Lâdik-Kars Yolu (Ana Yol)

Merzifon’dan sonra Anadolu’nun Orta Kolu’ndan ayrılmak ve Lâdik’ten itibaren müstakil şekilde devam etmek suretiyle 157 saat (893 km.) sonra Kars’a ulaşan yol, Anadolu Sol Kol’un ana güzergâhıdır. Araştırmanın kapsadığı zaman

427 _{BOA, KK. 2555, s.7; BOA, MAD. 4004, s.472; BOA, MAD. 10492, s.353; BOA, MAD. 10322,}

s.370.

428 _{Halaçoğlu, “Ulaşım”, s.127; Müderrisoğlu, “Menzil”, s.921.} 429 _{Halaçoğlu, Menziller, s.86-93.}

diliminde, söz konusu yol güzergâhında 16 menzilhânenin hizmet verdiği tespit edilmiştir. Çalışmanın bu bölümünde, söz konusu menzilhâneler yol üzerindeki konumlarına göre sırasıyla incelenecektir.

2.3.1.1. Lâdik Menzilhânesi

Lâdik Menzilhânesi, Anadolu’nun Sol Kolu üzerinde, İstanbul tarafındaki ilk menzilhânedir. Üsküdar’a 153 saat (870 km) uzaklıkta olan menzilhânenin 1714 yılına kadar maktû’ât değerinin hesaplanmadığı ve standart bir bütçesinin oluşturulmadığı görülmektedir. 1714 yılından itibaren oluşturulmaya başlanılan bütçe kayıtlarından, söz konusu menzilhânenin 1738 yılına kadar düzenli olarak hizmet verdiği anlaşılmaktadır430. Mesafe kayıtlarından takip edilebildiği kadarıyla, söz konusu menzilhâneden 1714-1719 yılları arasındaki üç dönem boyunca, 8 saat uzaklıktaki Merzifon ve 24 saat uzaklıktaki Niksar’a beygir gönderdiği tespit edilmiştir. Bunlardan Merzifon Anadolu Orta Kol üzerinde, Niksar ise Anadolu Sol Kol üzerinde bulunmaktadır. 1714-1719 yılları arasında menzilhâneden düzenli olarak beygir verilen bu iki kolun uzunluğu 32 saate (182 km) ulaşmaktadır431. 1719 yılında 12 saat uzaklıktaki Sonisa’da yeni bir menzilhâne tesis olunmasıyla, Lâdik Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun uzunluğu 20 saate (114 km) gerilemiştir432.

2.3.1.2. Sonisa Menzilhânesi

Sivas Eyaleti’nin433 paşa sancağına tâbi434 Sonisa Kazâsı’nda hizmet veren menzilhânenin435, avarızları karşılığında işletmeleri şartıyla, 1643 yılı itibarıyla kazâ ahalisine deruhde olunduğu anlaşılmaktadır. Ancak söz konusu ahalinin maddi imkânlarının yeterli olmaması sebebiyle Sonisa Menzilhânesi’nin nizamı bozulmuştur436. 1719 yılında Sonisa’da tekrar menzilhâne kurulması gündeme

430 _{BOA, MAD. 4004, s.472-473; BOA, MAD. 10492, s.351-353; BOA, MAD. 10322, s.370-373.} 431 _{BOA, MAD. 4004, s.472-473.}

432 _{BOA, MAD. 10492, s.351-353; BOA, MAD. 10322, s.370-373.} 433 _{Kılıç, Eyalet, s.54.}

434 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

435 _{BOA, MAD. 8470, s.400/2, (15 Şa’bân 1140 / 27 Mart 1728).}

gelmekle birlikte, menzilhânenin hizmet verebilmesinin 1724 yılına kadar geciktiği görülmektedir437.

Üsküdar’a 165 saat (938 km) mesafesi olan Sonisa Menzilhâne’sinin 12’şer saat uzaklıktaki Lâdik ve Niksar’a uzanan iki kolu bulunmaktadır. Bu kolların üzerinden geçtiği yolun toplam uzunluğuna göre; menzilhânenin 24 saat (136 km) uzunluğa ulaşan bir yol hattı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir438.

