2.3. SOL KOL ÜZERİNDE BULUNAN MENZİLHÂNELER
2.3.2. Gümüşhane/Bayburt–Trabzon Yolu
1724 yılına kadar Gümüşhane, İstâvri, Trabzon ve Bayburt’ta bir menzilhâne bulunduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak İran tarafına yapılan seferler esnasında, Osmanlı Devleti’nin lojistik ihtiyaçlarının karşılanması hususunda önemli bir üs olan Trabzon Limanı’na çok sayıda ulak, mübaşir ve devlet görevlisi gönderilmeye başlanılmıştır483. Üsküdar’dan kara yoluyla gelenler için en rahat ve güvenli ulaşım Merzifon’a kadar Anadolu Orta Kolu, Merzifon’dan itibaren ise Anadolu Sol Kolu takip ederek, Şiran üzerinden ayrılan bir tâli yol vasıtasıyla Trabzon’a ulaşmaktadır. Şiran’dan itibaren bölgenin dağlık yapısının iskâna elverişli olmaması sebebiyle, söz konusu istikamette ulakların ahaliden beygir temin etmesi mümkün olmamıştır. Ayrıca, her ne pahasına olursa olsun, Trabzon’a ulaşmak isteyen ulakların da kervanlara ait yüklü hayvanlara el koymaya başladığı anlaşılmaktadır. Bunun üzerine, seferlerin bitiminde ref olunmak şerhiyle, söz konusu istikamette, resmî gayelerle yapılan yolculukların temini maksadıyla, Gümüşhane, İstâvri484, Trabzon485 ve Bayburt’da486 birer menzilhâne tesis olunmuştur.
Yukarıda bahsedilen menzilhâneler konumları açısından birbirileriyle mukayese edildiklerinde, Gümüşhâne Menzilhânesi’nin oldukça önemli ve stratejik bir konumda olduğu anlaşılmıştır. Bahsi geçen menzilhâne Trabzon istikametinden gelen veya o istikamete giden ulakların hem İstanbul hem de Erzurum, Kars taraflarına ulaşımları açısından önemli bir kolektör durumundadır. Nitekim İstanbul
482 BOA, MAD. 10492, s.435-437; BOA, MAD. 10322, s.432-434.
483 Söz konusu devlet görevlileri, Trabzon İskelesi’nden Van tarafına ulaştırılması gereken cebhane,
mühimmat ve zahirenin zamanında ve güvenli bir şekilde sevkedilmesini temin etmek maksadıyla görevlendirilmişlerdir. BOA, MAD. 8470, s.151/2.
484 Gümüşhane ve İstâvri menzilhâneleri 10 Ramazân 1136/ 2 Haziran 1724 tarihinde ve birlikte
kurulmuşlardır. BOA, MAD. 10492, s.387-388.
485 22 Zi’l-hicce 1136/ 11 Eylül 1724 tarihinde kurulmuştur. BOA, MAD. 10492, s.391.
tarafından gelen ulaklar Şiran’dan geçmek suretiyle, Erzurum taraflarından gelenler ise Bayburt Menzilhânesi vasıtasıyla Gümüşhane’de birleşmekte, buradan da İstâvri Menzilhânesi’ni (eğer yaz dönemiyse Zigana Menzilhânesi’ni) kullanmak suretiyle Trabzon’a ulaşmaktadırlar. Tersi istikametinde yapılan yolculuklarda da, yolcuların Gümüşhâne Menzilhânesi’nden itibaren, gidecekleri yere göre istikâmet belirlemeleri gerekmekteydi.
Ayrıca bu yol hattının sonunda yer alan Trabzon üzerinden devam eden yol, Gönye ve Batum gibi önemli sancak merkezleriyle Faş, Sohum ve Soğucak gibi kalelere ulaşan diğer bir tâli yolu teşkil etmektedir487. Nitekim 1725 yılından itibaren söz konusu tâli yol üzerinde de menzilhâneler tesis edilmiştir488.
