II. BÖLÜM: DOĞU AKDENİZ’DE FRANSIZ NAKLİYATI VE MESAJERİ MARİTİM KUMPAYASI’NIN ROLÜ MESAJERİ MARİTİM KUMPAYASI’NIN ROLÜ
2.4. Mersin’deki Faaliyetleri
MM Kumpanyası’nın Beyrut limanına uğramaya başladığı 1852’den 1914’e kadarki süreçte Fransızlar Suriye ve dolayısıyla Beyrut’un yolcu taşımcığı ve emtia ticaretinde üstün hale geldiler. Beyrut’un gereksinimlerinin, tarım politikasının, nüfus yapısının, ithalat ve ihracatının, olumlu ya da olumsuz, büyük dönüşüme uğramasında MM Kumpanyası önemli rol oynadı. Mesajeri’yle birlikte Fransız sermayesinin bölgeye akışı hızlandı. Fransız emperyalizmi, MM Kumpanyası aracılığıyla Suriye liman kentlerinde tekel oluştururken, demiryolu ağları da bu sömürgeciliğin karasal yönünü tamamladı. Böylelikle Fransız mamul ürünleri Suriye’nin tüm noktalarına ulaşırken, Suriye, topraklarındaki zenginlikler Mesajeri ve demiryolu ağları sayesinde Fransa’ya taşındı. Fransızlar bu sayede bölgede ekonomik, siyasi ve sosyal, kültürel ve dini alanda nüfuz kazandı.
2.4. Mersin’deki Faaliyetleri
XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde kurulmaya başlayan Mersin kenti, iskelesi olmayan küçük bir sahil kasabası görünümündeydi593
. Buna karşın kentin, Çukurova gibi verimli ovaların da dâhil olduğu Karaman vilayetini içine alan geniş bir ard ülkesi vardı594
. Vilayet dâhilinde bulunan kazaların Avrupa ile tek bağlantısı Mersin limanı aracılığıyla sağlanmaktaydı. Ancak Mersin’in Karaman vilayeti dâhilinde bulunan kazalarla bağlantısının çok zor şartlarda sağlanması, kentin ticaretini olumsuz etkilemekteydi595
. Kentin kıyısındaki ilk binalar Tarsus’ta bulunun Fransız konsolos ve konsolos vekillerinin, Sicilya konsolosunun yazlık evlerinden ibaretti596
. Kırım Savaşı’ndan evvel
591
AFL. 1997 002 4395, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Beyrouth, Rapport General de Service
Exercice 1913 Chapitre 5, Contentieux.
592
AFL. 1997 002 4395, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Beyrouth, Rapport General de Service
Exercice 1880, 1881, 1882, 1883, 1886, 1887, 1888, 1889, 1910, 1913, Chapitre 6, Comptabilite.
593
Mehmet Murat Baskıcı, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Turhan Kitapevi, Ankara 2005, s. 97-98.
594
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.
595 Compagnie Generale Des Comptoir Levantins, s. 28; Les Paquebots du Levant, Guide des Voyageurs des
Pauqeubots-Poste de la Mediterranée, Services Maritimes des Messageries Nationales, Editeurs Chez Paulin et Le
Chevalier, Paris 1853, s. 93. 596
Songül Ulutaş, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Kapitalist Ticari İlişkilerdeki Dönüşümün Tarsus’taki Yansımaları, (1839-1856)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII, S. 2, Aralık 2012, s. 503-504. 499-525.
118
nüfusu 100 civarında olan kent nüfusu, savaştan sonra giderek artmıştır597
. Kentteki diğer emlak ve arazi sahiplerini ise Tarsus’taki konsolosların tercümanlık ve kâtiplik işlerini yapan, onların himayesinde bulunan ve Kırım Savaşı’ndan sonra beratlı tüccar sıfatıyla kente gelip yerleşenler oluşturmaktaydı598
.
