iden koinotis ve zevatı muhteremeye şurada alenen arzı teşekküri vazife ad iderek, sair bil umum koinotisler ve vatandaşlarımıza masaimize iştirak birle, Salnamemizin daima açıḳ olan sahifelerine bu misilli meḳaleler irsali ile, bilhassa memleketimizin muhtac oldıġı şu emri muhimi milliye hemdahi vatanı aslilerine hizmet itmelerini temenni ve tavsie ideriz. S.S.A).
98 (4. TÜRKİYE TÜKÇESİNE AKTARIM)
ÜRGÜP
Nevşehir’in doğu yönünde 4 saat mesafede ve dört tarafdan Tamsa, Üzenke, Ortahisar ve Karasu isimlerinde 4 çay ile etrafı çevrilmiş bağ ve bahçeler arasında Ürgüp kasabası mevcuttur.
(5) Ürgüp en eski şehirlerden olduğu ve Ürgüp kelimesi hâlâ Rum Dili ile konuşan ve hatta oldukça uzak köyler ahalisinin dahi ata ve babalarından geçmek suretiyle kullandıkları (ἃϛ σαμε ϛ τὸ Προxὸπ yahut Ὑόρασάτο π τὸ Πρxὸπ) Prokop Sözlüğünden anlaşıldığı üslup ile Prokopon’dan harflerin yerini değiştirmeyle ileri geldiği görünür. Fakat üzüntüyle tarihe dair hiçbir evrak ve kayıt elde edilmemiş olmakla [birlikte] bu konu (10) tarihi deliller ile onaylanmadığı gibi, ne zaman yerleştirildiği ve ilk yerleşenleri[n] kimler olduğu dahi beli değildir.
Ürgüp, Niğde sancağına bağlı olan ilçe merkezi olup Rumları ruhani yönetimce Kayseri kazasına bağlıdır. Asıl halkı Müslüman ve Rum Ortodoks olup ticaret merkezi Kayseri ve çevresinden yerleşen Ermeniler ile sonradan Ortodokslardan ayrılan (15) bazı Protestan evleri de mevcut olmuştur. Nüfus son yazım gereğince 11.680 Müslüman ve 6300 Rum’dur. Müslümanlar kasabanın kuzeybatısını işgal eden Süphanverdi, Dere Aşağı, Dere Yukarı, Davut Ağa, Cami-i Kebir, Temenni, Esed Ağa, Musa Efendi, Yunak, Peder, Esbelli ve Kez isimleri ile 12 ve Hıristiyanlar diğer yönlerde Mubayacı, Kapudan, Sarumsaklı, Samuil ve Dua Yeri ismi ile 5 mahallede otururlar. Müslüman (20) mahallelerini Rumlarınkinden çarşı ayırır. Bununla birlikte Müslümanların Süphanverdi mahallesi, Kapudan, Samuil ve Dua Yeri mahalleleri arasında bulunduğu gibi Dua Yeri’nde de bazı Müslüman evleri yerleşiktir.