2.3.2.1. Gümüşhâne Menzilhânesi
Anadolu Sol Kol’un ana güzergâhı üzerinde bulunan ve Üsküdar’a 228 saat (1297 km) uzaklıkta olan Şiran’dan, Trabzon istikametine bir yol ayrılmaktadır. Söz konusu yol üzerindeki ilk menzilhâne Gümüşhâne’de bulunmaktadır. Gümüşhâne Menzilhânesi Üsküdar’a 242 saat (1375 km) uzaklıktadır. Menzilhânenin iki kolu olup, bunlardan ilki Anadolu Orta Kol’un ana güzergâhı üzerinde bulunan ve Şiran Menzilhânesi’ne uzanan 14 saatlik yoldur. İkinci kolunun ise 24 saat uzaklıkta olan Trabzon’a kadar ulaştığı anlaşılmaktadır. Bu şekilde Gümüşhâne Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun toplam mesafesinin 38 saat (216 km) olduğu söylenebilir.
Bütçe kayıtlarından 1725-1738 yılları arasında sürekli olarak hizmet verdiği gözlemlenen Gümüşhâne Menzilhânesi’nin489, 1746 senesinde de açık olduğu anlaşılmaktadır490.
2.3.2.2. İstâvri ve Zigana Menzilhâneleri
Gümüşhâne-Trabzon yolunun 24 saat (136 km) olması sebebiyle, beygirlerin helak olmaması için, yol üzerinde bulunan İstâvri nam mahalde bir menzilhâne kurulmuştur. Kış dönemlerinde İstâvri Menzilhânesi’nin bulunduğu mahalden ulaşım sağlanamaması sebebiyle, menzilcinin kış dönemine tekabül eden 9 Kasım- 6 Mayıs
487 BOA, MAD. 10492, s.391.
488 Bu bölüm içinde bkz. Trabzon-Soğucak Yolu Üzerinde Bulunan Menzilhâneler. 489 BOA, MAD.10492, s.391-392; BOA, MAD. 10322, s.440-442.
(Rûz-ı Kasım / Rûz-ı Hızır) tarihleri arasında menzilhâneyi Zigana’ya taşıması emredilmiştir. Yaz dönemine tekabül eden 6 Mayıs- 9 Kasım (Ruz-ı Hızır / Rûz-ı Kasım) dönemleri arasında ise menzilci beygirlerini alarak İstâvri’deki menzilhâneye geri dönecektir491. Söz konusu menzilhânelerin diğer menzilhânelere uzaklıkları kayıtlı olmadığı gibi, bunlara ait in’âmat defterlerine de tesadüf olunmadığı için hizmet verdikleri yolların toplam uzunluğunu tespit etmek mümkün olmamıştır.
Ancak menzilhânelerin konumları itibarıyla Gümüşhâne ve Trabzon
menzilhâneleriyle bağlantılı oldukları söylenebilir.
Bütçe kayıtlarına göre 1724-1738 yılları arasında kesintisiz olarak hizmet veren İstâvri / Zigana Menzilhânesi’nin492 6 Mayıs 1746 - 6 Mayıs 1747 işletme dönemi için de bütçelerinin oluşturulduğu görülmektedir493.
2.3.2.3. Trabzon Menzilhânesi
Trabzon’dan başlayan yol, Gümüşhâne bağlantılı olarak, Şiran üzerinden Anadolu Sol Kol’a ulaşmaktadır. Bu güzergâh üzerinden Üsküdar’a 266 saat (1512 km) mesafesi bulunan Trabzon Menzilhânesi’nin494, 24 saat uzaklıktaki Gümüşhâne’ye, 10 saat mesafesi bulunan Sürmene’ye ve 16 saat uzaklıkta bulunan Görele’ye giden, üç kolu vardır. Bunlardan Gümüşhâne ve Sürmene taraflarına sürekli, Görele taraflarına ise nadiren beygir gönderilmiştir. Menzilhâne’nin Sürmene’ye bağlanan kolu aynı zamanda Faş ve Sohum kalelerine kadar ulaşan tâli bir yolun da üzerinde bulunmaktadır495. Tüm bu bağlantılarla Trabzon Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yol ağının toplam mesafesinin 50 saate (284 km) ulaştığı hesaplanmıştır496.
