1.3. MEKÂN ÖZELLİKLERİ
1.3.1. Menzilhânelerin Müştemilâtı
Menzilhânelerden beklenen hizmetlerin, kesintisiz ve nitelikli bir biçimde verilebilmesi, birçok etkenin yanında, bir takım altyapı ünitelerinin varlığı ve bunların sundukları imkânların kaliteleriyle doğru orantılıdır. Bu ünitelerin neler oldukları veya olacakları, büyüklükleri ve standartları hakkında şimdiye kadar herhangi bir bilgiye tesadüf olunmamakla birlikte, eldeki mevcut veriler vasıtasıyla, tahminî de olsa, bir menzilhâne panoraması oluşturmak mümkündür.
Menzilhânelerin aslî işlevleri, taşradan devlet merkezine ya da merkezden taşraya çeşitli işlerin ifası için gönderilen devlet görevlilerine binek hayvanı yani beygir temin etmektir106. Bu sebeple menzilhânelerin müştemilatında bulunması gereken öncelikli ünite, menzil beygirlerinin beslendiği ahır veya ahırlardır. Yine beygirlerin beslenmesi için gerekli olan yemlerin saklanacağı kapalı bir alana ihtiyaç
102 BOA, MAD. 3169, s.2/1, (27 Şevval 1109 /8 Mayıs 1698). 103 BOA, D.MKF. 28079, s.5; BOA, MAD. 10492, s.513.
104 Söz konusu muhallefât kaydında iki farklı liste bulunmaktadır. Bunlardan ilki 21 Zi’l-ka’de 1141/
26 Haziran 1729 tarihinde kaydedilmiş olunan Mehmed’in evinde bulunan eşyaların listesini göstermektedir. Diğeri ise 11 Zi’l-hicce 1141 / 8 Temmuz 1729 tarihinde Gebze Kadısı tarafından düzenlenmiş olup, menzilhânede kullanılan ve Mehmed’in mülkü olan beygir, beygir donanımları, tefriş eşyaları, mutfak eşyaları ile hububat ve samanın kayıtlı olduğu 36 kalemden oluşan diğer bir listedir. Çalışmanın bu bölümünde söz konusu kayıtlardan yalnızca menzilhânede insanlara ait mekânda kullanıldığı tespit olunan eşyalar değerlendirmeye tabi tutulacaktır. BOA, MAD. 10492, s.20, (11 Zi’l-hicce 1141 / 8 Temmuz 1729). Söz konusu belgenin orjinal metni için bkz. EK. VII; Bunun yanında Konya Menzilhânesi ile ilgili bir davada menzilhânede bulunan kilimlerden bahsedilmektedir. KŞS. 20, s.50/1, (1 Şa‘bân 1085-31 Ekim 1674).
105 BOA, D.MKF. 31174, (17 Safer 1221/ 6 Mayıs 1806). 106 Halaçoğlu, Menziller, s.43.
duyulmaktadır ki; söz konusu alanların da ahırların içinde veya hemen yakınlarında bulunduğu tahmin edilmektedir. Bunun yanında menzilhânelerde menzilci ve hizmetli personelden oluşan bir miktar insanın hizmet verdiği bilinmektedir. Bu bilgiler paralelinde, menzilhânelerin müştemilâtında insanların konaklama, beslenme ve sair ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik tesis olunmuş ya da ayrıştırılmış bir mekânın bulunduğu tahmin edilmektedir.
Yukarıdaki bilgelerden hareketle bir menzilhânenin üç ayrı birimden meydana gelmiş olabileceği söylenebilir. Bunlardan ilki beygirlerin besleneceği ahır/ahırlar, ikincisi saman ve arpadan oluşan yemlerinin depolanacağı ambar ya da ahırlar, üçüncüsü ise insanların konaklama ve gündelik hayata dair sair ihtiyaçlarını giderebileceği mekânlardır. Bunun yanında yakın bir yerde menzilhânenin su ihtiyacını karşılayacak bir kuyunun veya başka bir su yapısının bulunuyor olması akla yatkındır. Yine insanların zarurî ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak, menzilhâne yakınlarında bir de tuvaletin bulunması gerekmektedir.
