İzmir’deki Faaliyetleri

Levant’ın en büyük liman ve ticaret merkezlerinden biri olan İzmir, tarihi süreç içinde verimli hinterlandı ve uzun mesafeli kervan yollarını denizle bütünleştiren coğrafi konumu nedeniyle canlı bir ticaret yaşantısına sahipti. Akdeniz ve Avrupa’nın değişik limanlarından deniz yoluyla İzmir’e getirilen emtia, kervanlar aracılığıyla buradan İzmir’in ard vilayetlerine gönderilirken, Anadolu dahilinden İzmir limanına getirilen emtia ise tüccar gemileri aracılığıyla Akdeniz, Karadeniz ve Batı Avrupa sahil kentlerine ulaştırılırdı. İzmir’in 19. yüzyıl ticareti, tüm Osmanlı sahil kentlerinde olduğu gibi, genellikle işlenmemiş veya yarı işlenmiş tarım ürünleri ve hammaddelerin, Batı’nın işlenmiş ürünleriyle takas edilmesinden oluşuyordu. İzmir’in bu ticari hareketliği özellikle yüzyılın ikinci yarısında büyük bir ivme kazandı. Ticari hareketliliğin artışına paralel olarak şehrin sosyo-ekonomik yapısı da önemli değişime uğradı647

.

1830’ların sonlarına doğru İzmir ticaretinde yeni bir dönem başladı. Özellikle 1838 Balta Limanı Ticaret anlaşmasından sonra İzmir’e uğrayan buharlıların sayısında da önemli artış yaşandı. 1840’larda İzmir limanının Levant kıyıları, İstanbul, Mısır, Marsilya ile düzenli bağlantıları vardı⁶⁴⁸. Fransızların İzmir ile ilk düzenli posta bağlantısı Fransız deniz posta servisi buharlılarının 1837’de İzmir limanına uğramaya başlamalarıyla sağlanmış oldu649

. Kumpanya buharlıları gidiş ve dönüş güzergâhı Marsilya-İstanbul arasında Livorno, Civita-Vechia, Napoli, Mesina, Malta, Siros ve İzmir duraklarından oluşuyordu650

. Ancak bu şirket ticari olmaktan ziyade Fransız hükümetinin belli başlı Levant kentleri ve İstanbul ile düzenli posta bağlantısı kurmak amacıyla kurulmuştu651. Bu nedenle kumpanya Fransa ile genelde Levant özelde ise İzmir arasındaki yolcu ve emtia trafiği gereksinimini yeterince karşılayabilecek bir

647

A. Mesud Küçükkalay, Osmanlı İthalatı İzmir Gümrüğü 1818-1839, Kitapyayınevi, İstanbul 2007, s. 45-47. 648

Baskıcı, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, s. 66-67; AFL. 1997 002 5015, Les 75 Ans

d’Existence des Messageries Maritimes, s. 1-2

649 AFL. 1997 002 5015, Les 75 Ans d’Existence des Messageries Maritimes, s. 1-2; Girard, “Les Grandes Compagnies Maritimes sous le Second Empire”, s. 107-118; Musnier, Les Messageries Nationales, s. 99-100. 650

Quelques Reflexions sur le Projet, s. 6-7; Giraud, Les Origines et L’evolution e la Navigation, s. 22-23. 651

AFL. 1997 002 5015, Les 75 Ans d’Existence des Messageries Maritimes, s. 1-2; Levasseur, Histoire du

133

yapıda değildi. Bundan dolayı İzmir ile Fransa arasında yolcu ve emtia trafiği sağlamak amacıyla, 1845’te Rostand ve Kumpanyası (Rostand et Compagnie) kuruldu652

. Bu yeni kumpanya genellikle Levant Buharlı Posta Kumpanyası (Compagnie des Paquebots a Vapeur du Levant) adıyla tanınmaktaydı653

. Kumpanya filosu toplamda üç adet buharlıdan oluşuyordu. 11 Temmuz 1846’da Rostandların Hellespont adındaki buharlı gemisi Livorno ve İzmir arasındaki ilk seferini yapmak üzere denize açıldı⁶⁵⁴. Bu kumpanya ayda bir defa Marsilya-Suriye ve İstanbul arasında düzenli olarak seferler yapacaktı655

