Kırım Savaşı (1853-1856) ve Mesajeri İmperyal Kumpanyası

1850’li yıllarda ortaya çıkan en önemli olaylardan birisi şüphesiz Kırım Savaşı’ydı. Avrupa’nın iki büyük devleti olan İngiltere ve Fransa ile rekabet halinde olan Rusya, bu devletlerle mücadele edebilmek için deniz ticaretini geliştirmek ve onların Akdeniz ticaretine darbe vurmak gerektiğini biliyordu. İngiltere bu esnada Akdeniz ve Port Said üzerinden buharlı gemilerle bağlantı kurarak Hindistan ile çok sıkı ticari münasebetler kurmuştu. İngilizlerin amacı, Rusları Karadeniz ve Akdeniz’de etkisiz hale getirerek Hindistan yolunun güvenliğini garanti altına almaktı221

. Aynı şekilde Fransa da 19. yüzyılın başından beri Akdeniz ve Karadeniz’de ticari faaliyetlerini arttırmanın yollarını arıyordu. Bu nedenle gerek devlet merkezli, gerekse de özel nakliyat şirketleri aracılıyla Akdeniz limanları ve Kuzey Afrika sahilleriyle posta ve ticari bağlantılar kurdu. İngiltere ve Fransa’nın Doğu Akdeniz ve Karadeniz’deki emellerinin farkında olan Rusya, Kutsal Yerler Sorunu’nu bahanesiyle 11 Haziran 1853’te Eflak ve Boğdan’ı işgal ederek Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti222

.

Fransız ve İngiliz filoları 4 Ocak 1854’te Karadeniz’e girdiler. Bu filoların içerisinde birçok Mesajeri ve P&O kumpanyalarına ait buharlılar vardı. 12 Mart 1854’te Osmanlı sultanı ile bir ittifak anlaşması imzalandı. Fransız Deniz Bakanı Theodore Ducos savaşa hazırlıksız yakalandıklarını belirtmişti. Fransız deniz kuvvetleri, hızlı bir şekilde Fransa ile cephedeki ordu birlikleri arasında iletişim kuracak bir buharlı filosuna sahip değildi. Deniz bakanı birkaç gün gibi kısa bir sürede 30.000 askerin cepheye taşınması için büyük bir buharlı filosunun kiralanması gerektiğini belirtti. Tüccar gemileri çok nadir

219

Bois, Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, s. 22. 

Mesajeri İmperyal Kumpanyası geçtiği yerlerde bundan sonra Mİ Kumpanyası şeklinde verilecektir.

220 F. Rances, De La Navigation a Vapeur, Librairie de L. Hachette Et., Paris 1867, s. 32. 221

Erdoğan Keleş, Osmanlı, İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım Savaşı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, SBE., Tarih Anabilimdalı, Ankara 2009, s. 181; Durmuş Akalın-Cemil Çelik, “XIX. Yüzyılda Doğu Akdeniz’de İngiliz Fransız Rekabeti ve Osmanlı Devleti”, Turkish Studies, Volume 7/3, Summer 2012, s. 33. 222

48

bulunurdu, devlet için bu kadar büyük bir filonun kısa sürede oluşturabilmesi neredeyse imkânsızdı. Denizcilik bakanı bu noktada gözünü, henüz kurulmuş olan Mİ Kumpanyası’na çevirdi.

Ancak Mesajeri’nin filosunda sahip olduğu buharlı sayısı böyle bir iş için yeterli değildi. Şirketin La Ciotat’taki atölyesi kısa sürede ancak sınırlı sayıda gemi üretebilirdi. Diğer yandan şirketin mevcut hatlarının dışında faaliyet göstermesi yasal çerçevede devletin iznine bağlıydı. Bu nedenle bir takım yeni anlaşmaların imzalanması gerekmekteydi. Kumpanya’nın Savaş Bakanlığı ile yaptığı ilk anlaşma 31 Mayıs 1854’te imzalandı. Bu anlaşma cepheye asker, askeri mühimmat ve cepheden hasta taşınmasına yönelikti. Mİ Kumpanyası, bundan sonra faaliyet ağını Karadeniz’e yaymaya yönelik birbiri ardına anlaşmalar imzaladı²²³. Mesajeri, bu anlaşmalarla istediği imtiyazların çoğunu elde etti224. Bu nedenle Kırım Savaşı, Mİ Kumpanyası’nın Karadeniz’deki faaliyetleri için bir dönüm noktası oldu225

.