19. yüzyılın ilk yarısına kadar Avrupa ile Mersin limanı arasındaki ticaretin büyük bir kısmı Marsilya üzerinden yelkenli gemiler aracılığıyla yapılıyordu599. Bunda en önemli etken şüphesiz Mersin limanına buharlıların yanaşabilmesinin zorluğu ve ard ülkesiyle bağlantı yollarının yetersizliği dolayısıyla ticaret hacminin düşük olmasıydı. Zaten Mersin limanına, daha çok Suriye limanları üzerinden, yeterince hamule yükleyemeyen gemiler düzensiz olarak uğramaktaydı. Bu nedenle Mersin kenti, Akdeniz kıyısında yer alan İzmir, İskenderun, Lazkiye, Trablus, Beyrut, Hayfa ve İskenderiye gibi pek çok liman kentinin içinde yer aldığı ilişiksel ağın bir parçası durumundaydı600
.
1850’li yıllara gelindiğinde Mersin limanı bir depo ve karantinahanesi olmasına rağmen halen tam anlamıyla işleyen bir liman hüviyetinde değildi. Limandaki su sığ olduğundan gemiler açıkta demirler, emtia ve yolcular sandallarla kıyıya taşınırdı. Bunun haricinde yükleme-boşaltma için limanda herhangi bir mekanik aksam da bulunmuyordu601. Diğer yandan, rüzgârlara karşı korumasız bir liman olduğundan gemilerin barınmasına müsait değildi602.
Limanda gerçek anlamda hareketlenme ve değişim buharlıların düzenli olarak uğramaya başlamasıyla oldu. Bu bağlamda ilk defa MM Kumpanyası’na ait buharlılar, Mersin limanına düzenli olarak uğradı. Mesajeri’nin Fransız Hükümeti ile imzaladığı 1851 anlaşması gereği şirket buharlıları, Eylül 1851’den itibaren yirmi günde bir defa, İstanbul’dan hareketle İzmir-Rodos üzerinden Mersin ve İskenderun’a buradan da Beyrut ve Yafa’ya kadar tüm Suriye sahil kentlerine uğramaya başladı603
. Ancak kısa bir süre sonra Kırım Savaşı’nın patlak vermesiyle şirketin Suriye hattındaki seferleri
597
Meltem Toksöz, “The Ottoman Empire and its Heritage”, Volume 45: Nomads, Migrants and Cotton in the
Eastern Mediterranean: The Making of the Adana-Mersin Region, 1850-1908, Brill Pub, Boston-2010, s. 88.
598
İbrahim Oğuz, Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi SBE., Tarih Anabilim Dalı, Mersin 2006, s. 50.
599
Compagnie Generale Des Comptoir Levantins, s. 28. 600
Tülin Selvi Ünlü, “Bir İskeleden Liman Kentine Doğu Akdeniz’in Önemli bir Limanı Olarak On Dokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında Mersin’de Mekânsal Gelişim”, TMMOB Şehir Plancıları Yayını, 2009/3-4 Şubat 2010, s. 8. 601
Toksöz, “The Ottoman Empire and its Heritage”, s. 89. 602
Sâlname-i Vilayet-i Adana 1312, s. 43. 603
AFL. 1997 002 5242, Compagnie des Services Messageries Maritimes des National, Convention du 28 Fevrier 1851, s. 3, 14; AFL. 1997 002 4857, Convention du 28 Fevrier 1851, s. 1-2.
119
değişmek durumunda kaldı. Şirketin Fransız hükümeti ile imzaladığı 1854 anlaşmasına göre Suriye hattı, İzmir’den hareketle Rodos-Mersin, İskenderun-Beyrut-Yafa ve İskenderiye’ye olacak şekilde düzenlendi. Daha önce 20 günde bir defa yapılan seferler de 15 günde bir defaya düşürüldü604
. Bu anlaşmayla İzmir’den gelen Mesajeri buharlıları iki haftada bir Perşembe günleri, İskenderiye’den gelenler ise yine iki haftada bir Cuma günleri Mersin’e düzenli olarak uğramaya başladı605
.
Mesajeri buharlılarının Mersin’e uğramasından kısa bir süre sonra 1855’te Avusturya Lloyd Kumpanyası’na ait buharlılar da Kıbrıs üzerinden aktarmalı olarak Mersin limanına uğramaya başladı606
.