. Ancak bu iki kumpanyanın da seferleri aynı hat üzerinde olduğundan, birbirleriyle rekabet içinde içindeydiler ve finansal yönden pek başarılı olamadılar. Buna karşın, 1837’den sonra ticari amaçlarla İzmir limanına düzenli olarak uğramaya başlayan, Avusturya Lloyd Kumpanyası, buradaki gelirini önemli oranda arttırdı656

. 1840’larda Lloyd buharlıları ayda 4 defa İzmir’e düzenli olarak uğramaya başladı657

. Lloyd Kumpanyası’nın İzmir’e düzenli olarak uğramaya başlamasından kısa bir süre sonra Avusturyalı birçok ticari işletme İzmir’e yerleşti658. Avusturya, Büyük Britanya’dan sonra İzmir ticaretinde ikinci sıraya yükseldi.

Tablo 21: İzmir’in 1846 yılı ilk dört ülkeye göre ithalat ve ihracatı

Ülkeler İthalat (Frank) İhracat (Frank) Toplam (Frank) Büyük Britanya Avusturya Fransa Amerika 8.865.000 12.546.000 2.588.000 1.120.000 12.973.000 4.113.000 5.834.000 4.523.000 21.838.000 16.659.060 8.422.000 5.643.000

Kaynak: Compagnie Generale Des Comptoir Levantins Memoir et Documents Sur Le Commerce des Pays D’Europe, Impremerie Centrale de Napoleone, Paris 1850, s. 29.

Büyük Britanya’nın ise İzmir ticaretinde ilk sırada yerini muhafaza etmesinin en önemli nedenlerinden biri, şüphesiz 1825’e kadar bölge ticaretini tekelinde bulunduran İngiliz Levant Kumpanyası’nın659

yerini bu tarihten sonra İzmir’e yerleşmeye başlayan birçok

652

Bois, Armements Marseillais, s. 63. 653

Couvenhes, Les Messageries, s. 57. 654

Giraud, Les Origines et L’evolution e la Navigation, s. 37.

655 Bois, Armements Marseillais, Compagnies de Navigation et Navire a Vapeur, s. 63. 656

Guissippe-Astori, Il Lloyd Triestino Contributo Alla Storia İtaliana della Navigazione Marittima, s. 85; Coons,

Austrian Policy Towards the Steam Navigation Company of the Austrian Lloyd, s. 63.

657

Annales du Commerce Exterieur, Autriche, Faits Commerciaux N 7, Publiées Par Le Ministere de L’Agriculture

du Commerce et des Travaux Publics, Fevrier 1843 a Fevrier 1857, Paris 1857, s. 6-7. 658

Annales du Commerce Exterieur, Autriche, Faits Commerciaux N 3, s. 44.

659

134

İngiliz Levanten şirketin almasıydı. İzmir’in Büyük Britanya ile ticari ilişkileri İngiliz Levanten ailelerin kurdukları ticaret evleri aracılığıyla yürütüldü⁶⁶⁰.

MM Kumpanyası’nın Eylül 1851’den sonra İzmir limana düzenli olarak uğramaya başlaması, Fransızların İzmir ticaretinde yeni bir sürecin başlangıcı oldu. Mesajeri’nin Fransız hükümeti ile yaptığı anlaşmaya göre, şirket buharlıları, Marsilya’dan hareketle Malta, Siros, İzmir, Midilli, Çanakkale ve Gelibolu üzerinden İstanbul’a ayda üç defa düzenli seferler yapacaktı. İzmir’in Levant kentleriyle bağlantısı ise şirket buharlılarının 20 günde bir İstanbul’dan hareketle, İzmir, Rodos, Mersin, İskenderun, Lazkiye, Trablus, Beyrut, Yafa üzerinden İskenderiye kadar uzanan dolaşımlı bir hattan sağlanacaktı661