Kırım Savaşı esnasında Mesajeri’nin faaliyet ağı Karadeniz ve Tuna’ya kadar uzayacak şekilde olağanüstü bir şekilde genişletildi226. Bu anlaşmalara göre Mesajeri buharlıları, Marsilya’dan Mesina, Piré ve Gelibolu üzerinden İstanbul’a asker ve askeri mühimmat taşımak için geçici olarak ayda üç ek sefer, yani toplamda sekiz sefer düzenleyeceklerdi227. Yolculuk süresi yedi buçuk gün şeklinde sabitlendi. İstanbul hattındaki bu zorunlu artış diğer yandan İskenderiye’deki seferlerin azalmasına yol açtı228

.

223

İlk anlaşma 25 Şubat 1854’te imzalandı Daha sonra 31 Mart 1855’te İstanbul ile Varna, Kırım ve Balaklava arasında asker taşınmasına yönelik ek bir anlaşma daha imzalandı. AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services

Maritimes des Messageries Imperiales, Convention Pour l’Extension des Services Postaux, Le 25 Fevrier 1854, s. 3;

AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales, Convention Pour un Service

Regulier de Correspondance par Bateaux a Vapeur entre Constantinople, Varna, Kamiesh, Balaklava, s. 2-3.

224 AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales, s. 3-4. 225

Mollat, Les Origines de la Navigation a Vapeur, s. 113. 226

AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales, s. 3-4. 227

28 Kasım 1854’te şirketin Fransız hükümeti ile yaptığı anlaşmaya göre Karadeniz hattının dışında Marsilya-İstanbul arasındaki seferler de iki katına çıkarıldı. Mesajeri buharlıları Marsilya-İstanbul seferlerini iki ayrı güzergâhtan gerçekleştireceklerdi. Birinci güzergâh Marsilya’dan hareketle Mesina-Pire ve İstanbul’a ikinci güzergâh ise Marsilya’dan hareketle Malta, Siros, İzmir, Midilli, Çanakkale ve Gelibolu üzerinden İstanbul olacak şekilde belirlendi. Bu iki güzergâhta Mesajeri buharlıları toplamda yıllık 104 sefer yapacaklardı. AFL. 1997 002 5242,

Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales, s. 3-4; Paquebots-Poste Français, Guide des Services Maritimes des Messageries Imperiales dans la Medeterranée, Imprimerie et Lithographie Marius Olive, Marseille

Janvier 1856, s. 11. 228

49

Mİ Kumpanyası’nın tüm bu faaliyetlerine rağmen Fransız birliklerinin lojistik sorunu tam anlamıyla giderilemedi. Askeri birliklerin19 günde 3.333 Km. mesafeden taşınması ve ardı sıra lojistik desteklerinin de nakledilmesi için şirket buharlıları halen yetersiz kalmaktaydı. Mİ Kumpanyası, bu görevini başarıyla gerçekleştirebilmek için, La Ciotat’ta Cydnus, Phase, Neva, Danube adlı vapurları229

inşa ettirmekle kalmadı, aynı zamanda yasadan vazgeçme yoluyla^ Büyük Britanya’dan Euphrate, Gange ve Indus adında üç adet yeni buharlı gemi satın aldı230

. Bunun yanında Büyük Britanya’dan 13 buharlı gemi kiraladı. 1856’ya gelindiğinde Mesajeri’nin filosunda toplamda 9.040 beygir gücünde 43 buharlı gemi bulunmaktaydı231

. Diğer yandan Tunus ve Cezayir ile bağlantı kurmak amacıyla 5 gemi daha kiralandı.

