Kalın Ünlülerin İncelmes

2.2.3.3.2. Metinde ψ-Ψ karakteri Grek alfabesinin mevcut seslerinden olup Latince ses karşılığı /-ps-/ çift ünsüzü olarak isimlendirilmektedir. Bu karakter incelen metinde Grek kökenli sözcüklerin yazımında karşımıza çıkmaktadır. λειψανον leipsanon “cenaze, ceset, kutsal naaş” (116: 93; 118: 135), ψὰλλ psall “ilahi” (124: 199).

2.2.3.3.3. Metinde son olarak görülen θ-Θ18 karakteri Grek alfabesinin mevcut seslerinden olup Latince ses karşılığı /-th-/ çift ünsüzü olarak isimlendirilmektedir. Bu karakter incelenen metinde Grek kökenli sözcüklerin yazımında karşımıza çıkmaktadır. Ὀρθόδοξος Orthodoksos “Ortodoks” (111: 13), Παρθεναγωγεῖον Parthenagogeion “kız mektebi” (112: 24), νάρθηxα narthika “ibadethane dehlizi” (114: 77).

2.2.4. Ses Olayları

Dil seslerinin, oluşturdukları anlamlı ve görevli ses birliklerinde, kelime ve hece düzeyinde uğradıkları değişmelere ses olayı denir (Korkmaz, 2007: 186). İncelenen metinde hem ünlülerde hem de ünsüzlerde ikili kullanımlar söz konusudur. Bu yüzden çalışmamızdaki ses olayları, sözcüklerdeki bu ikili kullanımlardan dolayı ayrı başlıklar hâlinde tasnif edilmiştir. Ayrıca dönemin yazı dili olan Osmanlı Türkçesinin ağız yapısının etkisi ve metnin imlâsından kaynaklanan yazım sebebiyle de çeşitli ses olaylarının olduğu fark edilmiştir. Yine bu ses olayları da ünlüler ve ünsüzlerde görülen ses olayları olmak üzere iki başlık altında sınıflandırıldı. İncelenen eser, Osmanlı Türkçesinin yerel bir diyalektinin özelliğini taşıdığından dolayı örnek olarak verilen sözcük ve ek incelemelerindeki karşılaştırmalar art zamanlı olarak yapılmıştır.

2.2.4.1. Ünlülerde Ses Olayları

2.2.4.1.1. Ünlü Değişmeleri

2.2.4.1.2. Kalın Ünlülerin İncelmesi

18 _{Bu θ (theta) harfini Nevşehirli Papa-Yeorgios (1815) bazı Türkçe kelimelerde kullanmıştır (Balta,}

39 2.2.4.1.2.1. a-> e-: Söz başında art damak ünlü /a/ sesi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

ehali <Ar. ahālī “ahali, halk” (121: 179, 180).

2.2.4.1.2.2. -a-> -e-: Söz içinde art damak ünlü /a/ sesi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

düşmen <Far. düşman “düşman” (140: 572), fealiet <Ar. fa‘āliyyet “çalışma, hareket” (112: 37), fezail <Ar. faẓā’il “güzel vasıflar” (135: 444; 139: 531), helas <Ar. ḫalāṣ “kurtarıcı” (140: 565), heva <Ar. havā “hava” (119: 150; 131: 357), hevali <Ar. ḥavālī “civar” (111: 14), medhel <Ar. medḫal “parmak (bir işte)” (149: 761), meharet <Ar. mahāret “beceri” (133: 406), mesarif <Ar. maṣārif “masraflar, giderler” (112: 34), müsdeid <Ar. müsta‘id “akıllı” (130: 339), mütalea <Ar. mütāla‘a “düşünce” (128: 309), seray <Far. sarāy “saray” (129: 315), şefak <Ar. şafaḳ “güneş doğmadan az önce beliren aydınlık” (152: 841), teacüb <Ar. ta‘accüb “şaşkınlık” (118: 143; 142: 601), teayüş <Ar. ta‘ayyüş “yaşama, geçinme” (130: 330).

2.2.4.1.2.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması

2.2.4.1.2.2.1. e-> a-: Söz başında ön damak ünlü /e/ sesi art damak ünlü /a/ sesine dönüşmektedir.

ampa19 <Far. enbān “deri çanta, yiyecek çantası” (129: 320).