. Böylelikle şirketin birinci hattı aracılığıyla İzmir ile Marsilya arasında direk ve düzenli bir bağlantı kurulurken, ikinci hat ile bir yandan İstanbul, diğer yandan Levant kentleri arasındaki kabotaj ticareti Mesajeri aracılığıyla sağlanmış oluyordu. Mesajeri’nin İzmir limanına uğramaya başlamasından kısa bir süre sonra Kırım Savaşı’nın patlak vermesi İzmir limanındaki trafiği, özellikle yolcu trafiğini önemli oranda arttırdı. Şirketin, 28 Şubat 1854’te Fransız hükümeti ile imzaladığı anlaşma, Marsilya ile İstanbul arasındaki ilişkileri geliştirmeye yönelikti, Suriye ve Mısır’daki seferler de geçici süreliğine azaltılıyordu662. Anlaşma ile Marsilya-İstanbul arasındaki seferler haftada bire yükseltiliyordu⁶⁶³. Bunun yanında Suriye dolaşımlı hattının başı daha önce İstanbul iken İzmir’de son buluyor, Mısır seferleri ise 24’ten 18’e olacak şekilde azaltılıyordu664

. 31 Mart 1855’te yapılan ek bir anlaşmayla İstanbul hattı Varna, Balaklava, Sivastopol’a, yani tüm Kırım sahillerine uğrayacak şekilde değişime uğradı665

.

Kırım Savaşı dolayısıyla artan yolcu ve emtia trafiğinin önemli bir kısmını asker ve askeri mühimmat oluşturmaktaydı. Şirketin İstanbul’a giden ve İstanbul’dan gelen buharlılarının ana uğrak noktası olarak İzmir limanı seçildi666

. Bununla birlikte İstanbul

660

Cihan Özgün, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir’in Aydın Sancağı ile Ticari İlişkileri”, 2. Ulusal İktisat

Kongresi, 20-22 Şubat 1008, DEÜ İİBF, İktisat Bölümü, s. 2.

661

AFL. 1997 002 4857, Convention du 28 Fevrier 1851. 662

AFL. 1997 002 5242, Compagnie des Services Maritimes Messageries Imperiales, Convention du 25 Fevrier

1854.

663 AFL. 1997 002 5242, Compagnie des Services Maritimes Messageries Imperiales, Convention du 25 Fevrier

1854.

664

AFL. 1997 002 4857, Convention du 16 Fevrier 1854. 665

AFL. 1997 002 4857, Convention du 31 Mars 1855. 666

135

limanındaki yoğunluk İzmir limanına da kaymış oldu. Şirket buharlıları, Kırım Savaşı esnasında Marsilya ve İzmir üzerinden cepheye, cepheden de yine İzmir üzerinden Marsilya’ya çok sayıda yolcu ve asker taşıdı667

. Aynı zamanda cephedeki hasta ve yaralıların bir kısmının tedavi ve bakımı İzmir’de yapıldı668

.

Savaş esnasında ve sonrasında şirketin hatlarının değişmesiyle, İzmir’in bir yandan İstanbul ve Karadeniz ile diğer yandan Marsilya ile bağlantısı daha da pekişmiş oldu. Şavaşın akabinde MM Kumpanyası’nın haricinde düzenli ve düzensiz birçok buharlı nakliyat kumpanyası İzmir’e uğramaya başladı. Avusturya Lloyd, Navigasyon Rus Kumpanyası, Yunan Kumpanyası (La Compagnie Hellen) düzenli olarak, İngiliz, Fransız, Belçika, Mısır, Yunan vb. milletlere ait pek çok buharlı gemi düzensiz olarak İzmir limanına uğramaktaydı. İngilizlerin İskenderiye-İstanbul arasında işleyen iki büyük buharlısı genellikle emtia almak için sık ve düzensiz olarak İzmir’e uğrarlardı, bunların seferleri düzensiz olduğu için yolcular tarafından pek fazla tercih edilmezlerdi⁶⁶⁹. Bunun yanında sadece emtia taşımak amacıyla birçok buharlı tüccar gemisi İzmir ile Liverpool arasında sefer yapmaktaydı. Bu tüccar gemileri genellikle Liverpool’dan aldıkları emtiayı İstanbul’a boşaltırlar, dönüşte ise İzmir’e uğrayarak İngiltere’ye götürmek üzere emtia alırlardı670

. İzmir ile Marsilya arasında Mesajeri ile aynı hat üzerinde işleyen bir diğer Fransız şirketi de Marsilya Phocéenne Kumpanyasıydı. (La Compagnie Phocéenne de Marseille). Yunan kumpanyaları ise daha çok İzmir ile Yunan adaları arasında faaliyet göstermekteydi671

.