Müslümanların her mahallede ayrı ilkokulları, bir yeni ortaokul, bir medrese ve birçok camiler; Rumların ise: 5 sınıflı bir Partenagogeion (kız okulu), 6 sınıflı Astıkı (derece) ve 1 (25) sınıf Praktiki (uygulama) ki toplanmak suretiyle 7 sınıflı bir Arrenagogeion (erkeğe ait) ile 4 kısma ayrılmış bir de Nipiagogeionları (ilkokulları,
99 anaokulları) vardır. Bunlarda yaklaşık 600’e yakın (1912-1913 senesinde 230 Arrenagogeion (erkeğe ait), 90 Partenag (kız) ve 250 Nipiagogeion (ilkokul, anaokulu) ki, toplanmak suretiyle 570) öğrenci ve öğrenciler, 12 erkek öğretmen ve bayan öğretmen tarafından eğitim-öğretim ve kayıp etmiş oldukları millî dillerini kazanmaktadırlar. Okulların binaları ilim ve sağlık bakımından istenilen şeylere (30) pek uzaklarsa da tarif olunan dersler Patrikhane programına uygun hâldedir. Okulun idaresi dımogerontianın (ihtiyar meclis azasının) denetimi altında ve onun tarafından atanan eforiaya (görevliye) emanet edilmiştir ki adı geçen eforianın (görevlinin) İstanbul’da da bir şubesi bulunur. Okullara senede 350 lira masraf edilmekte iken bu senenin bütçesi 500 liraya ulaşmıştır. Adı geçen harcamalara Ürgüp ve İstanbul’daki mal ve mülkün getirimi, eisitiron (bilet) bedeli, (35) kitap ticareti, ilim ve iyiliksever çocukları[n] yardımı ve vatandaşın yardımıyla sonuçlandırılır.
Bundan 40-50 sene önceleri Ürgüp halkınca daha sıcak ve imrenmeye değer bir ilgi ve gayret bulunuyordu ki bugünkü gelirlerin en çok kısmı o zamanın birleşme ve faaliyeti eseridir. Toplum o zamanlar zengin ve parlak bir kütüphaneye sahip bulunduğu gibi, dernek ismi ile bir de Anagnostıron (kıraathane) yönetirdi. Her esnafın ayrı derneği olmak [ve] bir yerde (40) toplanmak suretiyle 17 esnaf derneği kurulmuştu. [Bu derneklerin] gelir ve yardımları ile fakirler, kilise ve okulları yönetildiği gibi, fakirlerin devlet hazinesinde[ki] vergileri[ni] de üstlenirlerdi. Üzüntüyle o gayret bugün tam olarak soğumuş, lehsi (dernek) çoktan dağılmış, çok ve çok az bulunandan olan kitaplar onun bunun elinde kalmış, gelirlerin bazıları yok olmuş, bazıları da esnafın belli gününde anmasına ve işbirliğiyaptırılmak üzere (45) okullar uğruna Konya[’ya] emanet edilmişse de adı geçen antlaşmanın yerine getirilmesine bugün dahi göz yumulmaktadır.
Şimdi Ürgüp’te 3 adelfotis (dernek) mevcuttur. Bunlardan birincisi olan Taşçı Adelfotis (Derneği), ganimetleri beyan eden eski derneklerden daimî olarak eski teşkilâtı ile hâlâ devam etmekte ve kiliselere polieleon (avizeler) hediyesi ve her sene Meyalı Pemti (Paskalya öncesi Perşembe) günü her iki ekklisiaya (kiliseye) (50) mumlar vermek gibi ve [bu günlerden hariç] diğer güne [de] yardımda bulunur. Filioptohos Dernek İ. Orthodoksia 1894 yılından beri devam etmektedir. Bunun kurucusu eperhiamızın (ilçemizin) sevgili piskoposu erdemli din adamımız merhum
100 Kaisarias İoannis olmuştur. İşaret olunan merhum kişi tarafından düzenlenen ve iyileştirilen yönetmelik gereğince: Ürgüp fakirler ve ihtiyaç sahiplerine buğday, un, elbise vs. dağıtımla amacı yerine getirmekte ve (55) gerek üyesinin belli yıllığından yardım paraları gerek dışarıda cereyan bulan iyilikler ve ödeneklerden biriken para, kendilerinden seçilmiş belli bir heyete becerisiyle ticari işlerde dahi kullanılarak bugün epeyce bir sermaye sahibi olmuştur. Bir de 4 seneden beri İstanbul’da “ὁ ἐν Κων) πόλει Σύνδεσμος τῷν φιλομούσων Προxοπιέων ᾑ Ἀρετὴ” ünvanı ile kurulmuş heyet Ürgüp okullarındaki fakir (60) çocuklara senelik 40-50 lira verilme[si]yle; kitap, elbise kâğıt vs. verilmekle beraber, okulların gelirinin idaresi gelecekte temini uğrunda kendi üyelerinin yıllık yardımından meydana gelmiş olan gelirinin yüzde 70’ini bir bankaya bırakmakta ve [orada] korunmaktadır ki okulların geleceği için önemli olan şu önlemden dolayı gerek yönetim heyeti, gerek genel bilgiyi koruyan üyeyi kutlamaya ve takdire değerdirler.