1725 yılı Mayıs ayından itibaren ilk bütçesi oluşturulan Trabzon Menzilhânesi’nin 1725-1738 yılları arasında aralıksız olarak497, 1747 yılına kadar da aralıklarla hizmet verdiği anlaşılmaktadır498.
491 BOA, MAD. 10492, s.387-388.
492 BOA, MAD. 10492, s.387-388; BOA, MAD. 10322, s.436-438. 493 BOA, D.MKF. 28353, s.17.
494 BOA, D.MKF. 28083, s.4. 495 BOA, MAD. 10492, s.391.
496 MAD.10492, s.391-392; BOA, MAD. 10322, s.440-442. 497 MAD.10492, s.391-392; BOA, MAD. 10322, s.440-442.
2.3.2.4. Bayburt Menzihânesi
Bayburt Menzilhânesi’ni Anadolu Sol Kol’a bağlayan iki tali yol bulunmaktadır. Bunlardan ilki 12 saat uzunluğunda olup, direkt olarak ana yol üzerindeki Aşkale’ye ulaşmaktadır. Bu yol üzerinden Bayburt’un Üsküdar’a uzaklığı 269 saattir (1542 km)499.
Diğer yol ise 9 saat uzaklıktaki Gümüşhâne’ye ulaşarak, buradan 14 saat uzaklıkta olan Şiran üzerinden ana yola bağlanmaktadır. İkinci yol üzerinden Bayburt’un Üsküdar’a uzaklığı 253 saattir (1438 km). Buna göre, Bayburt’un Aşkale bağlantılı olarak ana yola ulaşan güzergâhı diğer bağlantı yolundan daha uzundur. Söz konusu yolu merkezden gelen ulaklardan ziyade, doğudaki serasker paşa ve eyalet muhafızları tarafından gönderilen görevliler kullanıyor olmalıdır. Bağlantılarına göre, iki kolu bulunan Bayburt Menzilhânesi’nin 21 saatlik (119 km) bir yol hattı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir500.
2.3.3. Trabzon-Soğucak Yolu
Faş Muhafızı Vezir Mehmed Paşa tarafından merkeze gönderilen arz ve i’lâm üzerine 22 Şevvâl 1137 / 4 Temmuz 1725 tarihinde Atina, Viçe, Arhavid, Gönye ve Batum’da birer menzilhâne tesis olunması yönünde fermân sâdır olmuştur. Söz konusu fermânda, bu menzilhânelerin kurulma sebebi; Gürcistan ve Abaza hududlarında bina olunacak Sohum ve Faş501 kalelerinin inşası esnasında ihtiyaç duyulan malzeme ve mühimmâtın tayin ve tedariki için bu bölgeye çok sayıda mübaşirin gönderilecek olmasıdır. Söz konusu kalelere ulaşan yol üzerinde, mübaşir ve sair görevlilerin binek hayvanı tedarik edebilecekleri yerleşimlerin olmaması sebebiyle, devlet görevlilerinin sıkıntı çekmemeleri için, yukarıda belirtilen mahallerde beşer re’s beygir itibarıyla, birer menzilhâne tesis olunması yönünde fermân sâdır olmuştur502.
498 BOA, D.MKF. 28353, s.17.
499 BOA, MAD. 8470, s.151-2.
500 BOA, MAD. 10492, s.393-394; BOA, MAD. 10322, s.444-446.
501 Faş Kalesi’nin ilk olarak (1579) inşası hakkında bilgi için bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar’ın
Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Ankara 1976, s.328-329.
