Meyanlar; tasarımlarına ve işlevlerine göre kullanıcı yoğunluğunun değiştiği kentsel kamu alanlarıdır. Meydanlardaki işlev ve kullanım çeşitliliği, bu alanlara aktivite yoğunluğu olarak zenginlik katmaktadır. Gehl (1987), dış mekânda gerçekleşen aktiviteleri, “Gerekli (Zorunlu)”, “İsteğe Bağlı” ve “Sosyal” olmak üzere üç gruba ayırmıştır (Şekil 2.52). Zorunlu aktiviteler; işe gitmek, okula gitmek, otobüs beklemek gibi, her koşulda gerçekleşen ve sürekli olarak yapılması gereken aktivitelerdir. İsteğe bağlı aktivitelerde, katılımcının aktiviteyi gerçekleştirmek için istek duyması gerekmektedir. Temiz hava almak için yürüyüş yapmak, oturmak ve güneşlenmek, yaşamdan keyif alarak bir yerde durmak gibi örnekleri olan bu tür aktivitelerin gerçekleşmesi, dış mekânın fiziksel şartlarına bağlıdır ve dış mekânın bu aktiviteler için davet edici olması gerekmektedir. Sosyal aktiviteler ise, çocukların oyun oynaması, selamlaşmalar, sohbetler, çeşitli toplu etkinlikler gibi örnekleri ve aynı zamanda görmek, işitmek gibi pasif ilişkileri içermektedir. Bu tür eylemler, isteğe bağlı aktivitelerin sonucunda oluşmaları nedeniyle sonuç aktivitesi olarak da adlandırılmıştır (Gehl 1987).
Şekil 2.52. Dış mekân kalitesine bağlı olarak dış mekân aktivitelerinin gerçekleşmesi (Gehl 1987)
Dış mekânların sadece dolaşım alanı olarak görüldüğü, taşıtların egemen olduğu bir kentte kentsel mekânlar, sosyal aktivitelerin gelişmesi için uygun bir ortam oluşturmamaktadır. Bu tip kentlerde dış mekânlarda sadece zorunlu aktiviteler gerçekleşmektedir. Dış mekânları nitelikli kentler ise, yaya trafiğinin desteklendiği, kent halkının faklı amaçlarla kullandığı kentsel mekânlarıyla yaşayan kentlerdir.
Yaşayan kentlerde, yaya kullanımına ayrılmış mekânlar sosyal gelişime katkı sağlamaktadır. Kuntay (1994), bu mekânların sağladığı katkıları şu şekilde ifade etmiştir:
• Toplumsal gelişim ve yenilenme sağlamak:
İletişim ve bilgi alışverişini arttırmak,
Toplumsal yaşayışa canlılık ve hareket kazandırmak,
Tartışarak farklı düşünceleri açıkta ve toplu olarak araştırmak, Tanıma ve tanıtma olanaklarını geliştirmek,
Kamuoyu oluşturmak.
• Toplumsal bütünleşmeye olanak sağlamak:
Toplumsal ve ruhsal ilişkileri geliştirmek,
Uygarca insan ilişkileri, karşılıklı sevgi ve saygı oluşturmak,
Toplumsal yaşama her yaşta, kadın erkek ve engelli ya da sağlıklı her bireyin katılmasını sağlamak,
Yukarıdaki çıkarımlara göre; meydanların işlevsel bir yaklaşım kullanılarak tasarlanması, tasarımda kullanıcı gereksinimlerine ve memnuniyetine dikkat edilmesi gerekmektedir. Geleneksel tasarım kriterleri, gelişen ve kompleks bir hal alan yaşam koşullarına işlevsel çözümler üretmede yetersiz kalmaktadır. Özellikle kullanıcı profillerinin değişimi ve isteklerinin çeşitlenmesi, üretilecek meydan tasarımlarında farklı yaklaşımların zorunluluğu doğurmuştur. Dolayısı ile meydan tasarımlarında ve düzenlemelerinde geleneksel tasarım ölçütlerinin yanı sıra planlamaya pozitif etki sağlayacak yöntemlerin ve alan analizlerinin de ek olarak kullanılması gerekmektedir.
