Meydânî Tefsirinin Genel Özellikleri

Meydânî kelam, edebiyat ve tarih gibi pek çok konudaki ilgisi sayesinde özgün bir tefsir ortaya koyabilmiştir. Bu sebeple Meydânî’nin Kur'ân ilimleri ve tefsir alanına yaptığı katkılar, bu konuda izlediği yöntemler ve yaptığı yorumlar tefsir ilmi açısından son derece önem arz etmektedir.

Meydânî’nin hayatı boyunca elde ettiği birikim ve ilmî yaşamının kemalinde kaleme aldığı Me‘âricü’t-Tefekkür ve Dekâiku’t-Tedebbür isimli tefsiri on beş ciltten oluşmaktadır. Tefsiri yalnızca Mekkî sûreleri içermektedir. Ömrünün vefa etmemesi yüzünden Medenî sûrelerin tefsiri yapılamamıştır. Daha önce belirttiğimiz gibi sadece on beşinci ciltte Medine’de inen Bakara sûresine mukaddime yapılmıştır.496

Abdurrahman Habenneke el-Meydânî, nüzûl sırasına göre detaylı bir şekilde Kur’ân’ı yorumladığı tefsir eserinde daha çok sûrelerin konusunu keşfetmeye ve âyetlerin bu konuyla bağlantısını açıklamaya gayret etmiştir. Metinde gizlenen veya her sûrede sarâhaten dile getirilen bilgi, düşünce ve problemler üzerinde ayrıntılı düşünmeye önem vermektedir.

495 _{Mecdü Mekkî, Lemehât, s.4; Meydânî, Kavâ‘id, ss.13-27.}

496 _{Tefsiri hakkında tamamlayıcı açıklamalar için çalışmamızın birinci bölümündeki Dirâsâtün}

Meydânî, her sûrenin tefsirine mushaftaki metnini zikrederek başlamaktadır.

el-Büdûru’z-Zâhira497 ve el-Müyesser fi’l-Kıraâti’l-Aşr498 gibi kıraat kitaplarına

dayanarak kıraatlerin temelini izah etmektedir. Sûrenin nüzûl sebepleri ve fazîletiyle ilgili sünnette geçenleri zikrettikten sonra sûrenin konusunu açıklamaktadır. Sonra da sûreyi birbiriyle zincirleme bağlantılı ünitelerden oluşan derslere taksim ederek her derse özet bir bakış eklemektedir. Daha sonra da fikrî çözümleme ve tahlillerde bulunmaktadır.499

Meydânî, Kur’ân kelimelerini açıklamaya büyük önem verir, müfessirlerin zikrettiklerini nakletmekle yetinmeyerek kelimenin siyâk ve sibâka daha uygun mânâlarını tespit etmek için titiz bir araştırmayla temel Arapça sözlüklerini inceler. Çoğu zaman da bir Kur’ân kelimesinin derinlikli manasını belirlemek için tümevarım yöntemini kullanır.

Tefsir araştırması olarak incelediği sûrelerin belagat özelliklerini ortaya koyarken son derece titizlik gösterir, bu konuya sûre tefsirinin ek bölümleri arasında özel bir yer ayırmaktadır. Kur’ân araştırmacılarına Kur’ân’ın üslûbunu anlama ve belagatinden zevk alma imkânı veren bu tür eklere(تاقحلﻣ) neredeyse bütün sûre tefsirlerinde rastlamak mümkündür.