İzmir yolcularının tercih ettiği kumpanyalar arasında MM Kumpanyası ilk sırada yer almaktaydı. Bunun yanında İzmir limanından çok sayıda yolcu Mesajeri’nin rekabet halinde olduğu Lloyd buharlıları tarafından taşınırdı. 1859’da zuhur eden Suriye olayları nedeniyle Lloyd Kumpanyası, Suriye’den İstanbul’a olan seferleri geçici süreliğine kaldırmıştı672

. Mesajeri’nin yolcu taşımacılığında rekabet halinde olduğu,

667

AFL. 1997 002 5199, Assemblee Générale du 31 Mai 1857, s. 33-36; AFL. 1997 002 5199, Assemblee Générale

du 31 Mai 1856, s. 38.

668

Pelin Böke, “İzmir Karantina Teşkilatı’nın Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”, ÇTTAD, VIII/18-19, Bahar-Güz 2009, s. 144.

669 Report on Smyrna, Printed By George B. Byre and William Spottiswoode, London 1857, s. 85-86. 670

Report on Smyrna, s. 86. 671

Annales du Commerce Exterieur Turquie, Faits Commerciaux, N 22, 1862-1863, Librairie Administrative de l’Aul Dupont, Paris 1869, s. 12-13.

672

AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale du 10 Juin 1859, s. 14-15; AFL. 1997 002 5199, Assemblee Generale

du 10 Juin 1860, s. 21; Annales du Commerce Exterieur Turquie, Faits Commerciaux, N 17, 1860, Librairie Administrative de l’Aul Dupont, Paris 1869, s. 31.

136

Rus Nakliyat Kumpanyası’nın ise seferleri hızlı ve buharlıları da iyi donatılmış durumdaydı, ancak bu kumpanya sübvanse edilmediğinden seferleri düzenden yoksundu⁶⁷³.

İzmir limanına uğrayan buharlı nakliyat kumpanyalarında olduğu gibi, İzmir’e gelip yerleşen tüccar Levanten ailelerin sayısında da büyük artış oldu. Kentte birçok millete ait yeni ticaret evleri açıldı. Bu ticaret evleri faaliyetlerini daha çok bölgedeki Rum, Ermeni ve Yahudi gibi Osmanlı tebaası gayrimüslimler aracılığıyla yürütmekteydi. İzmir limanındaki ticaret daha çok ihracata yönelikti674. İzmir ihracatını ise kentin ard vilayetleri beslemekteydi. İzmir’in belli başlı ihraç ürünleri, zeytinyağı, kuru ve yaş üzüm ve incir, kuru meyveler, meyan, afyon, pamuk ve yün, keçi kılı, halı, palamut, susam, tahıl, balmumu, sünger, ipek, fasulye gibi değişik kalemlerden oluşmaktaydı675

. Bu ürünlerin çoğu ise İzmir’in ard vilayetlerinden at, katır, develerle limana getirilmekteydi. İzmir ihracatı, 1860’ta 1.846 ton iken 1865’te 4.046 ton, 1869’da ise 4.540 tona yükseldi676

.

İzmir limandaki hareketlilikle birlikte emtia talebinde de büyük artış oldu. Bu talebin karşılanması İzmir’in ard vilayetlerinden gelen emtianın artışına bağlıydı. Kentin ard vilayetlerindeki tarımsal zenginliklerinin limana akışının önündeki en önemli engel, iç bölgelerle bağlantı oluşturacak demiryoluydu. Henüz 1856 ve 1863’te İngilizlere imtiyazı verilen İzmir-Aydın ve İzmir-Kasaba demiryolu hattı, 1866’da tamamlandı. Bu hattın işletmesi 1893’te Fransızlara ihale edildi677

. Demiryolu hatlarının tamamlanmasıyla, İzmir’in ard vilayetlerinde üretilen tahıl, pamuk gibi ürünlerin limana akışı daha kolay bir şekilde sağlanmış oldu. Önceleri İzmir-Aydın, İzmir-Kasaba arası yolculuk süresi iki hafta sürerken, demiryolu sayesinde bu süre iki güne düştü.

673

Annales du Commerce Exterieur Turquie, Faits Commerciaux, N 22, 1862-1863, Librairie Administrative de l’Aul Dupont, Paris 1869, s. 12-13.

674

Reşat Kasaba, “İzmir”, Doğu Akdeniz’de Liman kentleri (1800-1914), Editörler, Çağlar Keyder-Y. Eyüp Özeveren-Donald Quataert, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 17.

