Mesleki ve Teknik Eğitim Sisteminin Yasal Dayanakları

Türkiye’deki mesleki ve teknik eğitim sisteminin yasal dayanağı 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’dur. Bu kanunun günün koşullarında yetersiz kalması nedeniyle 4702 sayılı Yükseköğretim Kanunu, Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu, İlköğretim ve Eğitim Kanunu, Millî Eğitim Temel Kanunu, Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu, Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanun ile 24.3.1988 Tarihli ve 3418 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılması ve Bazı Kâğıt ve İşlemlerden Eğitime Katkı Payı Alınması Hakkında Kanun ile Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanun’da Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun kabul edilmiştir. Fakat 3308 sayılı ve 4702 sayılı Kanunlar dışında mesleki eğitim ile ilgili hükümler içeren yasalarımız da mevcuttur. Mesleki eğitimi ilgilendiren hükümleri içeren bu yasalar;1982 Anayasası, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu, 4904 sayılı İŞKUR Kanunu, 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’dur (http://ttkb.meb.gov.tr/secmeler/s ura/16_sura.pdf).

1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın, ikinci kısım (Temel Haklar ve Ödevler) üçüncü bölümünde (Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler) yer alan 42. maddesi’nde, herkesin eğitim ve öğretim hakkına sahip olduğu; Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, devletin gözetim ve denetimi altında eğitim ve öğretim yapılacağı; ilköğretimin, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunlu olduğu ve devlet okullarında parasız olacağı; eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütüleceği hükmü yer almaktadır. Bu hüküm ile güvence altına alınan eğitim hakkı 1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile bir sisteme oturtulmuştur (http://ttkb.meb.gov.tr/secmeler/sura/16_sura.pdf). 1973 yılında yürürlüğe giren 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu, eğitim sisteminin amaçlarından bir tanesi olan “ilgi ve yeteneklerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayat hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak”

(md.2) ile mesleki eğitime de milli eğitimin amaçları arasında yer vermiştir. İlk kısımda bahsedilen milli eğitimin temel ilkelerinden “planlılık, fertlerin ve toplumun ihtiyaçları, yöneltme ve süreklilik ilkeleri” mesleki ve teknik eğitiminin ne biçimde olacağı hakkında bir fikir vermektedir (TİSK, 2006).

Milli Eğitim Temel Kanunu’nun ikinci kısmında mesleki ve teknik eğitiminin yapısı da olan eğitim sisteminin yapısından, ikinci kısmının üçüncü bölümünde yaygın eğitimden, üçüncü maddesinde meslek yüksekokullarından bahsedilmektedir. Milli Eğitim Temel Kanunu’nun ikinci kısmında mesleki ve teknik eğitiminin yapısı da olan eğitim sisteminin yapısından bahsedilmektedir.

Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliğinin üçüncü bölümünde sağlık meslek lisesi kontenjanları, başvuru koşulları, altıncı bölümünde mesleki uygulama ve staj süreleri, dokuzuncu bölümde diğer ortaöğretim kurumlarından sağlık meslek eğitimi veren okullara geçişe ilişkin bilgiler yer almaktadır.

4904 sayılı İŞKUR Kanunu, istihdamın geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması ile işsizliğin önlenmesi faaliyetlerine yardımcı olmak (4904/md.1) amacıyla oluşturulan Türkiye İş Kurumu’na mesleki eğitim alanında da faaliyet gösterme görevi vermiştir. Bu alanda, iş ve meslek danışmanlığı hizmetleri verme ve verdirme, istihdam edilebilirliği artırmak için işgücü yetiştirme, mesleki eğitim ve işgücü uyum programları geliştirme ve uygulama, istihdamdaki işgücüne eğitim seminerleri düzenleme faaliyetlerinde bulunmaktadır (md.3/c). Bu görev alanı, meslekleri tanımlama ve sınıflandırma, öğrencilere mesleki rehberlik ve meslek danışmanlığı hizmetlerini sunma, meslek geliştirme ve meslek değiştirme kursları düzenleme, istihdamında güçlük çekilen grupların istihdamını kolaylaştırıcı mesleki eğitim ve mesleki rehabilitasyon hizmetlerini verme faaliyetlerini içermektedir.