2.3.1.3. Niksar Menzilhânesi

Sivas Eyaleti’nin439 paşa sancağına tâbi440 Niksar Kazâsı’nda hizmet veren Niksar Menzilhânesi Üsküdar’a 177 saat (1006 km) uzaklıktadır. 1709-1724 yılları arasında 12 saat mesafesi bulunan Lâdik ve 24 saat mesafedeki Hacımurad’a uzanan kolların geçtiği yolun toplam uzunluğu 36 saattir (205 km). Bu iki kolun uzunluğu aynı zamanda menzilhânenin hizmet verdiği sahanın genişliğini de göstermektedir441. 1724 yılında ise 12 saat mesafesi bulunan Sonisa ile bağlantısı devam etmekle birlikte, yine 12 saat uzaklıktaki Tilemse’de bir menzilhâne kurulmasıyla, bu taraftaki kolunun uzunluğu %50 oranında kısalmıştır. Buna göre Niksar Menzilhânesi’nin 1724-1738 yılları arasında 24 saat (136 km) uzunluktaki bir yol ağı üzerinde hizmet verdiğini söylemek mümkündür442.

2.3.1.4. Barçı Menzilhânesi

Barçı Menzilhânesi, Niksar ile Hacımurad kazâları arasında yer alan Barçı isimli köyde Erzurum Valisi Vezir Mustafa Paşa’nın i’lâmı üzerine 3 Cemâziye’l- evvel 1136 / 29 Ocak 1724 tarihinde kurulmuştur. Mustafa Paşa i’lâmında Niksar ile Hacımurad arasındaki yolun 24 saat (136 km) uzunlukta olması sebebiyle, söz konusu kazâlarda bulanan menzilhânelere ait beygirlerin telef olduğunu belirtmiştir. Çözüm olarak ise, bu iki menzilhânenin birbirine bağlandığı yol üzerinde, iki tarafa

437 _{BOA, MAD. 3217, s.62b; BOA, MAD. 4004, s.474; Söz konusu menzilhâne, Lâdik ve Niksar}

menzilhâneleri arasındaki yolun uzunluğunun fazla (24 saat) olması sebebiyle 29 Muharrem 1137/ 18 Ekim 1724 tarihinde yayınlanan fermân mucibince yeniden kurulmuştur. C.NF. 1912, (29 Muharrem 1137/ 18 Ekim 1724.

438 _{BOA, MAD. 10492, s.355; BOA, MAD. 10322, s.374-376.} 439 _{Kılıç, Eyalet, s.54.}

440 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

441 _{BOA, MAD. 4004, s.474; BOA, MAD. 10322, s.359-360.} 442 _{BOA, MAD. 10322, s.379-381.}

da aynı uzaklıkta bulunan Barçı isimli köyde bir menzihâne kurulması olduğu yönünde görüş bildirmiştir. Bunun üzerine 3 Cemâziye’l-evvel 1136 / 29 Ocak 1724 tarihinde menzilhânenin kurulması için fermân sâdır olmakla birlikte, 26 Cemâziye’l-evvel 1136 / 21 Şubat 1725 tarihinde gelen ikinci emirle menzilhâne kapatılmıştır. Bu hükümlerden anlaşıldığına göre 23 gün açık kalan menzilhâne, menzilcinin hesabının görüldüğü gün sayısına bakılırsa, yalnızca 20 gün hizmet verebilmiştir. Menzilhânenin kapatılması üzerine, daha önceden tahsis olunan 20 beygir ise yeni kurulan Tilemse ve Sonisa menzilhâneleri arasında eşit olarak paylaştırılmıştır443.

2.3.1.5. Tilemse Menzilhânesi

Tilemse Menzilhânesi, Erzurum Eyaleti’nin444 Karahisar-ı Şarkî Sancağı sınırları içinde kalan445 İskefser Kazâsı’na tâbi Tilemse Köyü’nde hizmet vermektedir446. Daha önceden Niksar ile Hacımurad arasındaki yolun uzak olması sebebiyle Barçı Köyü’nde menzilhâne kurulmuş olup, bir müddet sonra menzilhânenin yeri değiştirilmek istenmiştir. Bunun üzerine Barçı Menzilhânesi’nin kapatılmasıyla ilgili hüküm sâdır olmazdan 3 gün önce, 24 Cemâziye’l-evvel 1136 / 19 Şubat 1725 tarihinde, Tilemse Menzilhânesi’nin kurulması için başka bir emr-i şerif gönderilmiştir. Bu suretle tesis edilen menzilhânenin 6 Mayıs 1738 tarihine kadar kesintisiz olarak işletildiği görülmektedir447. Üsküdar’a 189 saat (1074 km) mesafesi olan Tilemse Menzilhânesi’nin, kendisine 12’şer saat uzaklıkta bulunan Hacımurad ve Niksar’a uzanan iki kolu mevcuttur. Söz konusu menzilhâneden, iki menzilhâneye de, düzenli olarak beygir gönderildiği gözlemlenmiş olup, Tilemse