675

Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1863, s. 20-22; Annales du Commerce Exterieur Turquie, 1862-1863, s. 3-5.

676

Turgut Tatar, Osmanlı İmparatorluğunun Sömürgeleşme Sürecinde Levanten bir Kent: İzmir, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi SBE., Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Ankara 2012, s. 202. 677

Geyikdağı, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914, s. 106; Baskıcı, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da

137

İzmir’deki tüm ticari faaliyetlerin yaklaşık üçte biri, İzmir’in yakın kırsal kesimlerinden gelen ürünlerden oluşmaktaydı678

.

İzmir’e uğrayan buharlı nakliyat kumpanyalarının sayısındaki artışın mevcut limanın fiziksel kapasitesi üzerindeki baskısı, 1860’lı yıllarda daha da arttı. Zira İzmir Limanına ard vilayetlerden gelen emtianın her geçen gün artmasıyla, limanın fiziki kapasitesi ticari hareketliliği kaldıramaz hale gelmişti. Bu nedenle limanın ıslahı ve genişletilmesi sorunu ortaya çıktı. İzmir Limanına üç kilometrelik rıhtım inşası imtiyazı 1 Nisan 1868’de İngiliz tüccarlara verildiği halde1869’da Marsilyalı Dussaud Kardeşlere ihale edildi⁶⁷⁹ ve rıhtımın yapımı 1875’de tamamlandı⁶⁸⁰. Rıhtım şirketi, (Societé de Quais de Smyrne) üst düzey devlet yöneticileriyle kurduğu ilişkiler sayesinde ücret tarifesini istediği gibi tespit edebiliyordu. Şirket, 18 Mayıs 1878’de Mesajeri, Fraissinet, Cyprien Fabre, Florio Rubattino, Hıdiviye, Aziziye, Avusturya Lloyd, Navigation Rus Kumpanyalarıyla imzaladığı anlaşmaya göre, % 50’ye varan indirim uygulama yoluna giderken İngiliz bandıralı buharlılara tam tarife uyguladı681

. Aynı şekilde Fransızlara ait olan İzmir Deniz Fenerleri İdaresi de tüm nakliyat kumpanyalarına indirimli tarife uygularken İngilizlere tam tarife uygulama yoluna gitti682

. Bazı İngiliz tüccarlar bu nedenle mallarını Kuşadası’na boşaltarak maliyetlerini düşürmeye çalıştılar. İzmir, İngiliz Konsolosu Henry Trotter, bu konuda bir tahkikat yaptırdı ve kendilerine uygulanan çifte standarda dair maruzatını Babıali’ye taşıdı683. Babıali, İngiltere’nin baskısı üzerine 1880’de rıhtım ücretlerinin her millete aynı miktarda uygulanması yönünde bir kararname çıkardı684

. II. Abdulhamid bir aralık İzmir Limanını Hazine-i Hassa’ya dahil etmek için uğraştıysa da başarısız olunca 1891’de şirketin imtiyazını yeniden uzatmak zorunda kaldı685

. Fransızlar, bir yandan MM Kumpanyası, İzmir rıhtım şirketi, Fenerler idaresi aracılığıyla, İzmir limanında tekel oluşturma, daha doğrusu İngilizleri etkisizleştirme yoluna giderlerken, diğer yandan da İzmir ile ard

678

Kasaba, “İzmir”, s. 13. 679

Raccagni, “The French Economic Interests in the Ottoman Empire”, s. 361-362. 680

Joseph L. Nappas, Annuaire des Commerçants de Smyrne et de L’Anatolie, Imprimerie: Journal de Smyrne, İzmir 1894, s. 9; Baskıcı, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, s. 60-62.

681

Correspondence Respecting the Smyrna Quay Dues 1872-82, Printed by Harrison and Son, London 1882, s. 160. 682

Correspondence Respecting the Reduction of the Ottoman Light Dues, Printed For Her Majesty’s Stationery Office, London 1897, s. 5.

683

Rıhtım şirketi hakkında yapılan tahkikat için bakınız. Correspondence Respecting the Smyrna Quay Dues

1872-82, Printed by Harrison and Son, London 181872-82, s. 162-170.

684

Correspondence Respecting the Smyrna Quay Dues 1872-82, s. 160-161. 685

138

vilayetlerin bağlantısını sağlayan demiryollarının işletme imtiyazını İngilizlerden devralarak, bölgede bulunan tüm vilayetlerde nüfuz kazanma yoluna gitti.