(65) Ürgüp’te şimdi 3 adet kilise vardır. Bunlardan en eskisi olan Agos Yeorgios zaten kasabanın ucunda bulunmakta[dır]. Ancak numara 3 ve 23 Nisan günü özel olarak bazen de arzu eden Hıristiyanlar tarafından leturya (ayin) yaptırılarak parekklision (küçük kilise) hâlini almıştır. Adı geçen kilise, kayadan oyulmuş ve çok eski olduğu görünse de bina ve tarihi hakkında bilgimiz ancak ufak bir kilisecik olup 1861 yılında tamirle, (70) 1864’te dış yüzü Agkuras ve o zaman Nazıanzu Gervasios efendi tarafından egkania (açılış) yapıldığından oluşmuştur. Agos Vesileos kilisesi, 1832 yılında yapı[mı] bir yıl içinde tamamlanması ile Kaısareias Paysios tarafından açılmıştır. (75) Dışarıdan çok şirin değilse de içten çok geniş ve 12 direk üzerindeki ikona ve diğer süsleri olağanüstüdür. Üç taraflı direkler altında geniş ve üstünde yunaikonitisi (kadın ikonunu) içine alan narthikanın (ibadethane dehlizinin) dışına 1841 yılında aşçı ve şerbetçi esnafının hayırları ile İnsüs Hristos’un eziyetleri resimleştirilmişse de eseri görmemezliğe gelerek zamanla güzel resimler yok olmaktadır. Kuzey ve batı yönünde bulunan iki bütün kapısından (80) işleyen kuzey kapısı üzerinde Ag. Vasileios resmi ile altında 1841 tarihi var. Diğer batı kapısının üzerinde ise öndeki sözü içine alan tarihi bina taşı vardır.
Bunu işleyen Tin-Cİ Tereli Lazari
BU MUHTEREM EV SULTAN MAHMUT İKTİDARINDA VE KOSANTOS PATRİĞİN ZAMANINDA YENİDEN İNŞA OLDU. İLÇENİN DİN ADAMI. (85)
101 PAİSİOS EFENDİMİZİN. ZAMANINDA SAYGIN ADAMLARIN BAKANLIĞI VE ÜRGÜP’DE MEVCUT KÜÇÜK VE BÜYÜK ERKEK VE DİŞİLİ HIRİSTİYANLARIN TOPLULUĞU VERGİLERİ VE EMEKLERİ İLE BİR
YILDA TAMAMLANDI PANAYA KOİMİSİS (ÖLÜM) GÜNÜ ÇOK
SÜSLETİLEN ENKENİASINI DA (AÇILIŞINI) DA YAPTI AGOS KAİSARİAS PAİSİOS EFENDİMİZİN YIL AODD (1844)
(90) AĞUSTOS İE 1350
Agios Vasileios kilisesinin biri binanın yapımına diğeri kodonostasion (çan kulesi) binasına dair ve üçüncüsü de binaya bakmak üzere bir özel memurun ataması için olmuş. (95) 3 kıta buyrukları gerek asılları gerek değerli öğretmeni An. Levidis Ef. tarafından Rumcaya düzenlenmiş tercümeleri toplumun ilim sever ve gayretli papazlarından erdemli Papa Dionusios efendinin kütüphanesinde korunmuştur. Üçüncü kilise derininde leipsanonu (kutsal cesedi) bulunan Asios İoannis (Russos) ismine vakfedilmiştir. Bu kilisenin buyruğu 1885’te meydana gelme ve 1886’da yapımına süratle başlamayla (100) bir süre değişiklikten