Meydan planlamalarında, alanın işlevselliğine yönelik çok fazla yöntem kullanılmamaktadır. Bununla birlikte en sık kullanılan ve bilinen metot ise anket yöntemidir. Araştırma alanında ve kullanıcı ile birebir görüşerek yapılması kullanımını artıran nedenlerdir. Yöntem ile alanın kullanıcı gereksinimleri birinci elden tedarik edilmiş olmaktadır. Böylece işlevsellik için gerekli bilgiler sağlanmış ve tasarıma girdi olarak eklenmiş olacaktır (Kubat, 2005).
Bir diğer metot ise, alan analizlerinde günümüz teknolojisi kullanılarak çözümleme yapılan Space Syntax yöntemidir. Özellikle sosyal mekânların kullanımına yönelik alan analizini içeren bir yöntemdir. Yöntemin üretilmesindeki asıl amaç, sosyal mekânların matematiksel veri analizlerini yapmak ve bu yönelim ile tasarımlar oluşturmaktır. Bu amaç ile üretilen Space Syntax yöntemi, tüm mimari ve şehirsel alanların kullanımında yaygınlaşmıştır. Böylelikle dünyanın çeşitli yerlerinde ve işlevlerinde, mekânsal analizlerin yapılmasında kullanılmıştır.
Space Syntax yöntemi, kent ve bina ölçeğinde, mekânın sosyal, kültürel ve organizasyonel tasarım kararlarının değerlendirilmesinde, çevresel etkenlerle suç oranı arasındaki ilişkinin aydınlatılmasında, ofis ve araştırma bürolarında mekânsal düzenin iş verimliliğine etkisinin araştırılmasında, mekânsal algının ve yönlenmenin analiz edilmesinde, bilgisayar desteğiyle objektif olarak çözüm üreten etkin bir analitik metottur (Kubat, 2005).
Space Syntax yöntemi, mimarlıktan şehir ölçeğindeki ulaşım planlarına kadar geniş bir yelpazede kullanılan bir araçtır. Yöntem bir yapının mekânları arasındaki ilişkiyi incelemek için kullanılmasının yanı sıra, bir kent parçasının trafik akışının belirlenmesi, suç haritalarının çıkarılması ve yaya hareketlerinin analiz edilmesi amacıyla da kullanılmaktadır. Space Syntax yönteminden planlama disiplinlerinin yanı sıra insan bilimi, arkeoloji ve sosyoloji gibi bilimlerde faydalanmaktadır. Araştırma dâhilinde yöntemin mekânsal hareket analizlerine yönelik çalışmaları incelenmiştir. Bu bağlamda yöntemin kullanımına yönelik örnekler
Space Syntax yöntemiyle çalışılmış önemli projelerden bir tanesi Cidde Kent Planı’dır. Suudi Arabistan’ın en büyük şehirlerinden olan Cidde, Kızıldeniz kıyısında Mekke yakınlarında kurulmuş bir şehirdir. Şehrin merkezini eski kent denilen bölge oluşturmaktadır. Ancak son elli yıl içinde şehir eski kent merkezinden dışarıya doğru yayılmaya başlamıştır (Şekil 2.53). Bu yayılım günümüzde de devam etmektedir. Şehrin planlı bir şekilde genişlemesini sağlamak için yeni kent planı hazırlanmıştır. Bu kent planı hazırlanırken Space Syntax yöntemi mekânsal sorunların belirlenmesi ve getirilecek çözümlere altlık oluşturması için bir araç olarak kullanılmıştır.
Bu çalışmanın iki ana amacı vardır. Bunlar;
• Tarihi kent merkezi ile yeni gelişen alanlar arasında oluşan mekânsal bağlantı problemlerinin çözümüne katkıda bulunmak,
• Diğer sert faktörler (arazi kullanımı ve yoğunluğu) ile yumuşak faktörlerin (yüzey iyileştirmeleri) mekânsal kullanımlarla nasıl ilişkilendirilebileceğini göstermek.