Bunun yanında menzilhânelerin en geniş anlamıyla sahip oldukları bina müştemilâtının menzil hizmetlilerin kalabilecekleri ayrı odalar, mutfak işlevi gören diğer bir oda ve ortak kullanıma açık hamam ve tuvaletler ile bir kuyudan müteşekkil
oldukları yönünde bazı görüşler bulunmaktadır107.
Menzilhânelerin fizikî yapılarının tanımlanmasında en önemli sorun beygirlerin beslendiği ahırların, hayvan yemlerinin saklandığı depoların ve insanların konakladığı mekânların aynı bina içinde olup-olmadıkları meselesidir? Bunun yanında artık kullanılmayan kervansarayın onarılmak suretiyle menzilhâneye dönüştürüldüğü de görülmektedir. Ancak bununla ilgili yalnızca bir örnek bulunmakta olup, bundan yola çıkarak bir genelleme yapılması da doğru değildir108. Kaldı ki; ülkenin genelindeki menzilhânelerin fizikî alt yapı bakımından bir birinin aynısı olduğu da düşünülmemelidir109. Bu sebeple eldeki kısıtlı veriler kullanılmak suretiyle, menzilhânelerin müştemilâtı hakkında bir takım varsayımlarda bulunulacaktır.
Bunlardan ilki menzilhânelerin büyükçe bir ahır içinde şekillendirilmiş olması
107 Halaçoğlu, “…menzillerin müştemilâtında, tıpkı hanlarda olduğu gibi çeşitli birimler yer almakta idi. Bu cümleden olarak, menzil hizmetlileri ile ulakların kalacakları odalar, mutfak, hamam, ahır, atların yem, saman ve ot gibi ihtiyaçları ve bunların konulduğu anbarlar, kuyu ve çeşme, nalbant, menzilcilerin ve ulakların oturup dinlenebilecekleri hayme ve helâ gibi unsurlar ilk akla gelenlerdir. Müstakil olmayan, yani bir han veya kervansarayın içinde yer alan menzillerde ise, yukarıda sayılan birimler ticaret erbabıyla müşterek olarak kullanılmıştır. Müstakil menzillerde,
yer yer, atların konuldukları ahır ile yem, saman ve otun konulduğu anbarlar kiralanmıştır.”
şeklinde bir yorum geliştirmiştir. Menziller, s.177; ancak belgeler üzerinde yapılan tetkikte bu birimlerden yalnızca ahır ve ambarların varlığı teyit edilebilmiştir. Yine tereke kayıtlarından hareketle menzilhânelerde insanların konakladıkları, yemek yedikleri hatta ibadet ettikleri bile anlaşılabilmektedir. Ancak Karbansaray Menzilhânesi hariç hiçbir menzilhânenin han veya kervansaray içinde bulunduğuna dair bir bilgi bulunmadığı gibi, Halaçoğlu’nun oldukça geniş müştemilatı olduğu yönündeki fikrini destekleyici herhangi bir belge ve bilgiye tesadüf olunmamıştır. Halaçoğlu menzilhânelerin müştemilatı hakkında fikir beyan ederken muhtemelen şehir merkezlerinde hizmet veren hanların fizikî yapılarından esinlenmiş olmalıdır. Nitekim bu hanlar şu şekilde tarif edilmektedir. “…kentlerdeki hanlar temizdir ve yapıları daha iyidir.
Çoğunun içlerinde küçük bir de cami yapılmıştır. Çeşme genellikle avlunun ortasında, helâlar çevrededir. Yatak odaları büyük koridor boyunca sıralanır ya da iyi aydınlatılmış koğuşlarda uyunur. Vakıf hanlarında tek yapılan ödeme kapıcıya verilen bahşiştir. Diğer hanlarda da ucuza kalınır, rahat edebilmek ve yemek pişirebilmek için oda tutmak gerekir. Alışveriş uzak değildir. Hemen kapının önünden et, balık, ekmek, meyve, zeytinyağı, tereyağı, ağızlık, tütün, kahve kandil
ve oduna kadar her şey alınabilir…” Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, (Çev. Ali
Berktay, Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2005, 61-62.
108 Bu menzilhâne Üsküdar’a 328 saat uzaklıkta bulunan, Kars ile Revan arasındaki yol üzerinde
hizmet veren Karbânsaray Menzilhânesi’dir. Karbansâray ismindeki metrûs han tamir edilmek suretiyle menzilhâneye dönüştürülmüştür. BOA, MAD. 8470, s.228/1, (26 Muharrem 1138/ 4 Ekim 1725); BOA, MAD. 10492, s.483.