2.2.4.1.2.2.2. -e-> -a-: Söz içinde ön damak ünlü /e/ sesi art damak ünlü /a/ sesine dönüşmektedir.

currat20 _{<Ar. cür’e}t “cesaret, yiğitlik” (125: 240), edavat <Ar. edevāt “aletler” (118: 138), melca <Ar. melce’ “sığınılacak yer” (139:533), muftahir <Ar. müfteḫir “iftihar eden” (154: 897), muktaza <Ar. muḳteżā “lazım gelmiş” (139: 528); gazeta <Fr.gazette “haber vermek amacıyla çıkarılan yayın” (126: 263).

19 Metnin Türkiye Türkçesine aktarımadaki anlamından tespit edilmektedir.

20 _{Bu sözcüğün Arapça yazımı (تأﺮﺟ) bu şekildedir. Burada açık bir şekilde ﺀ (hemze) nin yerine}

fazladan /r/ sesi eklenmektedir. Bunun sebebi ise Grek Harfli Karamanlı Türkçesinde ﺀ (hemze) nin karşılığı bulunmamaktadır

40 2.2.4.1.2.3. Geniş Ünlülerin Daralması

2.2.4.1.2.3.1. -a-> -ı-: Söz içinde geniş art damak ünlü /a/ sesi daralarak /ı/ sesine dönüşmektedir.

aḳrıba <Ar. aḳrabā “aralarında soy yakınlığı olanlar” (128: 306).

2.2.4.1.2.3.2. é/e-> i-: Söz başında yarı geniş-geniş ön damak ünlü /é/e/ sesi daralarak ön damak /i/ sesine dönüşmektedir.

irte (119: 154) <ET, OT érte; irte, irteke, irteki<*ér+te (KBS), Osm. T. erte (EDPT); ibna <Ar. ebnā “oğullar” (139: 569).

2.2.4.1.2.3.3. -e-> -i-: Söz içinde ön damak geniş /e/ sesi daralarak /i/ sesine dönüşmektedir.

hiet <Ar. hey’et “kurul” (113: 56, 63), münasibet <Ar. münāsebet “İlgi, bağ” (150: 802), zinci <Ar. zencī “siyah adam, zenci” (150: 801).

2.2.4.1.2.4. Dar Ünlülerin Genişlemesi

2.2.4.1.2.4.1. -i-> -a-: Söz içinde ön damak ünlü /i/ sesi art damak ünlü /a/ sesine dönüşmektedir.

hasse <Ar. ḥiṣṣe “hisse, pay” (132: 385).

2.2.4.1.2.4.2. -i-> -e-: Söz içinde ön damak dar ünlü /i/ sesi genişleyerek /e/ sesine dönüşmektedir.

cesim <Ar. cism “madde, cisim” (122: 184), meymar <Ar. mi‘mār “mimar” (116: 104), münterecat <Ar. mündericāt “içindekiler (kitap, gazete, dergi gibi şeylerin-)” (155: 903); gice (129:319) <Osm. T. gece “gece” <ET kiçe; keçe ~ kiçe ~ kéçe, kiçe (KBS), keremit (144: 655) <Osm. T. kiremīd <Y keramid21 “yapıların çatılarını

örtmek için kullanılan gereç”.

2.2.4.1.2.4.3. -u-> -o-: Söz içinde art damak dar ünlü /u/ sesi genişleyerek /o/ sesine

21 _{Ayrıntılı bilgi için bk.(http://www.turkofoni.org/tr/turkce-ve-yunancada-ortak-kelimeler-, 2014)}

Ayrıca bu sözcüğün kökenine ilişkin Eren, κεραμίδα keramida ağızlarda ise kırmıt olarak geçen sözcüğün Arapçadan girdiğini söylemektedir. Bk. (Eren, 1999: 245).

41 dönüşmektedir.

doa <Ar. duā “Allah’a yalvarma, niyaz” (111: 19; 124: 237), Yonanistan <Ar., Far. Yūnān+Far. istān “Yunanistan (yer adı)” (136: 472), derohde <Far. der-uḥde “üstüne alma, yüklenme” (112: 41; 130: 345); ġocak (154:895) <OT kuçak ~ kuçam “kucak, kollarla göğüs arasındaki bölüm” (KBS).