443 _{BOA, MAD. 10492, s.367.}

444 _{Kılıç, Eyalet, s.64.} 445 _{BOA, MAD. 10492, s.363.} 446 _{BOA, MAD. 9920, s.163/1.}

447_{BOA, MAD. 10492, s.363-366; BOA, MAD.10322, s.382-384.Ancak aynı defterin 384. sayfasında}

Tilemse Menzilhânesi’nin 17 Receb 1151/ 31 Ekim 1738 tarihinde ref olunduğu kayıtlıdır. Bununla birlikte 1776-1787 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden menzil defterinden Tilemse Menzilhânesi’nin söz konusu tarihler arasında hizmet verdiği anlaşılmaktadır. BOA, MAD. 4111, s.288-291.

Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun toplam mesafesinin 24 saat (136 km) olduğu söylenebilir448.

2.3.1.6. Hacımurad Menzilhânesi

Hacımurad Menzilhânesi, Erzurum Eyaleti’nin449 Karahisar-ı Şarkî Sancağı sınırlarına dâhil450 Koyulhisar Kazâsı’na tâbi olan451 Hacımurad Kalesi’nin içinde veya hemen bitişiğinde hizmet vermektedir452. Üsküdar’a 201 saat (1143 km) uzaklıkta bulunan menzilhânenin, 1700-1719 yılları arasında 24’er saat uzaklıkta bulunan Niksar ve Karahisar-ı Şarkî’ye değin uzanan iki kolu vardır. Bu dönem zarfında menzilhânenin beygir gönderdiği yolların toplam mesafesi 48 saattir (273 km)453. 1725 yılında Tilemse isimli köyde menzilhâne kurulmasıyla birlikte, 24 saat mesafesi bulunan Niksar’a uzanan kolu, 12 saat uzaklıkta bulunan Tilemse’ye bağlanmıştır. 1719 yılına kadar 24 saat olarak gösterilen Karahisar-ı Şarkî’nin uzaklığı, bu tarihten itibaren 15 saate düşürülmüştür454. Bu yeni uygulamalara bağlı olarak Hacımurad Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun toplam mesafesinin 27 saate (153 km) gerilemiş olduğu tespit edilmiştir455.

2.3.1.7. Karahisar-ı Şarkî Menzilhânesi

Erzurum Eyaleti’nin456 Karahisar-ı Şarkî Sancağı’nda457 yine aynı isimle anılan kazâ merkezinde hizmet veren menzilhâne, Üsküdar’a 216 saat (1228 km) uzaklıktadır. İlk olarak 1719 yılından itibaren düzenli hizmet vermeye başlayan menzilhânenin 24 saat uzaklıktaki Germuri, 36 saat uzaklıktaki Gümüşhane, 12 saat uzaklıktaki Şiran ve 15 saat mesafesi bulunan Hacımurad Kalesi olmak üzere dört kolu görünmektedir. Ancak bu kollardan yalnızca Şiran ve Hacımurad Kalesi’ne

448 _{BOA, MAD. 10492, s.363-366; BOA, MAD. 10322, s.382-384.} 449 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

450 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

451 _{BOA, MAD. 9943, s.163-2; 8497, s.9/1; BOA, D.MKF. 28353, s.16.} 452 _{BOA, MAD. 8470, s.149/1.}

453 _{BOA, MAD. 3217, s.62b; BOA, MAD. 4004, s.478-480.} 454 _{BOA, MAD. 10492, s.371-374.}

455 _{BOA, MAD. 10322, s.386-388.} 456 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

beygir gönderilmiş olup, menzilhânenin hizmet verdiği yolun mesafesinin 27 saat (153 km) uzunluğunda olduğu söylenebilir458.