Kentin alt yapısının ticari ihtiyaçlara göre geliştirilmesi ve ard vilayetlerle bağlantısının büyük oranda sağlanmasıyla İzmir limanı 19. Yüzyılın son çeyreğinde tartışmasız olarak Osmanı Devleti’nin en büyük ihracat limanı haline dönüşüyordu. Buna bağlı olarak İzmir limanındaki ticari hareketlilikte büyük artış yaşandı. 19. Yüzyılın son çeyreğinde Mesajeri haricinde, Fransız Fraissinet C. ve Paquet C., Ligne Franco Belge, Chyprien Fabre; İngiliz Joly Victoria, Bell’s Asia Minor Company, Pirince Line, Cunard, Papayanni Company, Wescott & Laurence, Avusturya Lloyd, Rus Nakliyat Kumpanyası (Russian Steamship Company), İtalyan Florio Rubattino ve Danimarka, Belçika gibi birçok değişik ülkeye ait nakliyat kumpanyası İzmir limanına uğramaya başladı686

.

MM Kumpanyası, Rus, Avusturya Lloyd ve Hıdıviye Kumpanyaları haricindeki diğer nakliyat kumpanyaları genellikle hamule almak üzere düzensiz olarak İzmir limanına uğramaktaydılar. MM Kumpanyası’nın Suriye hattındaki en önemli rakibi Rus Nakliyat Kumpanyası’ydı. 1852’den bu yana şirketin İzmir sorumluluğunda bulunan deneyimli acentesi Charles Salzani, (1852-1905)⁶⁸⁷ 1882’de Rus Nakliyat Kumpanyası ile rekabeti sona erdirmek amacıyla iki kumpanya arasında sabit fiyat uygulanmasına yönelik bir anlaşma yaptı688

. Sabit fiyat uygulaması sayesinde şirket, Suriye hattında önemli gelir elde etti⁶⁸⁹. Mesajeri’nin Suriye, İstanbul ve Yunan Adaları arasında rekabet halinde bulunduğu diğer iki kumpanya Avusturya Lloyd ve Hıdıviye Kumpanyası’ydı690

. Hızlı ve muazzam büyüklükte olan Hıdıviye buharlıları, İzmir hattında işleyen Batılı posta nakliyat kumpanyası buharlılarına göre birçok yönden daha iyiydi. Hıdıviye Kumpanyası’nın her hafta düzenli olarak İstanbul ve İskenderiye’ye düzenli seferleri

686

Gelina Harlafdis, A History of Greek-Owned Shpping, Published Routledge, London 1996, S. 36-37. AFL. 1997 002 4405, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Dardenelle, Rapport General de Service Exercice 1886,

1887, Chapitre 4, Trafic.

687

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1880, 1906, Chapitre 1, Personnel.

688

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1883, Chapitre 4, Trafic.

689

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1884, Chapitre 4, Trafic.

690

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

139 vardı691

. Özellikle İstanbul, Beyrut, Port Said ve İskenderiye yolcuları Lloyd ve Hıdıviye Kumpanyası’nı tercih etmekteydiler692

. Salzani, İzmir’in önde gelen yolcu simsarlarıyla anlaşma sağladığı için İzmir yolcu nakliyatında bazı hatlarda (bilhassa İzmir-Marsilya arasında) tekel kurmuş durumdaydı. Bu nedenle genel anlamda İzmir yolcularının çoğunluğunu Mesajeri buharlıları taşımaktaydı. İzmir ile Marsilya arasında yolcu ve emtia yönünden Mesajeri’nin en önemli rakipleri ise yine Fransız bandıralı Fraissinet, Paquet, Chyprin Fabre, Baillal Pierre kumpanyalarıydı693