Kırım Savaşı’nın sona ermesiyle şirketin geçici olarak değiştirilen Suriye hattı 1859’da yeniden İstanbul’a kadar uzayacak şekilde değişime uğradı. Böylelikle Mersin’den alınan emtia ve yolcular aktarmasız bir şekilde İstanbul’a direk olarak gönderilebiliyordu607. Bu değişimle İstanbul’dan gelen şirket buharlıları 15 günde bir Cumartesi günleri, Beyrut’tan gelen buharlılar ise Salı günü Mersin’e uğrayacaktı. Kıbrıs’tan, Beyrut’a gitmek üzere gelen Lloyd buharlıları ise Cuma günleri, Kıbrıs’a gitmek üzere Beyrut’tan gelen buharlılar ise Cumartesi günleri Mersin’den hareket edecekti608.
Mesajeri ve Lloyd Kumpanyası’na ait buharlıların Mersin limanına uğramaya başlamalarından itibaren Mersin limanının çehresi yeni bir hüviyet kazandı. Bu nedenle Mersin kentinin kuruluş ve gelişiminde bu iki kumpanyanın rolü büyüktü609
. MM Kumpanyası’nın ilk dönemler biri (Mazoilhier) Tarsus’ta, diğeri (Lapierre) Mersin’de olmak üzere iki acentesi vardı. Mersin acentesi Lapierre, şirketi adına Tarsus ile Mersin arasına yeni bir yol inşa etmek amacıyla Babıali nezdinde teşebbüste bulunduysa da amacına muvaffak olamadı. Babıali, Tarsus-Mersin karayolu inşasını, yerel bir şirkete ihale etti. Bu şirketin en büyük hissesini devlet bizzat kendisi alırken, geri kalan
604
AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 10 Juin 1854, s. 23-24.
605 Guide des Services Maritimes des Messageries Imperiales Dans La Mediterranée, Marseille, Janvier 1856, s. 15. 606
Annales du Commerce Exterieur, Autriche, Faits Commerciaux N 13, Publiées Par Le Ministere de L’Agriculture
du Commerce et des Travaux Publics, Fevrier 1843 a Fevrier 1857, Paris 1857, s. 31-32. 607
AFL. 1997 002 5199, Assemblée Generale du 10 Juin 1859, s. 14-15; AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale
du 10 Juin 1860, s. 21.
608
Joanne-Isambert, Itineraire De L’Orient, s. 613; Le Memorial, 4. Yıl, Sayı 1, Pazar 7 Haziran 1866, s. 32. 609
120
hissesini de yörenin ileri gelen Müslim ve gayri-Müslim tebaasına verdi610
. Mesajeri, Mersin acentesi bundan başka, acenteye ait mavnaların iskeleye rahat yanaşabilmesi için, hali hazırda bulunan taş iskeleye ahşap bir iskele eklemek için girişimde bulundu. Babıali, tüzel kişiliğinin kendisinde olması şartıyla, acentenin bu isteğini kabul etti611
. Böylelikle açıkta duran Mesajeri buharlılarıyla, iskele arasında mavnalar aracılığıyla yapılan yolcu ve emtia trafiği daha önceye oranla biraz daha kolaylaşmış oldu. Bunun yanında şirket daha sonraki dönemlerde emtianın uygun şartlarda muhafazası için, dok, antrepo, acentehane ve yolcular için binalar inşa etti612.