Mesleki eğitimle ilgili hükümler içeren kanunlara kısaca değindikten sonra mesleki eğitimin temel yasal dayanağı olan 3308 sayılı ve 4702 sayılı kanunların içeriklerini incelemek, Türkiye’deki mesleki ve teknik eğitim sisteminin genel çerçevesinin anlaşılmasında yardımcı olacaktır.

2.8.1. 3308 Sayılı Mesleki Eğitim Kanunu

Mesleki ve teknik eğitimi düzenleyen ilk mesleki eğitim kanunu olan 2089 sayılı Çırak, Kalfa ve Ustalık Kanunu 1986 yılında değiştirilerek günün ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir mesleki eğitim için çıraklık eğitimi, tam ve yarı zamanlı okul sistemi ve yaygın meslek eğitimi (meslek kursları) yaklaşımını benimseyen 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu kabul edildi. Bu kanun daha nitelikli bir eğitimi, özel sektörün katılımını, daha geniş kitlelere hitap etmeyi amaçlamaktadır. Bu kanun, sanayi-okul işbirliğini getirmiş ve mesleki eğitimin daha çok tercih edilmesini hedeflemiştir. 3308 sayılı Kanun mesleki eğitimin yapısını belirlemiş ve çıraklık eğitimini bir sisteme bağlamıştır (Anapa, 2008: s.29).

3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu altı kısımdan oluşmaktadır. Amacı, kapsamı ve tanımlardan oluşan birinci kısma göre; bu kanun çırak, kalfa ve ustaların eğitimi ile okullarda ve işletmelerde yapılacak mesleki eğitime ilişkin esasları düzenlemektedir. Bu kanun, Meslekî Eğitim Kurulu’nun belirleyeceği mesleklerde, kamu ve özel sektöre ait kurum, kuruluş ve iş yerleri ile meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarındaki eğitim ve öğretimi kapsar (3308/ md.1-2).

İkinci kısım Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu ile İl Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu’ na değinmektedir. Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu, mesleki ve teknik eğitim programlarının uygulandığı örgün, yaygın ve çıraklık eğitimini, okullar, kurumlar ve işletmelerde yapılacak eğitimin planlanmasını, geliştirilmesini ve değerlendirilmesini yapmakla ve bakanlığa görüş bildirmekle yükümlüdür. İl Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu, meslekî eğitimin plânlanması, geliştirilmesi, değerlendirilmesi konularında karar almak ve valiliğe görüş ve tavsiyelerde bulunmak üzere illerde oluşturulan kuruldur. 3308 sayılı Kanun, çıraklık ve kalfalık eğitimini, işletmelerdeki mesleki eğitimini, ustalık eğitimini, çeşitli mesleki kurslarını, ücret ve sosyal güvenlik haklarını düzenlemektedir (Anapa, 2008: s.30).

Çıraklık ve kalfalık eğitimi Kanunun üçüncü kısım birinci bölümde yer alırken ustalık eğitimi dördüncü kısımda düzenlenmiştir. 3308 sayılı Kanun ile çıraklara asgari ücretin yüzde otuzundan az olmamak kaydıyla ücret ödenmesi ve aynı zamanda iş