Mİ Kumpanyası, Kırım Savaşı esnasında görevini başarıyla ifa etti²³². Mesajeri yöneticileri bu başarılarından şöyle bahsediyordu. “1854’te 10 ay boyunca Mesajeri

İmperyal Kumpanyası vapurları 769.000 deniz mili yol kat ederek, Kırım ve Cezayir’e 84.000’den fazla asker ve sivil yolcu, 12.500 ton da materyal taşıdı. Marsilya rıhtımları bu esnada askeri bir kampa dönüşmüştü233

.”

Mİ Kumpanyası 1856 yılına kadar askeri birlikleri ve yolcuları Marsilya’ya taşıdı. Kumpanya bu işten önemli oranda kâr sağladı. 1854’te Mİ Kumpanyası, taşıdığı asker, yolcu ve mühimmat için devletten 4.433.415 milyon Frank, 1855’te 7.927.230 Frank, 1856’da ise 3. 553.148 Frank aldı. Ancak bu savaşın olumsuz yönleri de vardı. Kaptanlar sivil yolcu taşıyamamaktan ve taşınan sivil yolculara da gereği gibi hizmet edememekten şikâyetçiydiler. Zira savaş boyunca taşınan sivil yolcu ve emtiadan elde edilen gelir benzer bir şekildeydi, savaşın sona ermesiyle sivil yolcu ve emtiadan elde edilen gelir hızlı bir yükselme gösterdi. 1854’te taşınan sivil yolcu ve emtiadan elde edilen gelir 5.120.249 Frank iken 1855’te 9.820.062’ye, 1856’da ise 12.588.620 Franka

229

Bu vapurlar Kuzey Afrika sahillerinde hizmet verecekti. Carour, Les Routes de la Mer avec Les Messageries

Maritimes, s. 236.



Zira Fransız yasalarına göre devletten sübvansiyon alan bir şirketin, dışarıdan buharlı gemi satın alması yasaktı. İnşa aşamasında bir buharlının ancak parçaları dışarıdan ithal edilebilirdi. Colin, La Navigation Commerciale, s. 275-276. 230

Bois, Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, s. 25-26. 231

Bunun yanında toplamda 1.860 beygir gücünde 6 adet buharlı posta gemisi de yapım aşamasındaydı. AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 28 Mai 1857, s. 16-17; Paquebots-Poste Français, Guide des Services Maritimes

des Messageries Imperiales dans la Medeterranée, Imprimerie et Lithographie Marius Olive, Marseille Janvier 1856,

s. 7. 232

Colin, La Navigation Commerciale, s. 168-169. 233

Carour, Les Routes de la Mer avec Les Messageries Maritimes, s. 37; Bois, Le Grand Siecle Des Messageries

50 yükseldi234

. Bunun yanında askerler gemilere dikkatsiz bir şekilde kabul edildiklerinden, yaz boyunca başta kolera olmak üzere salgın hastalıklar tehlikeli boyutlara ulaştı235. Savaş, Akdeniz ve Karadeniz, Tuna ticaretini olumsuz etkiledi236

. Yakıt giderleri ise katlanarak yükseldi. 1851-1852’de 29 Frank olan kömürün tonu, 1854’te 48,80 Frank, 1855’te 56,44 Franka yükseldi. Yani 1854’te buharlıların her lieue marin için tükettikleri kömür 10,23 Frank iken 1855’te 23,14 Franka yükseldi237

. 1856’da savaşın sona ermesiyle kömürün tonu 47,75 Franka geriledi238

.

Savaş esnasında harcamalarda önemli artış yaşandı. Ancak Mİ Kumpanyası’nın savaş esnasında tüm giderleri Fransız Savaş Bakanlığı tarafından karşılandığı için taşınan sivil ve asker yolcular aynı zamanda emtiadan önemli miktarda kâr sağlandı. Bu sayede Mesajeri’nin kazancı % 14 artarak hissedar başına 700 Frank düştü239

. Kumpanya’nın 1851’de 24 milyon Frank sermayesi varken, 1855’te 60 milyon Franga yükseldi240

. Buna karşın Mİ Kumpanyası’nın Akdeniz ve Karadeniz’deki en büyük rakiplerinden biri olan Avusturya Lloyd Kumpanyası 12 yıllık faaliyeti boyunca ilk defa 1854’te zarar etti²⁴¹.