Kentin gelişimine paralel olarak yolcu ve emtia trafiği de büyük oranda artış gösterdi. Kentin her geçen gün artan ticaret hacmiyle birlikte, nüfusu da göçmenler ve Levantenlerin gelmesiyle, kozmopolit bir yapıya bürünerek değişime uğradı. Özellikle kentin Hıristiyan nüfusunda Marsilyalı Levantenler ve beraberinde Ermeni, Marûni, Katolik ve Ortodoks Rumlar belirleyici rol oynadılar613
. Mesajeri’nin Mersin acentesi bünyesinde istihdam edilen personelin de çoğunluğu Osmanlı tebaası Ermeni, Marûni ve Katolik Rumlardan oluşmaktaydı. Örneğin uzun dönem acente bünyesinde istihdam edilen Saba Victor, Saba Aime, Dellaliyen Garabet, Saradar Joseph, Constantin Soiso Osmanlı tebaası gayri Müslimlerinden oluşmaktaydı. Bunun yanında acente bünyesindeki üst düzey personel daha çok Fransız olmakla birlikte, Avusturya ve Yunan tebaası personel de istihdam edilmekteydi614
.
Mersin’in gelişen ticaret hacmine paralel olarak 1870’lerin ortalarına doğru Navigation Rus Kumpanyası, İngiliz Belle Asia Mineur gibi birçok buharlı deniz nakliyat kumpanyası Mersin’e uğramaya başladı. 1880’li yıllarda ise bu rekabete Fransız Chiprien Fabre, Mısır Hıdiviye, İtalyan Rubattino ve Yunan kumpanyaları da dâhil oldu615. Bu nedenle Mersin limanında ticari rekabet 1880’lerden sonra daha da arttı.
MM Kumpanyası’nın Mersin ticaretindeki en önemli rakibi Navigasyon Rus Kumpanyası idi. Mesajeri ve Navigasyon Rus Kumpanyası, buharlıları İzmir-Mersin ve
610
Oğuz, Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, s. 98. 611
BOA. İ. MVL. 401/14423, 20 Safer 1274; BOA. İ. DH. 412/27330, 17 Cemaziyelevvel 1274. 612
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, 1886, 1887, Chapitre 2, Secretariat.
613 Ünlü, “Bir İskeleden Liman Kentine”, s. 8. 614
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1881, 1883, 1886, 1888, 1890, Chapitre 1, Personele.
615
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
121
Suriye güzergâhında aynı limanlara uğramaktaydılar, hatta bunların limanda kalma süreleri de benzerdi. Mesajeri ve Rus posta buharlıları Beyrut ve Mersin durağında karşılaşmaktaydılar. Rus kumpanyasının yolcu tarifeleri Mesajeri’ye göre %19 daha indirimliydi. Şirketin Mersin acentesi David Rossi, (1882-1884) Rus kumpanyası Mersin acentesine, Rus buharlılarının Odesa’dan hareket saatini değiştirmesi yönünde talepte bulunduysa da bir netice alamadı616
.
Mesajeri’nin Mersin’de rekabet halinde olduğu bir diğer bir şirket ise İngiliz, Bell Asia Minor Kumpanyası’ydı. İngiliz Kumpanyası’nın İzmir’den Mersin’e 15 günde bir düzenli seferleri vardı. Ancak kumpanya buharlılarının Mersin’e uğradığı saatler düzensizlik arz etmekteydi617
.
Mersin’in ard vilayetlerinde, özellikle Adana’da, her geçen gün gelişen tarım ve ticarete paralel bir şekilde bölgeye civar sahil kentlerinden gelen tarım işçisinde de büyük artış yaşandı. Bu durum Mersin limanındaki yolcu trafiğini önemli oranda arttırdı. Mesajeri’nin Mersin acentesine göre her yıl Suriye’den binlerce kişi iş bulma umuduyla bölgeye gelir, çoğu da iş bulamadan geri dönerdi. Bu göç trafiğinden Mesajeri ve diğer nakliyat kumpanyaları önemli gelirler elde ettiler618
.
1883 yılında Mersin limanına giriş yapan yolcuların sayısı 10.100, çıkış yapan yolcuların sayısı ise 7.900 olmak üzere toplamda ise 18.000 idi. Bu yolcuların Mesajeri, Rus ve İngiliz kumpanyalarına göre dağılımı şöyleydi619
.