2.2.4.1.2.4.4. -ü-> -ö-: Söz içinde ön damak dar ünlü /ü/ sesi genişleyerek /ö/ sesine dönüşmektedir.

böyük (115: 86) <Osm. T. büyük (EDPT) <OT bedük, beḍük (KBS); hökm <Ar. ḥükm “geçerlilik” (119: 151; 130: 354), hökümdar <Ar+Far. ḥükūm+dār “şah, padişah” (136: 459), hökümet <Ar. ḥükūmet “devlet” (126: 259), hörmet <Ar. ḥürmet “saygı” (146: 689).

2.2.4.1.2.5. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi

2.2.4.1.2.5.1. -ü-> -i-: Söz içinde ön damak yuvarlak ünlü /ü/ sesi düzleşerek /i/ sesine dönüşmektedir.

firuht <Far. fürūḫt “satma, satiş” (119: 164), milkiyet <Ar. mülkiyyet “sahip olma” (130: 331), vicud <Ar. vücūd “vücut, beden” (129: 320).

Metindeki imlâdan dolayı ünlerin yazımında da ikili hatta daha fazla kullanımları söz konusu olduğundan bu çoklu kullanım farklı başlık altında değerlendirilmektedir.

2.2.4.1.1.2. Ünlü Değişmelerinde İkili Kullanımlılar

2.2.4.1.1.2.1. Kalın Ünlülerin İncelmesi

2.2.4.1.1.2.1.1. a-> e-: Söz başında art damak ünlü /a/ sesi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

en (eskisi) (113: 65) ~ an (asıl) (117: 121) <ET, OT eŋ ~ ang “abartma edatı”

42 2.2.4.1.1.2.1.2. -a-> -e-: Söz içinde art damak ünlü /a/ sesi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

areb (154: 898) ~ Arab (137: 490) <Ar. Arab“Arap (kavim adı)”, feḳat (134: 425) ~ faḳat (138:524) <Ar. faḳaṭ “fakat, ama”, muvefaḳ (124: 208) ~ muvaffaḳ (136: 453) <Ar. muvaffaḳ “başarmış”, senaat (132: 389) ~ sanaat (129: 319) <Ar. ṣan ̒at “ustalık gerektiren iş”, tereḳḳi (142: 610) ~ teraḳḳi (133: 409) <Ar. teraḳḳi “ilerleme”.

2.2.4.1.1.2.1.3. -a> -e: Söz sonunda art damak ünlü /a/ sesi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

made (118: 137) ~ mada (149: 767) <Ar. mā‘adā “-den başka”, manzare (147: 718) ~ manzara (122: 219) <Ar. manẓara “bakılıp seyredilen yer”.

2.2.4.1.1.2.2. Geniş Ünlerin Daralması

2.2.4.1.1.2.2.1. é-> i-: Söz başında ön damak yarı geniş /é/ sesi daralarak /i/ sesine dönüşmektedir.

éşit- (141: 589) ~ işit- (150: 793) <ET éşid-,eşid-, éşit- ~ işid-, işit- ~ OT işit- ~ éşit-

(KBS), ét- (124: 241), ~ it- (112: 28, 29).

2.2.4.1.1.2.2.2. -é-> -i-: Söz içinde ön damak yarı geniş /é/ sesi daralarak /i/ sesine dönüşmektedir.

dé- (124: 202, 208) ~ di- (149: 772) <ET té- “demek,söylemek” (KBS), gét- (150: 791) ~ git- (129: 326) <ET két- ~ OT kit- (KBS) <Osm. T. git- “gitmek” (EDPT).

2.2.4.1.1.2.2.3. o-> u-: Söz başında art damak geniş ünlü /o/ sesi daralarak /u/ sesine dönüşmektedir.

şu (149: 796) ~ şo (149: 793) <ET uş+ol> şol (KBS), uġraş- (135: 442) ~ oġraş- (148: 743) <OT oġraş- “uğraşmak” (KBS).

2.2.4.1.1.2.2.4. -ö-> -ü-: Söz içinde ön damak dar ünlü /ü/ sesi genişleyerek /ö/ sesine dönüşmektedir.

43 göz el <*köz, körklü(g)> göz+el An. Ağl.: gozel ~ gözel (KBS).