2.3.1.8. Şiran Menzilhânesi

Şiran Menzilhânesi, Erzurum Eyaleti’nin459 paşa sancağına460 tâbi Şiran Kazas’nda tesis olunmuştur461. Üsküdar’a 228 saat (1296 km) uzaklıkta bulunan menzilhânenin 12’şer saat mesafesi bulunan Germuri ve Karahisar-ı Şarkî ile 14 saat uzaklıktaki Gümüşhane’ye olmak üzere, toplam üç kolu mevcuttur. Şiran Menzilhânesi’nden genellikle Şiran ve Karahisar-ı Şarkî taraflarına beygir verilmekle birlikte, bazı dönemlerde Gümüşhane tarafına da beygir gönderildiği anlaşılmaktadır. Buna göre Şiran Menzilhânesi’nin yoğun olarak hizmet verdiği yolun uzunluğunun genellikle 24 saat (136 km) olduğu, nadiren de olsa, bu mesafenin 40 saate (216 km) kadar uzadığı söylenebilir 462.

2.3.1.9. Germuri Menzilhânesi

Germuri Menzilhânesi, Erzurum Eyaleti’nin463 paşa sancağı olan Erzurum Sancağı’na tâbi464 Kelkid Kazâsı’na bağlı Germuri nam mahalde tesis edilmiştir465. Üsküdar’a 240 saat (1364 km) uzaklıkta yer alan menzilhânenin, 11 saat uzaklıktaki Karakulak466 ile 12 saat mesafesi bulunan Şiran’a olmak üzere, iki kolu bulunduğu tespit edilmiştir. Buna göre menzilhânenin hizmet verdiği yolun mesafesinin 24 saat (136 km) olduğu ifade edilebilir467.

458 _{BOA, MAD. 10492, s.379-382; BOA, MAD. 10322, s.392-395.} 459 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

460 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.} 461 _{BOA, MAD. 9920, s.25/1, 45/1.}

462 _{BOA, MAD. 10492, s.383-385; BOA, MAD. 10322, s.396-398.} 463 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

464 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

465 _{BOA, MAD. 10492, s.407-409; BOA, MAD. 10322, s.400-402.}

466 _{İki menzil arasındaki uzaklık, mesafe cetvellerinde 12 saat kaydedilmiş olmakla birlikte, in’âmat}

ücretlerinin hesaplanması esnasında ise 11 saat kabul edildiği görülmektedir. BOA, MAD. 10492, s.407-408; BOA, MAD.10322, s.400-402; Ayrıca Germuri Menzilhânesi’nin mesafe cetvellerinde de iki menzil arası uzaklık 11 saat olarak kaydedilmiştir. BOA, MAD. 10492, s.413; BOA, MAD.

10322, s.404.

2.3.1.10. Karakulak Menzilhânesi

Karakulak Menzilhânesi, Erzurum Eyaleti’nin468 paşa sancağına tâbi469 Erzurum Kazâsı’nın sınırları içinde kalan Karakulak isimli köyde tesis olunmuştur470. Üsküdar’a 251 saat (1427 km) uzaklıkta olan menzilhânenin Aşkale’ye 15 saat, Germuri’ye 11 saatlik bir yol üzerinden bağlanan iki kolu mevcuttur. Söz konusu verilerden Karakulak Menzilhânesi’nin, 26 saat (148 km) uzunluğa ulaşan bir yol hattı üzerinde hizmet verdiği anlaşılmaktadır471.

2.3.1.11. Aşkale Menzilhânesi

Erzurum Eyaleti’nin472 paşa sancağının473 merkezi olan Erzurum Kazâsı’na tâbi Aşkale nam mahalde tesis olunan menzilhâne, Üsküdar’a 266 saat (1512 km) uzaklıktadır. Aşkale Menzilhânesi’nin 10 saat uzaklıktaki Erzurum ile 15 saat mesafesi bulunan Karakulak’a uzanan iki kolu vardır. Her iki kolun ulaştığı menzilhânelere düzenli olarak beygir gönderen menzilhânenin hizmet verdiği yolun toplam uzunluğu ise 25 saattir (142 km)474.

2.3.1.12. Erzurum Menzilhânesi

Erzurum Eyaleti’nin paşa sancağının475 merkezi olan Erzurum Kazâsı’nda476 bulunan menzilhâne Üsküdar’a 276 saat (1570 km) uzaklıktadır. Erzurum Menzilhânesi’nden ayrılan iki koldan birisi 6 saat uzaklıktaki Hasankale’ye diğeri ise 10 saat mesafesi olan Aşkale’ye ulaşmaktadır. Bağlantılı olduğu menzilhânelere düzenli olarak beygir gönderen Erzurum Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun mesafesi yalnızca 16 saattir (91 km)477.