kazaları ve meslek hastalıkları ile hastalık sigortası hükümleri de uygulanmaktadır. Beşinci kısım çıraklık, mesleki ve teknik eğitimi geliştirme ve yaygınlaştırma faaliyetlerinin desteklenmesine değinmektedir. Mesleki ve teknik eğitimi geliştirmek ve yaygınlaştırmak için Bakanlık bünyesindeki döner sermaye işletmelerinin kârları, eğitim öğretimde üretilen malların satışından elde edilen gelirler ile bağış, yardım ve diğer her türlü gelir ile kaynak sağlanması düzenlenmiştir. Elde edilen kaynak ile öğretim kurumlarında görevli yönetici, öğretmen, uzman, kadrolu ve kadrosuz usta öğreticilerin nitelik ve niceliklerinin yükseltilmesi için yurt içinde eğitilmeleri, eğitim metod ve araçlarının geliştirilip yaygınlaştırılması ile atölye ve laboratuar için gerekli makine, araç, takım ve teçhizat alınması, çeşitli mesleklerde çalışmakta olanlara hizmet içinde ve mesleklerinde gelişmeleri için gerekli bilgi ve becerilerin kazandırılması için kurslar, seminerler ve eğitim programları düzenlenmesi, çıraklık, mesleki ve teknik eğitimin teşvik edilmesi gibi faaliyetlerin desteklenmesi amaç olarak belirlenmiştir (Anapa, 2008: s.31).

Çeşitli hükümler başlıklı son kısımda; Bakanlık tarafından düzenlenen, örgün eğitim sisteminden ayrılmış kişilere iş hayatında istihdam imkanı elde etmek için gerekli yeterlilikler kazandırma amacı güden meslek kursları ve özel eğitime muhtaç kişilere ilgileri, ihtiyaçları ve yetenekleri de dikkate alınarak iş hayatında geçerliliği olan görevlere hazırlayıcı özel meslek kursları ile çalışma saatleri dışında personelin işyerindeki verimliliğini artırmak ve yeni teknolojiye uyumları ile mesleklerindeki gelişmeleri sağlamak amacıyla verilen geliştirme ve uyum kursları yer almaktadır. (3308/ md.37-38-39).

2.8.2. 4702 Sayılı Kanun’da Mesleki ve Teknik Eğitim

4702 sayılı Kanun, Yükseköğretim Kanunu, Mesleki Eğitim Kanunu, İlköğretim ve Eğitim Kanunu, Millî Eğitim Temel Kanunu, Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu, Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanun ile 24.3.1988 tarihli ve 3418 sayılı Kanunda değişiklik yapılması ve Bazı Kâğıt ve İşlemlerden Eğitime Katkı Payı Alınması Hakkında Kanun ile Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilât ve Görevleri Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun 29/06/2001 yılında mesleki eğitimde yaşanan sorunların çözülmesi ve AB’ye uyum sürecinde daha nitelikli

insan gücü yetiştirilmek için kabul edilmiştir. 4702 sayılı Kanun; değişen ekonomik, teknolojik ve sosyal hayatın ortaya çıkardığı gelişmeler karşısında eğitim programlarının yenilenememesi, mesleki ve teknik eğitim okullarındaki yetersizlik ve dağınıklık, sanayinin eğitim çalışmalarının teşvik edilmemesi gibi nedenlerle ortaya çıkmıştır.Bu kanun, ekonomik gereksinimler karşısında ihtiyaç duyulan yüksek nitelikli işgücünün yetiştirilmesinde etkili olan mesleki ve teknik eğitime yönelimi teşvik etmeye çalışmıştır (Tarcan, 2001).

4702 sayılı Kanun, 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu ile 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’nda değişiklikler yapmıştır. 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu’na getirdiği yenilik her ilde en az bir tane oluşturulacak mesleki ve teknik eğitim bölgesidir. Mesleki ve teknik eğitim bölgesi, bir veya daha fazla meslek yüksekokulu ile öğretim programları bütünlüğü ve devamlılığı içinde ilişkilendirilmiş meslekî ve teknik orta öğretim kurumlarından oluşan bir eğitim bölgesidir (4702/ md.1).