Bu amaçların yanı sıra alanda aşağıdaki sorunlara da çözüm üretmek mümkün olmuştur.
Sağlık koşullarının ve sisteminin yetersizliği,
Altyapıların yetersizliği,
Düşük yapı ve çevre kalitesi,
Kalabalık nüfus ve nüfus artışı,
Yerleşim alanının statüsünün iyileştirilesi, konularında çözüm üretilmiştir.
Cidde Kenti’nin yeni planı, her aşamasında Space Syntax yöntemiyle analizler yapılarak ve analizler ışığında tasarımlar yapılarak üretilmiştir. Kentin planlama planlama sonrası durumuna bakıldığında, eksi kent merkezinin global ölçekte sistemle daha bütünleşik olduğu, yeni genişleme bölgesi olan eski havaalanı - liman - tarihi kent merkezlerinin güçlü bir şekilde ilişkilendirildiği görülmektedir.
Şekil 2.53. Cidde Kenti yeni planlama alanları
Space Syntax ile tasarım çalışması yapılmış önemli kentsel açık alanlardan bir tanesi ise Trafalgar Meydanı’dır. Space Syntax, Trafalgar Meydanı stratejik tasarım hedeflerinin belirlenmesinde kullanılmıştır. Yöntem yayaların mekân kullanımında, yaya hareketlerinin analizinde ve mekânsal tasarım konularında, tarafsız fikirler geliştirilmesine yönelik yardımcı olmuştur.
Space Syntax çalışmasının bir parçası olarak Londra’nın merkezinde yaya hareketlerine dair detaylı bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmanın sonuçları meydanın, sadece taşıtların varlığı ile değil, aynı zamanda mekânın fiziksel tasarımı ve özellikle meydanın üst ve alt kısımları arasındaki kot farkı ile çevresinden nasıl koparıldığını göstermektedir. Yeni tasarım önerileri ile, meydanın izole olması sağlanmış, alana yeni, merkezi bir merdiven konarak kot farkı çözüme kavuşturulmuştur. Ayrıca iki kopuk mekân olarak kullanılan alan, tek bir mekân haline getirilerek bütüncül bir mekân oluşturulmuştur (Şekil 2.55, 2.56).
Şekil 2.56. Trafalgar Meydanı’nın Space Syntax Analizinden sonraki hali
Şekil 2.57. Trafalgar Meydanı’nın Space Syntax Yöntemi ile hareket analizi
Bir diğer analiz alanı ise Brixton Şehir Merkezi’dir. Londra’nın güney kısmında bulunan Brixton şehir merkezinin yeniden tasarlanması için gelişme strateji önerileri hazırlanmıştır. Yerel yönetim, Brixton’da geniş çaplı bir büyüme hedeflemektedir. Özel sektör konuya ilgi göstermektedir. Fakat aşırı gelişme, Brixton’ın tarih içinde gelişmiş, farklı
önerileri, bir dizi yeni yaya bağlantısı oluşturarak, şehir merkezinin potansiyellerinin önünü açmaktadır. Bu yeni bağlantılar, şehir merkezi boyunca hareketi teşvik etmektedir. Bunu yapmaktaki amaç; High Street ve Electric Avenue caddeleri üzerindeki yükü hafifletmek ve benzer yerlerdeki gelişme alanlarının değerleri üzerindeki baskıyı azaltmaktır (Şekil 2.58, 2.59).
Şekil 2.58. Bölgenin eski hali
Şekil 2.59. Bölgenin Space Syntax ile akslandırılması
Bu örneklerin yanı sıra İngiltere’de Nottingham Old Market Square, Woolwich Square gibi önemli alanlar Space Syntax ile planlanmış bölgelerdir. Konu dâhilinde araştırmaya örnek olması açısından farklı çalışmalar ortaya konmuştur.