sonra bütün köylünün maddi ve bedenî hizmet ve çabaları sayesinde 3000 lira masrafla 1892 yılında tamamlanmıştır. Bina; direksiz, kubbeli ve çok yüksek (29 arşın) stavrodis (haç) şeklinde Buzantion (Bizans) tarzı mimarisinde yapılmış olmakla [birlikte], derinine girildikçe gösterdiği görkemi ve kubbenin yüksekliği önünde gerek mimarı Gümüşhaneli Haral. H. Savva’nın ilim ve kabiliyeti gerek Agios (105) Oros eserleri olan “despotika-i tasvirler”37 bakış inceliği ve şaşırtıcılıkla kendine çeker. Kilisenin batı yönünde bütün kapısı Ürgüp madenlerinden balgama benzeyen mermer taşından üretilmiştir ki adı geçmiş mermer, cilayı şu derece kabul etiğinden cam gibi parlamakta olup üzerine oturtulmuş tarih taşında şu yazılar okunur:
(110) O ΠΑΝΣΕΠΤOΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΚΛΛΕΣΤΑΤOΣ OΥ ΤOΣ ΝΑOΣ O ΤΙΜΩΜΕΝOΣ OΥΤOΣ ΝΑOΣ O ΤΙΜΩΜΕΝOΣ ΕΠ OΝOΜΑΤΙ ΤOΥ OΣΙOΥ ΚΑΙ ΘΕOΦOΡOΥ ΠΑΤΡOΣ ΗΜΩΝ ΙΩΑΝΝOΥ ΘΕ ΜΕΛΙΩΘΕΙΣ ΚΑΤ ΑΡΧΑΣ ΕΝ ΕΤΕΙ 1886 ΙOΥΝΙOΥ 2 ΕΙΛΗΦΕ ΠΕΡΑΣ META EΞ ETH TH ΓENNAIA MEN ΣYNΔPOMH TΩEN TH KΩMOΠOΛEI TAYTH OPΘΔOΞΩN XPIΣTIANΩN BOHΘEIA ΔE (115) TΩN EN TOIΣ ΠEPIXΩPOIΣ ΦIΛOXPIΣTΩN EΠI THΣ
37Bu ikonalar, anılmaya değer İeromonahos Dienisos Efendi ustalığı ve çabası sayesinde
102 BAΣIΛEIAΣ TOY KPATAIOTATOY ΓAΛHNOTATOY KAI ΛAOΦIΛE ΣTATOY ANAKTOΣ ΣOYΛTAN ABΔOYΛ XAMIT XANTOY B ΠATPIAPXEIAΣ ΔE NEOΦYTOY TOY H EN
(120) İonnis Methodiadis
“Merhum İoannis Methodiadis en asıl Nevşehirli olup ölüm sırasında Papa Yeorgios topluluğuna 30 lira bırakmakla haysiyetlicesine davranışıyla yurtseverliliğini göstermiştir.”
ETEI ΣΩTHPIΩ 1892 KATA MHNA OKTΩBPION APXITEKTONOΣ ONTOΣ (125) TOY EΞ APΓYPOY ΠOΛEΩΣ XAPAΛAMΠOYΣ XATZH ΣABBA Osios İoannis kilisesinin özel günü olan Mayıs 27’sinde yapılan panayır gerek parlaklığı gerek her taraftan gelen ziyaretçilerin çokluğu ile bütün çevre panayırları meydanında kendini gösterir. Osios İoannis Kaisarios İkonu ve Agkuras ilçelerinde mucizeleri ve şifa veren nimeti ile hatta Ermeni ve Müslümanlar arasında bile (130) meşhur ve biliniyor olmakla [birlikte] adı geçen ilçelerin her tarafından hatta çok uzak yerlerinden bile her gün akın akın gelen cinsiyet ayrımı yapılmaksızın mezhep ziyaretçilerin yerleşme ve dinlenmesi için kilise bahçesinde 10’a yakın oda yapılmışsa da ziyaretçilerin sayısı günden güne artıyor olması neticesinde yetersiz görüldüğünden başka odalar dahi yapılmak üzere kilisenin yakınındaki evler satın alınmıştır.