109 Araştırma esnasında Üsküdar’dan başlayıp, güneyde Halep ve Şam’a, güney-doğuda Bağdat’a,
doğuda Kirmanşah ve Revan’a, kuzeydoğuda Tiflis’e kadar uzanan sahada bulunan 166 civarında menzilhâne incelenmiştir. Böylesi geniş bir alanda, tüm menzilhânelerin fiziksel özelliklerinin ve imkânlarının aynı olamayacağı düşünülmektedir.
ihtimalidir. Bu durumda menzilhânelerin, ana yollar üzerinde bulunan kervansaraylarda olduğu gibi, ortasına atların bağlandığı büyük bir ahırdan ve bu ahırın iç duvarlarına bitişik şekilde (sürekli olarak burada ikamet eden menzilhâne görevlilerinin ve ulakların konaklama, yemek yeme ve sair ihtiyaçlarını gidermeleri için) inşa edilmiş bir sekiden meydana gelmiş olmalıdır110. Söz konusu ahırın içindeki uygun bir köşe veya boş bir alanın da beygirlerin yemlerinin saklandığı bir depoya dönüştürülmesi ve yakınlarda bulunan daha küçük bir ahırın da samanlık veya ambar gibi kullanılmış olması ihtimal dâhilindedir111.
İkinci varsayım, menzilhânenin ana binasının insanların ikamet etmesine imkân tanıyan bir odadan meydana geldiği112, hayvanların beslendiği ahırlar ile yem ve samanın konulduğu ambarların yine bu odaya yakın bir veya birkaç ahırdan oluşabileceği yönündedir.
Üçüncü varsayım ise, büyükçe ahırı bulunan bir ev veya konağın kiralanmak suretyile menzilhâneye dönüştürülmüş olması ihtimalidir113. Nitekim bu şekilde
110 “ …Vakıf hanları uzun ya da kare biçimli, tahıl ambarlarına benzeyen yapılardır. İçlerinde duvara raptedilmiş, yaklaşık üç ayak yüksekliğinde ve altı ayak genişliğinde bir kerevet vardır; alanın geri kalan bölümü atlara, katırlara ve develere ayrılmıştır. Kerevet insanlara hem yatak, hem masa hem de mutfak görevi yapar. Birbirleri arasında 7 ya da 8 ayak uzaklık bulunan ve herkezin bir tencere kaynattığı birçok küçük ocak yapılmıştır. Çorba hazır olduğunda, bir örtü serilir ve herkes terziler gibi bağdaş kurarak örtünün çevresine sıralanır. Yemekten sonra hemen yatak hazırlanır; bunun için halısını yaymak ya da açılır kapanır karyolasını ocağın yanına yerleştirmek, çevresine de koşum takımlarının ve elbiselerini koymak yeterde artar bile; atın eğeri yastık, kaput ise çarşaf ve örtü görevi yapar; işin kolay yanı da, sabah kerevetten inmeden ata binmektir: çünkü üzengiler
kerevetle aynı düzeyde bulunmaktadır…” , bkz. Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, 61-62. Yine
Kars ile Revan arasında olup, Revan’a 12 saat uzaklıkta bulunan Karbânsaray nam mahalde bulunan eski bir hanın tamir olunmak suretiyle menzilhaneye dönüştürdüğü görülmektedir. BOA,
MAD. 8470, s.228/1.
111 Tereke kaydında yer alan listede “mevcud saman” ve “menzil-i mezburun karşusunda sagir
damında mevcud saman” şeklinde ibareler kaydedilmiştir. BOA, MAD. 10492, s.20, (11 Zi’l-hicce
1141 / 8 Temmuz 1729); Ayrıca bütçe giderlerinin hesaplanması esnasında menzilhâne, samanlık ve ambarın kira masrafları birlikte gösterilmiş olmakla birlikte, söz konusu birimler aynı sütunde tek tek kaydedilmiştir. BOA, MAD. 3169, s.6; BOA, D.MKF. 28079, s.5; BOA, MAD. 10492, s.513.