Mersin Limanı’na giriş yapan yolcular Mersin Limanı’ndan çıkış yapan yolcular Mesajeri Maritim Kumpanyası 2.520 Mes. Mar. Kumpanyası 2.198 Rus Kumpanyası 3.550 Rus Kumpanyası 3.540 İngiliz Kumpanyası 4.030 İngiliz Kumpanyası 2.162
Kabotaj yolcuları sayısının artmasındaki bir etken de bu esnada Mısır’da zuhur eden kolera salgınından dolayı Mesajeri ve diğer kumpanyalara ait buharlılarının Yafa’dan
616
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat; AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1883, Chapitre 1, Personele.
617
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.
618 AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 4, Trafic; AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1881, Chapitre 6, Comptabilite.
619
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
122
geri dönmesi kısa mesafeli yolcu trafiğine öncelik vermeleriydi. Mersin limanındaki yolcu trafiğini arttıran bir diğer neden ise Müslüman hacı adaylarıydı. Mersin acentesi David Rossi’ye göre Mersin’in ard vilayetlerinde hacca gitmek üzere bekleyen hacıların sayısı 4.000 civarındaydı. Mersin’den Mesajeri buharlılarıyla Kızıl Deniz’e taşınan Müslüman hacılar, buradan Cidde’ye gönderilmek üzere İngiliz kumpanyalarına aktarılırdı620
. Mersin’in yolcu trafiğindeki artışa rağmen kent limanına uğrayan buharlıların sayısındaki artış ve buna bağlı olarak yaşanan rekabet, salgın hastalıklar, hac mevsimi ve sair nedenlerden dolayı, Mesajeri’nin yolcu trafiği yıllara göre kararsızlık gösterdi. Mersin acentesinin yolcu geliri, 1880’de 69.350,00 Frank iken, 1881’de 46.265,00 Frank, 1883’te 37.026,00 Frank, 1886’da 41.748,00 Frank, 1889’da ise 41.597,77 Frank idi621. Mesajeri’nin taşıdığı Mersin yolcularını, büyük oranda güverte yolcuları oluşturmaktaydı. Şirketin taşıdığı yolcuların 1885’te 2.571’i güverte yolcusu, 227’si birinci ve ikinci sınıf yolcu, 1886’da 2.469’u güverte yolcusu, 155’i birinci ve ikinci sınıf yolcu, 1887’de ise 1.639’u güverte yolcusu, 163’ü birinci ve ikinci sınıf yolculardan oluşmaktaydı622
. Mersin limanına uğrayan buharlı nakliyat kumpanyalarının artmasına bağlı olarak bölgenin tarım ve ticaret hacminde de artış oldu. Fransız, Avusturya, İngiliz, İtalyan ve Ruslara ait ticari kuruluşlar bölgeye yerleşti623
. Şirketin Mersin acentesi David Rossi, bölge ticaretini genelde Fransızların özelde şirketin tekeline alarak, rekabette şirketin elini güçlendirmek için bir takım önlemler alma yoluna gitti. Rossi, Fransız sanayicilerin çıkarlarına göre bölge tarımını teşvik etmek ve çiftçilere kredi sağlamak amacıyla bir halk bankası kurma teşebbüsünde bulundu. Ancak Rossi, Osmanlı hükümetinin bu konuda garanti vermediğinden ve sürekli engeller çıkarmasından dolayı bölgede hiçbir tarım projesini hayata geçirememekten yakınmaktaydı. Osmanlı’nın korumacı ekonomi anlayışı, halk için elzem olan ürünlere dair tarımın yapılması yönündeydi. Bu nedenle devlet yöneticilerinin geleneksel tarımı teşvik ettiği, ülke tarımının ticarileşmesine yönelik taleplere ise olumsuz yaklaştığı anlaşılmaktadır. Rossi, devlet yöneticilerin bu
620
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.
621
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, 1886, 1887, Chapitre 4, Trafic; AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1881, 1883, 1886, 1887, 1889, Chapitre 6, Comptabilite.
622 AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1886, 1887, Chapitre 4, Trafic.
623
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 4, Trafic; AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.