Meydanî, özellikle tefsirinin birinci aşamasında Kur’ân’ın bütününde bir konu mihverinde dönen âyetleri toplamaya önem vermiştir. Bunları bir ek ders olarak okutmuş ve sûrelerin tefsirine de eklemiştir. Bu tür tefsirî “ek” lerin500 _{sayısı elliyi}

bulmaktadır. Örneğin Fâtiha sûresi tefsirinde, “âmîn-نيﻣا-” lafzının okunması, sûrenin edebi özellikleri, namazlarda Fâtiha sûresinin okunmasının gereği ve içerisinde “sebîl-ليبس-”, “tarîk-قيرط-”, “minhâc-جاﻬنﻣ-” ve “sırât-طارص-” kelimelerinin geçtiği âyetlerin ele alındığı dört önemli ek bulunmaktadır.501 _Aynı

497 _{Abdulfettah b. Abdulganî el-Kâdî’nin (ö. 1402/1981) eseridir.} 498 _{Muhammed Sâlim Muhaysınî’ın kraatler konusundaki eseridir.}

499 _{Anlatmaya çalıştığımız bu başlık sıralaması bütün sûre tefsirlerinde genel olarak şu şekildedir:}

1. “...ةروس تاءارقلا تايﺷرﻓ نﻣ اﻬيﻓ اﻣ عﻣ ةروسلا صﻧ ” 2. “...ةروس نأشﺑ ثيداﺣا نﻣدرو امﻣ ” 3. “ ةروسلا لوزﻧ ببس ” 4. “ ةروسلا عوضوﻣ ” 5. “ ةروسلا سورد ” 6. “ ةروسلا سورد نﻣ لولأأ سردلل ﻲليلحتلا رﺑدتلا ” 500 _{روسلا تاقحلﻣ} 501 _{Meydânî, Meâric, I, 314.}

şekilde A’lâ sûresinde “-et-Tesbîhu fi’l- Kur’ân -نارقلا ىﻓ حيبستلا ”502_{, Duha sûresinde}

de “-Vecede-yecidü fiilinin Kur’ân’da Allah’a isnadı- ىﻓ الله ىلا دجي دجو : لعﻓ دانسإ نارقلا”503 _{şeklinde ekler(تاقحلﻣ) bulunmaktadır.}

Meydânî, tefsir ve kıraat âlimlerinin nüzûl sırasına göre sûreleri Mekkî ve Medenî olarak isimlendirdikleri şemaya dayanarak Kavâ‘idü’t-Tedebbüri’l-Emsel adlı kitabının “Kur’ân’ın iniş merhalelerinin araştırılması -ليزنتلا لﺣارﻣ عبتﺗ لوﺣ-”504

konusundaki dokuzuncu kâidesinde de Kur’ân tefsirinde önemli kurallardan biri olarak ifade ettiği gibi tefsirini Kur’ân sûrelerinin nüzûl sırasına uygun olarak kaleme almıştır. Kur’ân’ın bir anda topluca indirilmemesi ve özel bir eğitim politikası çerçevesinde tedricî yolu izlemesinden hareketle nüzûl sırasına göre tefsir edilmesinin Kur’ân’ın hedefleri bağlamında daha uygun ve en doğru yöntem olduğunu düşünmüştür.

Meydânî, tefsirinde klasik tasnifle dirâyet ve rivâyet birlikteliğine dikkat çekmiştir. Meydânî zaman zaman kelimelerin yapısal farklılıklarının anlam üzerindeki etkilerine ve sarf-nahiv içerikli gramer bilgilerine yer vermektedir. Ahkâm âyetleri sadedinde mezhebî görüş ayrılıklarını zikretmekten de kaçınmamıştır.

Kendisinin eğitimci bir kişiliğe sahip olması nedeniyle Meydânî tefsirinin gereksiz tekrarlar ve sonu gelmez tartışmalardan oldukça uzak, sade ve ağdasız bir dile sahip olduğu kanaatindeyiz.