2.2.4.1.1.2.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması

2.2.4.1.1.2.3.1. -ı> -u: Söz sonunda art damak düz ünlü /ı/ sesi yuvarlaklaşarak /u/ sesine dönüşmektedir.

ḳarşu (143: 633) ~ ġarşı (123: 193) ~ ġarşu (127: 281) <Osm. T. karşı ~ karşu (EDPT) <OT karşı ~ karşu <ET karşı, (KBS).

2.2.4.1.1.2.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi

2.2.4.1.1.2.4.1. -u-> -ı-: Söz içinde art damak yuvarlak ünlü /u/ sesi düzleşerek /ı/ sesine dönüşmektedir.

buyır- (146: 709) ~ buyur- (150: 795) <Osm. T. buyur- “buyurmak” (EDPT).

2.2.4.1.1.2.4.2. -u> -ı: Söz sonunda art damak yuvarlak ünlü /u/ sesi düzleşerek /ı/ sesine dönüşmektedir.

ayrı (111: 24) ~ ayru (137: 485) Osm. T. ayru (EDPT) <OT ayru ~ ayruk <aḍruk (KBS), doġrı (124: 203) ~ doġru (150: 799) Osm. T. doğru ~ doğrı (EDPT) <ET, OT toġru ~ toġru (KBS).

2.2.4.1.1.2.4.3. -ü-> -i-: Söz içinde ön damak yuvarlak ünlü /ü/ sesi düzleşerek /i/ sesine dönüşmektedir.

bitün <Osm.T. bütün (116: 100) ~ bütün (148: 734) <Osm. T. bütün (EDPT) <OT bütün <ET bütün ~ pütün (KBS); mirur (133: 400) ~ mürur (136:465) <Ar. mürūr“geçip gitme”.

2.2.4.1.1.2.4.4. -ü> -i: Söz sonunda ön damak yuvarlak ünlü /ü/ sesi düzleşerek /i/ sesine dönüşmektedir.

eyü22 _{(136: 455) ~ eyi (119:150; 123: 195) <EAT eyü <*eygü <ET edgü <*ed} ‘deger, kıymet, mal’+gü (KBS), ilerü (126: 262) ~ ileri (111: 8) <Osm. T. ilerü ~

22 _{Osm T eyü ~ eyi ~ iyi (EDPT) <EAT eyü (KBS).} Karamanlı Türkçesinde her iki dönemdeki

44 ileri (EDPT) <ET, OT ilgerü < *il+gerü (KBS).

2.2.4.1.1.2.5. Dar Ünlülerin Genişlemesi

2.2.4.1.1.2.5.1. -u-> -o-: Söz içinde art damak dar ünlü /u/ sesi genişleyerek /o/ sesine dönüşmektedir.

mohtac (133: 404) ~ muhtac (155: 908) <Ar. muḥtāc “gereksinim duymak”.

2.2.4.1.1.3. Arap Harflerinde Değişmeler

2.2.4.1.1.3.1. Ünsüz Ünlü Değişmeleri

2.2.4.1.1.3.1.1. -ayın23 ₍ع)-> -a-: Söz içinde Arap harflerinden olan ünsüz ع (ayın) harfi art damak ünlü /a/ sesine dönüşmektedir. Bu kullanımda ikililik görülmektedir. maalumat <Ar. ma ‘lūmāt “bilinen şeyler” (135: 440), maasum <Ar. ma‘ṣūm “küçük çocuk” (128: 297), maatuf <Ar. ma‘ṭūf “çevrilmiş” (143: 617), maaruf <Ar. ma‘rūf “meşhur, ünlü” (154: 899), teaḳip <Ar. ta‘ḳīb “peşine düşme” (133: 408), tealim (127:291) ~ talim (112:28)<Ar. ta‘līm “öğretim”, teayin (136: 464) ~ tayin (112: 31)<Ar. ta‘yīn “atama”.

2.2.4.1.1.3.1.2. -hemze (ﺀ)-> -e-: Söz içinde Arap harflerinden olan ünsüz ﺀ (hemze) harfi ön damak ünlü /e/ sesine dönüşmektedir.

teesir <Ar. te’sīr “etki” (132: 374), teesis <Ar. te’sis “kurma; kurum” (143: 628), teeyid <Ar. te’yīd “doğrulama” (135: 431).