. İngilizlerin İzmir ticaretinde uzun dönem ilk sırada yer almalarına rağmen, İzmir acentesi Salzani, şirket merkezine yazdığı raporlarında Mesajeri’nin rekabet halinde olduğu kumpanyalar arasında İngiliz kumpanyalarını göstermemekteydi. Bunda şüphesiz İngiliz kumpanyalarının sadece emtianın bol olduğu belli dönemlerde İzmir limanına uğramalarının etkisi vardı. Zira emtianın bol olduğu dönemlerde zaten çoğu nakliyat kumpanyası yeterince yük alabilmekteydi. Diğer yandan İngiliz nakliyat kumpanyaları yılın belli dönemlerinde İzmir limanına uğradıklarından seferleri düzensizdi, yolcular tarafından da pek tercih edilmezlerdi694. Ancak acente Salzani, bazı dönemlerde İzmir’den Mersin’e giden kaçak yolcuların bir kısmının İngiliz Bell’s Asia Minor Kumpanyası tarafından taşındığını belirtmekteydi695

. Halbuki Mesajeri’nin İzmir gelirlerinin üçte biri yolculardan elde edilmekteydi. Bu nedenle İngiliz kumpanyaları yolcu taşımacılığı yönünden Mesajeri’nin önemli bir rakibi olarak görülmüyordu. MM Kumpanyası, İzmir-Fransa emtia ticaretinde de tekel kurmuş durumdaydı. Şirketin İzmir-Marsilya arasında emtia ticaretinde en önemli rakipleri yukarıda isimleri zikredilmiş olan Fransız nakliyat kumpanyalarıydı696. Mesajeri’nin seferlerinin daha fazla ve düzenli olması, aynı zamanda Fransız hükümeti tarafından sübvanse edilmesi, İzmir-Fransa ticaretinde Mesajeri’nin tekel kurmasını sağlarken, diğer Fransız nakliyat kumpanyalarının ise seferlerini giderek azaltmalarına yol açtı. Paquet ve Fabre gibi

691

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1894, Chapitre 2, Secretariat.

692

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1887, Chapitre 4, Trafic.

693

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1883, Chapitre 2, Secretariat.

694

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1898, 1904, Chapitre 2, Secretariat.

695 AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1884, Chapitre 4, Trafic.

696

AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service

Exercice 1882, 1883, Chapitre 4, Trafic; AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service Exercice 1894, Chapitre 2, Secretariat.

140

Fransız kumpanyaları, aynen İngiliz kumpanyaları gibi sadece hamulenin bol olduğu yılın belli dönemlerinde İzmir limanına uğramaya başladılar697

. MM Kumpanyası, İzmir yolcu ve emtia trafiğinde kurmuş olduğu tekel sayesinde önemli gelirler elde etti. İzmir limanı birçok hattın kesişme noktası olduğundan İzmir acentesi, bünyesinde bulundurduğu kayıklar ve hamallar aracılığıyla limandaki yoğun trafikten önemli gelirler elde ediyordu. Şirketin 1879-1891 yılı emtia ve yolcu, emtia indirme gelirleri tablo 23’te verilmiştir.

Tablo 22: MM. Kumpanyası’nın 1879-1891 yılları arası İzmir acentesi yolcu ve emtia gelirleri Yolcu geliri (Frank) Emtia geliri (Frank) İndirme geliri (Frank) Toplam (Frank) 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1891 106.527,60 96.135,66 126.200,15 148.071,25 118.627,15 --- 80.648,45 99.507,55 86.637,90 69.745,55 95.633,85 89.361,35 76.549,25 384.534,29 372.793,00 384.699,04 300.161,23 243.429,12 --- 330.146,24 262.113,40 210.188,67 230.888,81 281.342,46 203.717,13 273.667,05 43.646,56 43.442,33 48.588,75 42.331,97 25.559,16 --- 19.353,84 17.908,89 17.177,50 18.313,20 18.782,86 14.821,60 13.874,31 534.708,59 512.370,99 559.487,94 490.564,45 387.615,43 --- 430.148,53 379.530,24 314.004,07 318.947,56 395.759,17 307.900,08 364.090,61

Kaynak: AFL. 1997 002 4473, Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Smyrne, Rapport General de Service Exercice 1881, 1882, 1883, 1886, 1887, 1888, 1889, 1891, Chapitre 6, Comptabilite.

Mesajeri İzmir acentesi, yolcu ve emtia gelirleri 1883’ten sonra önemli oranda düşüş göstermiştir. Bunda en önemli nedenlerden biri şüphesiz İzmir limanına her yıl uğrayan buharlı nakliyat kumpanyalarının sayılarındaki artıştı. Özellikle Levant sularında

Belgede Mesajeri Maritim Kumpanyası ve Osmanlı Devleti’nde Fransız sömürgeciliği (sayfa 144-162)