468 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

469 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.} 470 _{BOA, MAD. 8492, s.58/2.}

471 _{1709 senesine defterde Germuri’ye 12, Aşkale’ye ise 14 saat olarak kaydedilmiştir. BOA, MAD.} 4004, s.484. Ancak 1719-1738 yıllarına ait in’âmat kayıtlarını ihtiva eden BOA, MAD. 10492, s.413 ve BOA, MAD. 10322, s.404’deki bilgiler daha tutarlı gözükmektedir.

472 _{Kılıç, Eyalet, s.64.} 473 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

474 _{BOA, MAD. 10492, s.419; BOA, MAD. 10322, s.408.} 475 _{Kılıç, Eyalet, s.64.}

476 _{BOA, MAD. 9943, s.8/1.}

2.3.1.13. Hasankale Menzilhânesi

Üsküdar’a 282 saat (1603 km) uzaklıkta olan Hasankale Menzilhânesi’nin Mecengerd ve Delübaba’ya 11’er saat, Erzurum’a ise 6 saat uzunluğunda olan üç kolu vardır. Erzurum ve Mecengerd Anadolu Sol Kol’un ana güzergâhında, Delübaba ise Van taraflarına giden tâli yol üzerinde bulunmaktadır. Hasankale Menzilhânesi’nden her üç kolun nihayet bulduğu menzilhânelere de düzenli olarak beygir gönderildiği gözlemlenmiş olup, söz konusu menzilhânenin 29 saat (165 km) uzunluğunda bir yol ağı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir478.

2.3.1.14. Mecengerd Menzilhânesi

Üsküdar’a 293 saat (1666 km) uzaklıkta yer alan Mecengerd Menzilhânesi’nin 11’er saat uzaklıkta bulunan Karahamza ve Hasankale ulaşan birer kolu bulunmaktadır. Söz konusu kolların ikisi üzerinden de düzenli olarak beygir gönderilmiştir. Bu suretle menzilhânenin sürekli olarak hizmet verdiği yol hattının uzunluğunun 22 saate (126 km) ulaştığı tespit edilmiştir479.

2.3.1.15. Karahamza Menzilhânesi

Üsküdar’a 304 saat (1728 km) uzaklıkta bulunan Karahamza Menzilhânesi’nin biri 6 saat uzaklıktaki Kars’a diğeri ise 11 saat uzaklıktaki Mecengerd’e olmak üzere, iki kolu vardır. Eldeki verilerden hareketle, Karahamza Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun mesafesinin 17 saat (97 km) uzunlukta olduğu söylenebilir480.

2.3.1.16. Kars Menzilhânesi

Kars Menzilhânesi, Kars Eyaleti’nin paşa sancağının merkezi olan Kars Kazâsı’nda tesis olunmuştur481. Üsküdar’a 310 saat (1762 km) mesafede olan Kars Menzilhânesi, Anadolu Sol Kol’un ana güzergâhı üzerindeki son menzildir. Bu menzilhânenin Karahamza’ya 6 saat, Kenid’e 3 saat, Karain’e 7 saat, Kızılkule’ye 10 saat, Cânbâz’a ise yine 10 saat olmak üzere, dört kolu vardır. Aslında menzilhânenin beş bağlantısı görülmekle birlikte, in’âmat kayıtlarından Kenid ve Cânbâz menzilhânelerine aynı anda beygir gönderilmediği tespit edilmiştir. Bu bakımdan

478 _{BOA, MAD. 10492, s.429; BOA, MAD. 10322, s.420.} 479 _{BOA, MAD. 10492, s.431; BOA, MAD. 10322, s.444.} 480 _{BOA, MAD. 10492, s.434; BOA, MAD. 10322, s.428.} 481 _{Kılıç, Eyalet, s.67.}

menzilhânenin hizmet verdiği yolun uzunluğunun, Kenid’e beygir gönderilen dönemlerde 26 saat (148 km), Cânbâz’a gönderildiği dönemlerde ise 33 saat (188 km) olduğu söylenebilir482.