Mesajeri’nin Kırım Savaşı’ndan elde ettiği kazanımlar Osmanlı yöneticilerinin kolaylaştırıcı ve müsamahakâr yaklaşımı dolayısıyla savaş sonrasında da devam etti. Eylül 1855’te Mİ Kumpanyası, Fransız hükümeti ile anlaşarak faaliyet ağını Sivastopol’a kadar genişletti242

. 12 Temmuz 1856’da Aşağı Tuna’yı faaliyet ağına dâhil

234 AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 28 Mai 1856, s. 36-37; AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale

du 28 Mai 1857, s. 37.

235

Cesar Lecat Bazancourt, L’Expedition de Crimée La Marine Française dans la Mer Noire et la Baltique,

Chronique Maritimes de la Guerre D’Orient, Tome Premier, Librairie D’Amyot, Paris 1857, s. 386.

236

Aynı şekilde Rusya’nın Eflak ve Boğdan’ı işgal etmesi Tuna ticaretini durma noktasına getirmişti. Savaş esnasında ticari hamule yerine, silah taşımacılığı önemli oranda arttı. Ministre de la Marine et des Colonies, Revue

Maritime et Coloniale, Tome 11., Librairie de Challamel Ainé, Paris 1864, s. 267; Jean-Luis Miege, “La Navigation

Européenne a Alexandrie (1815-1865)”, Revue de l’Occident Musulman et de la Mediterranée, N 46, 1987, s. 124. 237 AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 31 Mai 1856, s. 42. Fransızlar bu esnada kömürü daha tasarruflu kullanmanın yollarını aradılar. Bu bağlamda Fransız tebaasından Mösyö Bike kömürün daha az sarfını sağlayan ispirto otunu keşfetmiş ve Babıali’den Trablusgarp civarında bulunan bu otun işletim imtiyazını on yıllığına elde etmeyi başarmıştı. BOA. A. MKT. NZD. 191/79, 31 Ağustos 1856.

238

AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 28 Mai 1857, s. 22. 239

Bois, Le Grand Siecle Des Messageries Maritimes, s. 27-28. 240

Couvenhes, “La Concession des Services Maritimes Postaux au XIXe Siecle: La Cas Exemplaire des Messageries Maritimes”, s. 268.

241

Reports on Subjects of General and Commercial Interest Austria-Hungary, Report on the History of the

Austrian-Hungarian Lloyd Steam Navigation Company, London March 1887, s. 3-4.

242

AFL. 1997 002 5164, Compagnie des Services Maritimes des Messageries Imperiales, Convention, pour le

51

etti²⁴³. 29 Mayıs 1857’de ise İstanbul-Samsun-Tranzon güzergâhına haftalık seferler yapacağı bir hat daha ekledi244

. Diğer bir hat ise haftalık olarak İstanbul-Varna-İbrail arasında açıldı245

. Tüm bu yeni hatlarlarla İstanbul bir yandan Trabzon ve Batum limanlarına, diğer yandan ise Odesa ve Tuna Nehri limanlarına bağlanmış oldu246

. Mesajeri buharlıları İstanbul-Trabzon arasında Sinop, İnebolu, Samsun, Ünye, Fatsa, Ordu ve Giresun’a uğrayacaktı. Bunların içerisinde Ordu, Fatsa ve Ünye iskelelerine amtia ve yolcunun durumuna göre uğranılacaktı. Osmanlı hükümeti, Mİ Kumpanyası’nın Karadeniz’de posta taşımacılığı yapmasından duyduğu memnuniyeti, bölge kaymakamlarına göndermiş olduğu emirnamelerle gösterdi247

. İki hat için toplamda 126.015 Km. yol alınacak, Tuna hattı için gidiş-dönüş 120 saat, Trabzon hattı için ise gidiş dönüş 90 saat olacaktı248

.

Şavaşın sonunda Mesajeri’nin tüm hatları için yıllık alacağı sübvansiyon 4.776.118 Franka yükseldi²⁴⁹. İmzalanan tüm bu anlaşmalar neticesinde şirket buharlılarının kat edilen yolda da büyük bir artış oldu. Mİ Kumpanyası’nın Marsilya ile Osmanlı limanları arasında bir yılda aldığı toplam yol 878.735 Km. ulaştı250

.