123
yaklaşımına karşın çiftçilerin pamuk ekimini teşvik için, bölge çiftçilerine uygun fiyatlarla çırçır makineleri sattı624. Rossi’nin çalışmaları kısa sürede etkisini gösterdi. Şirketin Mersin’deki ithalat ve ihracat gelirleri Rus ve İngiliz kumpanyalarına göre önemli oranda yükseldi. Mersin acentesi ithalat ve ihracat geliri 1880’de 313.025 Frank, 1881’de 365.055 Frank, 1882’de 260.460,05 Frank iken 1883’te 435.205,05 Franka yükseldi625. Şirketin Mersin’deki en önemli rakibi Rus kumpanyasının ise emtia geliri 1881’de 242.200 Frank iken 1883’te 229.540 Frank idi. Şirketin rekabet halinde olduğu İngiliz kumpanyasının emtia geliri ise 1881’de 112.250 Frank, 1883’te ise 121.102 Frank idi626. Mersin limanında rekabet halinde olan 3 büyük nakliyat kumpanyasının ithalat ve ihracatı tabloda görülmektedir.
Tablo 16: Mersin’e uğrayan üç büyük nakliyat kumpanyasının 1883 yılı Mersin ithalat ve ihracatı
MM Kump. Rus Kumpanyası İngiliz Asia Minor İthal ürünleri İhraç ürünleri İthalat
koli İhracat koli İthalat koli İhracat koli İthalat koli İhracat koli Kahve Şeker Biber Pirinç Manifatura Hırdavat Kürk Demir Meyve Sabun Tütün İlaç Keçi derisi Petrol Likit (Sıvı) Yiyecek erzak Para kesesi Diğer Tahıl Susam Pamuk Yün Kuru üzüm Tohum Zamk Halı Deri Yiyecek Afyon Balmumu Kayısı çekirdeği Mineral Pamuk tohumu Hayvanat Diğer 3109 3392 292 1100 2906 3145 1190 16222 824 69 519 235 459 --- 372 816 258 2150 19377 20242 7253 8863 8543 489 253 147 2465 112 8 121 848 387 -- -- 374 386 -- 860 -- 1043 5439 2018 355 2736 439 220 954 168 -- -- 192 1890 265 2533 2914 5280 9236 1739 34 1322 778 369 838 1570 13 52 -- 657 -- 844 225 1002 371 382 -- -- 1899 372 -- 5146 1139 562 398 -- -- 1913 103 1222 33 1430 16019 9466 4364 590 90 459 53 30 183 851 14 23 -- -- 38000 777 28 607 Toplam 37.058 70.308 19.112 26.873 18.970 67.554 Kaynak: AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1883, Chapitre 4, Trafic.
624
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.
625 AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
Exercice 1883, Chapitre 4, Trafic; AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service Exercice 1881, 1883, Chapitre 6, Comptabilite.
626
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
124
Mesajeri ve diğer kumpanyaların Mersin ihracatında önemli yere sahip olan pamuk, susam ve tahılın neredeyse tamamı Adana vilayetinden sağlanmaktaydı. Ancak bu ürünler kara yoluyla çok zor şartlarda Mersin’e ulaştırılıyordu. Yapımına uzun süreden beri devam edilen Mersin-Tarsus-Adana demiryolu hattının Ocak 1886’da açılması Mersin’in kaderini etkiledi. Çukurova’nın verimli topraklarındaki ürünlerin demiryolu aracılığıyla daha kolay bir şekilde Mersin limanına akmaya başlamasıyla, Mersin ticareti önemli oranda arttı. Demiryolunun açıldığı 1 Ocaktan, 31 Aralığa kadar Adana’dan Mersin’e 9.591 ton emtia taşındı627
. 1885’te Mersin’in genel ihracatı toplamda 171.163 koli iken 1886’da 366.608 koliye yükseldi. Buna bağlı olarak Mersin limanına uğrayan buharlı nakliyat kumpanyalarının sayısında önemli artış oldu. 1886 yılında Mersin limanına giriş-çıkış yapan nakliyat kumpanyalarının sayısı ve tonajları şöyleydi628
.