103 (135) Osios İoannis kilisesinde azizin sadece sağ kolu eksik olan kutsal cesedi korunmuştur. Ürgüp’te değeri anılarak 1839 tarihinden başlayan ve hâlâ devam etmekte olan iki kilisenin vaftiz olan çocukların kayıt defterlerinden başka, eski eserler[e] dair, bedene ait elbise, alet ve başka parçaları bulunamamaktadır. En eski antiminsion (maddiyat) 1812 tarihlidir.
(140) Ürgüp’ün yeri ve manzarası çok şirin ve hoştur. Şehre yaklaşıldıkça ilk önce bakış dikili kayalara çarpar ki ince ve iki kavak yüksekliğinde [olan] kaya direkler tepesinde dört misli kalın baş konulmuş gibi tabiatın bu hükmeden izleri insanın hayret ve şaşkınlığını çeker. Ardından sanki büyük çimenlik gibi olan bağ ve bahçelere girer ki dört ırmaktan sulanan cennet bahçesi gibi türlü meyveli ve büyük (145) meyvesiz ağaçlar ile ekin ve bolca bulunan yonca rüzgârdan dalga mevcut ettiği zaman büyük bir deniz görüyor ve yavrularını kanatları altında koruyan tavuk gibi, yapraklar altında kat kat üzümler öyle bir güzel manzara meydana gelir ki en kederli kalbide açarak sevinçli yapar.
Ürgüp, dar geçitler arasında olmakla birlikte kayalar yazın ısınıp çok sıcak ve 4-5 ay devam (150) eden kışı şiddetli ise de havası iyi ve sağlığa faydalı olduğuna, bulaşıcı hastalığın çok az olarak burayı ziyaret ve hâkimiyeti çok az süre devam ettiği gibi köylünün her şeyi yükseltme bağlamı ile görevsiz çoğu zaman belediye doktoru dahi olmayarak yaşayabilmeleri kuvvetli bir delildir. Ürgüp’te cuma ve cumartesi haftada iki gün pazar kurulup çevre esnaf köylerin (155) geliri harcanır. Buğday pazardan hiç eksik olmasa da başlıca eylülden itibaren 3 ay pazar hububattan dolu olarak alışveriş mükemmel olur. Yerli buğday talebin hâkimiyeti kuvvetsiz olduğundan çok az kâr edilir. Fakat meyve ve sebzeler için son derece uygun olmakla [birlikte] özellikle çeşitli o cins ve çoğu meyveler üzerine aynı çevre köyleriyle oldukça işlek bir ticaret olur. Ürgüp, içi taşlık ve kayalık bir yer olup çoğu evler (160) kayadan oyma olduğu gibi, binalara elverişli çeşitli taşları vardır. Kasabanın kuzeybatı yönünde aşağı yukarı bir saat mesafede bir de balgama benzeyen mermer taş ocağı vardır. Buradan çıkarılan mermer damarlıysa da son derece cila kabul ettiği gibi işlemesi de kolaydır. Bu mermerden kıymetli binalara ait aletler, yazı ve sigara takımları yapıldığı gibi, mezar taşı ve levhalık için de çevre illere satılır ve taşınır. Bu ocağın (165) yakınında İçmece adıyla bir de kükürtlü su pınarı vardır ki çoğu zaman temmuz ve ağustos aylarında çevre köylerden ve bazen uzak yerlerden içmek için gelirler.
104 Yeorgiosst St. Anastasopulos Didaskalos