243 BOA. HR. TO. 319/9, 12 Temmuz 1856 tarihli Mesajeri Acentesi Jules Girette’den Hariciye Nazırı Fuat Paşa’ya yazılan mektup; AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 28 Mai 1857, s. 27-29.

244

AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales Convention pour

l’Organisation des Services Posteaux dans la Mer Noir (Ligne du Danube et de Trebizonde) Modificative de la Convention du 28 Nov. 1854, s. 8; AFL. 1997 002 4857, Convention du 16 Septembre 1857.

245

1854 Anlaşmasınının 1857’de tam olarak yürürlüğe girmesiyle Mesajeri’nin faaliyet ağı Karadeniz ve Aşağı Tuna’nın neredeyse tüm noktalarına kadar genişledi. Anlaşmanın birinci maddesine göre Mesajeri’nin Karadeniz ve Tuna’daki seferleri şöyle olacaktı. Tuna hattı: İstanbul’dan İbrail’e yıllık 36 sefer yapılacak ve 9.720 lieues marin (54.004 Km.) yol alınacaktı. Trabzon hattı: İstanbul’dan Trabzon’a yıllık 36 sefer yapılacak ve 12.960 lieues marin (72.006 Km.) yol alınacaktı. AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales

Convention pour l’Organisation des Services Posteaux dans la Mer Noir (Ligne du Danube et de Trebizonde) Modificative de la Convention du 28 Nov. 1854, s. 8; AFL. 1997 002 4857, Convention du 16 Septembre 1857.

246

Philippar-Ballena, Compagnie des Messageries Maritimes 1852-1927, 75.eme Anniversaire, s. 12. 247

BOA. HR. MKT. 198/8, 18 Temmuz 1857. Babıali aynı zamanda Mesajeri’nin birçok kaptan ve acentelerine nişan vererek de bu memnuniyetini göstermişti. BOA. İ. HR. 228/13369, 24 Eylül 1867; İ. TAL. 1/1310 M-064, 15 Ağustos 1892; İ. TAL. 79/1312 Za. 10, 29 Nisan 1895.

248

Mesajeri Kumpanyası Akdeniz’deki seferlerinde her lieues marin (5,5560 Km.) için devletten 25,90 Frank alacaktı. Buna karşın Karadeniz için alacağı yıllık 22. 680 lieues marin (126.015 Km.) için parkur (her lieue marin) başına 31,53 Frank alacaktı. AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales

Convention pour l’Organisation des Services Posteaux dans la Mer Noir (Ligne du Danube et de Trebizonde) Modificative de la Convention du 28 Nov. 1854, s. 4.

249 AFL. 1997 002 5242, Compagnie Services Maritimes des Messageries Imperiales Convention pour

l’Organisation des Services Posteaux dans la Mer Noir (Ligne du Danube et de Trebizonde) Modificative de la Convention du 28 Nov. 1854, s. 5-6.

250

AFL 1992 002 5242, Compagnie des Services Messageries Maritimes des National, Convention du 28 Nov. 1854, s. 4-5.

52

İstanbul, Akdeniz ve Karadeniz’deki tüm hatların ana noktası haline geldi. İstanbul’dan Mersin, İskenderun, Suriye ve Mısır’a, Varna ve Kırım’a, Osmanlı’nın tüm Karadeniz sahillerinden Trabzon’a, daha sonra Gürcistan’a, Tuna üzerinden İbrail ve Kalas’a, Cezayir ve Tunus’a, Yunan Adalarına, İtalya ve İspanya’ya kadar bağlantı sağlandı. Diğer yandan Mesajeri’nin posta seferleri Babıali’nin Akdeniz, Karadeniz ve Tuna ile bağlantısını güçlendirdi ve İstanbul’un stratejik önemi daha da arttırdı. Bu durum Fransız tüccarlarının Osmanlı topraklarındaki ulaşılamayan zenginliklere ulaşması ve bu zenginliklerin İstanbul merkezli Fransa’ya akması anlamına geliyordu. Böylelikle şirket yönetimi ilk dönemlerdeki amacına ulaşmış oldu251

.