Kanunun 2.maddesi ile 2547 sayılı Kanun’unda meslekî ve teknik ortaöğretim kurumlarından mezun olan öğrencilerin istedikleri takdirde bitirdikleri programın devamı niteliğinde veya buna en yakın programların uygulandığı meslek yüksekokullarına sınavsız olarak yerleştirilebilecekleri ve meslek yüksekokullarından mezun olan öğrencilerin alanlarındaki lisans programlarına dikey geçiş yapmalarının sağlanacağına dair değişiklik getirilmiştir. Ayrıca meslekî ve teknik orta öğretim kurumlarından herhangi birinden mezun öğrencilere, meslekî ve teknik eğitim bölgeleri kapsamı dışındaki bir yükseköğretim programına üniversite giriş sınavları ile başvurma imkanı sağlanmıştır. 4702 sayılı Kanun’un 4.maddesi ile 2547 sayılı Kanununda yapılan diğer bir değişiklik ise meslekî ve teknik eğitim bölgesinde ekonominin ihtiyacını karşılayacak yüksek nitelikli iş gücü yetiştirmek için bir veya daha fazla meslek yüksekokulu ile meslekî ve teknik ortaöğretim kurumları, öğretim programları bütünlüğü ve devamlılığı içinde ilişkilendireceğidir. Bu maddeye göre; meslekî ve teknik eğitim bölgelerinde bulunan meslek yüksekokulu veya okulları ile meslekî ve teknik orta öğretim kurumları, ilgili kamu ve özel kurum ve kuruluşları arasındaki işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasına ve yürütülmesi Millî Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu işbirliği ile çıkartılacak yönetmelikle düzenlenecektir (Anapa 2008: s.32).

Bu kanun ile 3308 sayılı Kanunu’nda da değişiklikler yapılmıştır. Öncelikle Çıraklık ve Meslek Eğitim Kanunu, Mesleki Eğitim Kanunu olarak isim değiştirmiştir. Kanun’un kapsamı, 3308 sayılı Kanunun geçici 1 inci maddesinde hükme bağlanan kapsama alınmış bir meslekte çalışanların sınavları ve belgelerinin verilişi ile işyeri sahibi ustalara ve meslekî ve teknik orta öğretim kurumlarından mezun olanlara ustalık belgesinin veriliş esas ve usullerini kapsarken, Mesleki Eğitim Kurulu'nun belirleyeceği mesleklerde, bu mesleklerle ilgili işyerleri ile mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarındaki eğitim ve öğretimini kapsayacak şekilde genişletilmiştir (4702/ md.5). Daha sonra bazı tanımlarda değişiklikler yapılmıştır.

♦ Öğrenci, işletmelerde, meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında örgün eğitim görenler ,

♦ Usta Öğretici, ustalık yeterliğini kazanmış; aday çırak, çırak, kalfa ile meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerinin iş yerindeki eğitiminden sorumlu, meslekî eğitim tekniklerini bilen ve uygulayan kişi,

♦ İşletmelerde Meslekî Eğitim, meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerinin beceri eğitimlerini işletmelerde, teorik eğitimlerini ise meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında veya işletme ve kurumlarca tesis edilen eğitim birimlerinde yaptıkları eğitim uygulamaları,

♦ Meslekî ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumları, meslekî ve teknik eğitim alanında, diplomaya götüren orta öğretim kurumları ile belge ve sertifika programlarının uygulandığı her tür ve derecedeki örgün ve yaygın eğitim-öğretim kurumlar,

♦ Personel, kamu ve özel kurum, kuruluş ve iş yerlerinde maaş ya da ücret karşılığında çalışan kadrolu veya sözleşmeli elemanlar ile işçiler,

♦ İşletme, mal ve hizmet üreten kamu ve özel kurum, kuruluş ve iş yerleri, ♦ Eğitici Personel, meslekî yeterliğe sahip, öğrencilerin iş yerindeki eğitiminden sorumlu, iş pedagojisi eğitimi almış, meslekî eğitim yöntem ve tekniklerini bilen ve uygulayan veya meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında atölye, laboratuar, meslek dersleri öğretmenliği yapabilme yetkisine sahip kişi,

♦ Meslek Alanı, ortak özelliklere sahip birden fazla meslek dalını içeren; bilgi, beceri, tutum, davranış ve istihdam olanağı sağlayan alan,

♦ Meslek Dalı, bir meslek alanı içinde yer alan ve belirli konularda uzmanlaşmaya yönelik bilgi, beceri, tutum, davranış gerektiren ve istihdam olanağı sağlayan iş kollarından her biri olarak yeniden tanımlanmıştır (4702/ md.6).

Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu'nun ismi Mesleki Eğitim Kurulu ve İl Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kurulu'nun adı İl Mesleki Eğitim Kurulu olarak değiştirilmiştir (4702 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu).

Çıraklık eğitimiyle ilgili yeni düzenlemeler de getirilmiştir. Bu Kanun ile çıraklık için üst sınır olan 19 yaşını geçirmiş olanlar, eğitim ve yaşlarına uygun çıraklık eğitim programlarına katılma imkanına kavuşmuştur. Ayrıca aday çırak veya çıraklar, ücretli izinli olarak haftada sekiz saatten az olmamak üzere genel ve meslekî eğitim görürler ve pratik eğitimlerini iş yerlerinde, iş yerindeki eksik kalan pratik eğitimleri ile teorik eğitimlerini meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında yaparlar. Aday çırak ve çıraklar, pratik eğitimlerini işyerlerinde, pratik eğitimlerinin eksik kalan kısımlarını ve teorik eğitimlerini mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında veya bakanlıkça uygun görülen işyerlerinin eğitim birimlerinde yapacakları ayrıca pratik ve teorik eğitimin birbirlerini tamamlayacağı şekilde planlanır ve yürütülür (4702/ md.10).

Çıraklığa başlama ve çıraklık süreleri konularında, çıraklık eğitimine girişte en az iki en çok dört yıllık eğitim düzeyi aranmasına, lise ve daha üst düzeyde genel eğitimden sonra çıraklık eğitimine başlanıldığı takdirde eğitim süresi, mesleklerindeki çıraklık eğitimi süresinin yarısına kadar kısaltılabilmesine, meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında uygulanan örgün eğitim programlarının herhangi bir kademesinden ayrılanlar ile yaygın eğitim programlarını tamamlayarak belge veya sertifika alanlardan, kendi alanlarında çıraklık eğitimine başlayanlar için çıraklık eğitim süresi daha önce aldığı meslekî eğitim programının içeriği ile devam edeceği çıraklık eğitimi programının içeriği değerlendirilerek Bakanlıkça belirleneceğine karar verilmiştir (4702/md.12). Daha önceden elli ve daha fazla işçi çalıştıran işletmelerin, meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitimi yaptıracaklarına dair hükümde değiştirilerek yirmi ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler sisteme dahil olmuştur (Tarcan, 2001).

Teorik eğitim, meslekî ve teknik eğitim okul ve kurumlarında veya işletmelerin eğitim birimlerinde haftada on iki saatten az olmamak kaydıyla verilir (4702/md. 14). Meslek lisesi mezunlarına yönelik ustalık koşulları için düzenlenen madde uyarınca (4702/ md.17), en az üç yıl süreli meslekî ve teknik orta öğretim kurumlarından mezun olanlar ustalık eğitimi kurslarına katılabilecekleri gibi doğrudan da ustalık sınavlarına girebilme hakkına sahip oldular. Ustalık belgesine sahip olanların veya bunları işyerlerinde çalıştıranların bağımsız işyeri açmaları sağlanmıştır (Tarcan, 2001).

Sonuç olarak, 4702 sayılı Kanunla yapılan yeni düzenlemeler ile ortaöğretim dikey ve yatay geçişlere imkan veren, istihdam yaratan ve ulusal rekabet gücümüzü arttırmayı hedefleyen esnek bir yapı oluşturulmaya çalışılmıştır (Anapa, 2008: s.35).