Meydânî, et-Tedebbürü’l-Emsel li Kitâbillahi Azze ve Celle adlı eserinde tespit etmiş olduğu kuralları ve daha fazlasını eserlerine uygulayan hiçbir müfessirin bulunmadığını düşünerek bu kâideleri kendi tefsirine uygulamaya çalışmıştır.505

Meydânî, kendi eserini neşredenlerin Hz. Osman (r.a.) zamanında çoğu müslüman şehirlere dağıtılmış olan mushaflardaki içtihadî tertibe uygun olarak neşredilmesinde ısrar etmelerine rağmen Kur’ân ilimlerinde mütehassıs kimselerin

502 _{Meydânî, Meâric. I, 467.} 503 _{Meydânî, a.g.e., I, 576.} 504 _{Meydânî, Kavâ‘id, s. 151.}

505 _{Bk. Abacı, Harun, “Kavâ‘idü’t-Tedebbüri’l-Emsel li-Kitâbillâh/Kur’ân-ı Kerîm’i Tefekkür}

Etmenin Kuralları”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XIII, sy. 23 (2011/1), s. 321- 332.

ulûmü’l-Kur’ân’da zikrettikleri tertip üzere yani nüzûl sırasına göre tefsir etmeyi tercih etmiştir.

Kur’ân ilimlerinde uzmanlaşanların eserlerinde de yer alan sûrelerin tertibi konusu ve Meydânî’nin bu yöntemle Kur’ân’ı tefsiri bilişsel ve eğitsel gelişimin sürekliliği anlayışına dayanmaktadır. Bilindiği üzere eğitim süreç içerisinde gerçekleşen kapsamlı bir iştir. Allah Resulüne inanan ve ona tabi olanlar için bu kapsamlı ilâhî eğitim, uygulama hareketi ve dinî konulardaki bilişsel inşa faaliyeti konusunda Meydânî’nin tefsiri ve tefsir metodu son derece önemlidir.

Meydânî, inanç ve itikat konularında selef-i sâlihînin yolunu izlemektedir. Kendisi uzak te’villerle onların yolunu genişletmeyi uygun bulmamıştır. Kur’ân’daki “istivâ”, “yed” ve “eydîynâ” gibi lafızların izahında, özellikle sıfat ve isimler hususunda selef-i sâlihîn mezhebini tespit edip oturtmaya çalışmaktadır.

Meydânî’nin özellikle kaza ve kader gibi inanç konusundaki diğer araştırmalarına bakıldığında Kaderiye ve Cebriye arasında orta bir yol izleyen ehl-i sünnet ve’l-cemaat üzere olduğunu görmekteyiz. Allah’ın imtihan için insana bahşettiği hür irade ve ihtiyarını kaldıran, bir kısım müfessirlerce cebir zannedilen, cebir olarak anlaşılan bazı âyetler konusunda Meydânî’nin keskin görüşü, dikkatli bakışı ve detaylı düşünüşünü açıklayan örneklerin de selefin yolunu izlediğini gösterdiğini anlıyoruz.

Meydânî’nin tefsirine baktığımızda İzzet Derveze’nin aynı yöntemle kaleme aldığı et-Tefsîru’l-Hadîs adlı eserindeki gibi konu işlenişinin bölüm ve alt bölümlere, tam gruplara ayrıldığını görürüz. Bu şekilde; anlam, nazım ve siyak yönünden konuların doğru anlaşılması sağlanmıştır. Söz konusu gruplar tam bir âyet veya birkaç âyet ya da âyetlerden oluşmuş uzun bir silsile gibidir. Eserde, çok sık rastlanılmayan/garip kelime ve tabirler; lügat, nahiv ve belagat yönünden çok zaruret yoksa ayrıntıya girmeden açıklanmıştır. Âyetlerin ve sûre bölümlerinin aralarındaki irtibat ve münasebete dikkat çekilmiştir. Âyetlerin delaletlerinden anlaşıldığı kadarıyla, Kur’ân pasajlarının nazım ve konusal bağlantılarının ortaya çıkarılması için birbirleri ile irtibatlandırılmıştır. Zira bu mevzuda bazı kimseler sûrelerdeki âyet ve bölümlerin bir düzen ve uyum olmaksızın toplanmış olduklarını savunmaktadırlar.

Bütün bunlardan hareketle Meydânî tefsirinin büyük bir ilmî değere sahip olduğunu söyleyebiliriz.