Fransızların Kırım Savaşı’nda Osmanlı Devleti safında yer alması Mİ Kumpanyası’na hatlarını genişletmesinin haricinde birçok avantaj sağladı. Mesajeri İstanbul acentesi Jules Girette, Galata’da Kireçkapı iskelesinde rıhtım, dok ve antrepo inşası için imtiyaz elde etti²⁵². Bu iskele Mesajeri’ye ait altı buharlının düzenli seferler yaptığı ana durak haline geldi²⁵³.

Bundan başka Mİ Kumpanyası buharlılarında Marsilya ile Karadeniz arasında çok defa kaptan olarak seferler yapmış olan Mauris Michel, tüm Osmanlı limanlarında kurulacak olan fenerlerin imtiyazını aldı254

. Bu imtiyaz 8 Ağustos 1860 yılında Mauris Michel’e verildi. Memalik-i Mahrusa Fenerler İdaresi (Generale de Phares de l’Empire Ottoman )gibi bir yönetimin idaresinin Fransızlara verilmiş olması stratejik açıdan birçok avantaj sağladı255

. Fenerler İdaresi bu imtiyazla Doğu Akdeniz, Boğazlar, Karadeniz, Kızıldeniz ve Fars körfezinin tamamını aydınlatma hakkına sahip oldu256

. Bu sayede Mİ

251

Compagnie des Services Maritimes des Messageries Maritimes des Messageries Imperiales, Assemblée Générale

des Actionnaires, Depuis sa Creation le 8 Juillet 1851, Jusqu’au 20 Decembre 1858, Paris 1858, s. 8.

252

Bu konu hakkında ileriki bölümlerde daha ayrıntılı bilgi verilecektir. BOA. HR. MKT. 136/17, 9 C. 1272; BOA. İ. DH. 376/24867, 22 Ş. 1273; BOA. ŞD. 567/6, 10 Ş. 1302.

253

Couvenhes, Les Messageries, s. 206. 254

Jacques Thobie, L’Administration Generale des Phares de l’Empire Ottoman et la Société Collas et Michel

(1860-1960), L’Harmattan Paris 2004, s. 111-112; V. Necla Geyikdağı, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye (1854-1914),

Hil Yayınları, İstanbul 2008, s. 103.

255 M. Boissiere, La Syrie, Importance Actuelle des Interets Français en Syrie, Leur Deveoppement dans l’Avenir, Paris 1919, s. 8-9; Thobie, L’Administration Generale des Phares de l’Empire Ottoman, s. 111-112; Bu imtiyazın tam metni için bakınız. Correspondence Respecting the Reduction of the Ottoman Light Dues, Commercial No 1

(1897), Printed For Her Majesty’s Stationery Office, London 1897, s. 4.

256

53

Kumpanyası, Osmanlı sahillerindeki tüm fenerlerden % 5 indirimli faydalanma imkânı elde etti²⁵⁷.

Mİ Kumpanyası’nın Akdeniz, Karadeniz ve Tuna’daki faaliyetleri, Fransızların Osmanlı topraklarındaki ticaret hacmini genişletirken, Babıali’nin de izlemiş olduğu ticari denge politikasını bir yönüyle başarıya ulaştırmış oldu. Rusya ve Avusturya’nın Tuna ve Karadeniz’de ekonomik nüfuzlarını giderek arttırmaya başlamaları, Osmanlı Devleti’ni siyasi alanda olduğu gibi ekonomik alanda da denge politikasına itti. Ancak bu durum bölgedeki aktörleri çoğaltarak yeni rekabetlere ve mücadelelere zemin hazırladı. Karadeniz ve Aşağı Tuna bundan böyle Avrupalı devletlerin ekonomik çıkar ve kavgalarını sürdürdüğü önemli bir coğrafya haline geldi²⁵⁸.

Belgede Mesajeri Maritim Kumpanyası ve Osmanlı Devleti’nde Fransız sömürgeciliği (sayfa 59-65)