112 1692 yılında görülen bir alacak davasında, davacı olan şahıs menzilhâneye geldiğini “…Sefer Beşe
menzilci iken ben odasına nüzul eylediğimde…” şeklinde ifade etmektedir. KŞS. 37, s.241/1, (14
Şa’bân 1103 / 1 Mayıs 1692).
113 Büyükçe bir evin bahçesinde inşa edilmiş ahırların bile rahatlıkla 200 beygir alabileceği
bilgisinden yola çıkılarak, ahaliden kiralanmış ev veya konakların menzilhâneye dönüştürülmüş olabileceği tahmin edilmektedir. Nitekim Kral I. Ferdinand tarafından Osmanlı Devleti’ne gönderilen elçilik heyetiyle birlikte yolculuk yapan Hans Dernschwam Yogadina’da konakladığı Derviş Bey’in evinin avlusunda bulunan ahırın rahatlıkla 200 atı alabileceğinden bahsetmektedir. Hans Dernschwam, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, (Çev. Yaşar Önen), Ankara 1987, s.24.
oluşturulan bir menzilhâne aynı avlu içinde bulunan ev, hayvan ahırı ve samanlıktan meydana gelmiş olur ki, bu şekilde amacına göre ayrıştırılmış mekânların kullanım pratikliği açısından daha uygun olacağı aşikârdır.
Araştırmanın tarihî sınırları içinde, incelenenen menzilhânelerin bir kısmının büyükçe bir ahırdan meydana geldikleri, diğerlerinin ise ahırı ve sair müştemilâtları olan büyükçe evlerden devşirildikleri tahmin edilmektedir. Yine, nadiren yapılan bir uygulama olmakla birlikte, eski bir han veya kervansarayın da tamir edilmek suretiyle menzilhâneye dönüştürüldükleri görülmektedir.
Bu araştırma esnasında, çok istenilen fakat bir türlü tespit edilemeyen diğer bir husus ise menzilhânelere dönüştürülen ahır veya evlerin mülkiyetlerinin kimlere ait olduğu meselesidir. Menzilhânelerin işletme maliyetleri içinde, menzilhâne, samanlık ve ambar olmak üzere, üç ayrı bina/mekânın kirasından bahsedilmektedir114. Menzilhâne binasının ve bu binaya bağlı müştemilatların kira yoluyla temin edilmesi için bütçelerden pay ayrılmasına bakılırsa, söz konusu binaların mülkiyetlerinin kamuya ait olmadığı rahatlıkla söylenebilir. Araştırma esnasında menzilhâneye dönüştürüldüğü varsayılan ahır veya binaların hangi şahıslardan kiralandıkları, kiralarının miktarları ve bu kira ücretlerinin nasıl ödenecekleri/ödendikleri hakkında en ufak bir bilgiye bile tesadüf edilmemiştir.
Son birkaç paragrafta belirtilen hususları, sonuç mahiyetinde özetlemek gerekirse; menzilhâne olarak kullanılan bina veya ahırların bir kısmının veya tamamının, bazı yerlerde menzilcilere ait oldukları115, bazı yerlerde ise sair şahıslardan kiralandıkları, ancak her iki durumda da mülkiyetlerinin özel şahıslara ait olduğu söylenebilir116.
Çalışma esnasında tesadüf olunan belge ve bilgiler, menzilhânelerin müştemilâtlarını ve menzilhâne olarak kullanılan yapıların mülkiyetlerinin kimlere ait olduklarını aydınlatmaya şimdilik yeterli gelmemektedir. Yukarıda da belirtildiği
114 BOA, MAD. 3169, s.2, 3, 6; BOA, MAD. 10492, s.513; BOA, D.MKF. 28079, s.5.
115 1638 yılında ulak olarak Şam’dan İstanbul’a geldiğini belirten Evliya Çelebi, gecenin bir yarısında
geldikleri Gebze’de de Acem adlı menzilcinin evinde konakladıklarından bahsetmektedir. Evliya Çelebi, Seyahatname, C.III-IV, s.56.
116 BOA, MAD. 3169, s.2/1, (27 Şevval 1109 /8 Mayıs 1698); BOA, MAD. 10492, s.513; BOA,
üzere incelemenin yapıldığı dönem zarfında, Alacahan’da menzilhâne inşa edilmesi yönündeki hüküm hâricinde, herhangi başka bir yerde menzilhâne inşa olunduğuna dair bir bilgiye tesadüf edilmemiştir117.