Sayı Ton
Fransız MM Kump. 53 85.419
“ Maison Fabre de Marseille 19 16.176
“ Maison Mesnier du Havre 1 1.977
Rus Kumpanyası 58 78.143 İngiliz 89 50.458 Mısır Hıdıviye 46 43.792 Osmanlı 36 3.625 Yunan 18 665 İtalyan 1 863 Avusturya 1 350
Şirketin Mersin acentesi Geofray Emile (1884-1888) göre İngiliz Asia Minor Kumpanyası’nın varış ve kalkış saatleri düzensizlik gösterdiğinden yolcu ve tüccarlar bu şirketi pek fazla tercih etmemekteydi. Diğer yandan Beyrut’tan İzmir’e gitmek üzere Mersin’e uğrayan Rus buharlıları, Mesajeri ile aynı gün hareket etmekteydiler. Geofray, Rus kumpanyası acentesinin de bu durumdan memnun olmadığını belirtmekteydi. Mesajeri’nin kalkış ve varış saatleri Fransız hükümeti ile yapılan anlaşmaya göre
627
Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Turkey Report fort he Year 1887 on the Vilayet of Adana, No. 406, Printed by Harrison and Sons, London 1888, s. 5.
628
AFL. 1997 002 4443, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Mersina, Rapport General de Service
125
belirlendiğinden değişmesi çok zordu, buna karşın Rus kumpanyası, kalkış ve varış saatleri daha kolay bir şekilde değişebilirdi. Mersin limanına uğrayan diğer iki önemli nakliyat kumpanyalarından biri Mısır Hıdıviye, diğeri ise İdare-i Mahsusa idi. Mısır kumpanyasının İskenderiye’den Mersin’e yaptığı haftalık seferleri kararsızlık göstermekteydi. Bu şirket daha çok Suriye sahil kentlerindeki yolcularını taşımaktaydı. İdare-i Mahsuse ise genellikle asker ve resmi görevli taşımaktaydı.
Mersin limanı emtia trafiğinin artmasıyla, bu limana uğrayan Fransız bandıralı nakliyat kumpanyasının sayısı üçe yükseldi. Fransızlar yukarıdaki rakamlardan da görüleceği üzere Mersin emtia ticaretinde ilk sıradaki yerlerini korumaya devam ettiler. Geofray Emile, şirket merkezine gönderdiği raporunda demiryolu hattı dışında kalan Konya ovasının zengin ürünlerine ulaşamamaktan yakınıyordu. Geofray’a göre Mersin acentesinin kaderi Adana vilayetinde yetiştirilen ve sadece yılda bir defa hasadı yapılan pamuk ve susamın rekoltesine bağlı olmamalıydı.
Geofray, Konya ovasında bolca üretilen buğday ve arpa gibi ürünlerin, pazarlaması yapılmadığından dolayı yerinde kalmasından yakınmaktaydı. Bunun dışında iç bölgelerdeki sarı tohum, bal, balmumu, zamk, halı, kuru üzüm gibi birçok ürüne de nakliyat problemi yüzünden ulaşılamamaktaydı. Demir yolu hattı dışında kalan iç bölgelerdeki bu ürünler, Suriye ve Karadeniz’in iç kesimlerinden getirilen develer aracılığıyla yapılmaktaydı629
. İç bölgelerden deve ve katırlarla limana getirilen bu ürünlerin nakliyatındaki masraf arttığından fiyatları da katlanmaktaydı. Mesela Çukurova’da buğday rekoltesinin düşük olduğu bir dönemde, bölgenin un ihtiyacı Haziran ayına kadar Marsilya’dan ve çevre sahil kentlerinden karşılanırken, buğday rekoltesinin yüksek olduğu dönemde Mersin’den Marsilya’ya un ihraç edilmekteydi. MM Kumpanyası, 1887 Haziranına kadar, Mersin’e 1.344 ton un ithal ederken, Haziran ayından sonra ise Mersin limanından 77 ton un ihraç etmişti630
. Bu durum deniz ve demiryolu ulaşım ağlarının, Batı’yla olan ticari ilişkileri ne derece basite indirgediğinin