Bunun yanında 1732 yıllarında, özellikle Faş ve Sohum kaleleri arasındaki muhaberâtı sağlamak için söz konusu kalelerde de birer menzilhâne tesis edilmiştir. Bu menzilhânelerin ana yola nasıl bağlandığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Ancak Gümüşhâne bağlantılı olarak Şiran üzerinden Üsküdar’a 266 saat (1512 km) uzaklıkta bulunan Trabzon Menzilhânesi’nin bağlantıları incelendiğinde503, Sürmene’ye uzanan 10 saatlik bir bağlantısının olduğu görülmektedir. İlgili kayıttan, Sürmene üzerinden başlayarak Faş ve Sohum taraflarına giden bir yolun bulunduğu anlaşılmaktadır504.
Bu bakımdan Atina’dan başlayan yolun, Trabzon ve Gümüşhane bağlantılı olarak Şiran üzerinden veya Trabzon-Bayburd yolu vasıtasıyla, ana yol üzerinde önemli bir menzil noktası olan, Aşkale’de Anadolu Sol Kol’a bağlandığı söylenebilir.
Birbirileriyle olan bağlantıları kaydedilmemiş olmakla birlikte, söz konusu beş menzilhânenin ana yol üzerindeki konumlarının menzil defterlerinde kaydedildiği şekliyle sıralandığı düşünülmektedir.
2.3.3.1.Atina Menzilhânesi
Bu yol üzerindeki ilk menzilhâne Atina’da tesis olunmuştur. Atina ile Sürmene’nin bağlantıları kaydedilmemiş olmakla birlikte, yukarıda da izah edildiği gibi bunlar arasında bir yol olduğuna dair güçlü ipuçları bulunmaktadır.
Menzilhânenin kurulduğu Atina, Rize’nin bir ilçesi olan ve günümüzde Pazar ismiyle bilinen kazâ merkezi olmalıdır505. İncelenen bütçe kayıtlarına göre, 6 Mayıs 1725 tarihinde tesis olunan menzilhâne, yedi yıl aralıksız hizmet verdikten sonra, 6 Mayıs 1732 tarihinde kaldırılmıştır. Ancak gerek bağlantıları kaydedilmediği, gerekse in’âmat kayıtları tutulmadığı için, Atina Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yolun mesafesi hesaplanamamıştır506.
503 BOA, D.MKF. 28083, s.4.
504 BOA, MAD. 10492, s.391; Söz konusu menzilhânelerin tesisinde, sefer için gerekli olan mühimmât
ve levâzımın tedarik edilebilmesi ile gerekli yerlere sevkedilebilmesi gibi gerekçeler önemli rol oynamıştır. Bu bağlamda yolun işlek bir iskelesi olan Trabzon’a bağlantılı olması da oldukça mantıklıdır. BOA, MAD. 10492, s.395-396.
505 Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Ankara 2006, s.47.
2.3.3.2.Viçe Menzilhânesi
Menzil defterinin ilgili kısmında Atina Menzilhânesi’nden sonra kaydedilen, Viçe Menzilhânesi’nin kurulduğu yerleşim, günümüzde Rize’nin bir ilçesi olarak bilinen Fındıklı’yla aynı yer olmalıdır507. İncelenen bütçe kayıtlarına göre, 6 Mayıs 1725 tarihinde kurulan menzilhâne, yedi yıl aralıksız hizmet verdikten sonra, 6 Mayıs 1732 tarihinde ref olunmuştur. Ancak gerek menzil defterlerinde diğer menzilhânelere olan bağlantılarının kaydedilmemesi ve gerekse in’âmat kayıtlarının tutulmaması sebebiyle, Viçe Menzilhânesi’nin hizmet verdiği mesafeyi hesaplamak mümkün olmamıştır508.
2.3.3.3. Arhavid Menzilhânesi
Arhavid Menzilhânesi’nin kurulduğu kazâ, günümüzde Artvin’e bağlı bir ilçe merkezi olan ve Arhavi olarak bilinen yer olmalıdır509. İncelenen bütçe kayıtlarına göre, 6 Mayıs 1725 tarihinde hizmet vermeye başlayan menzilhâne, yedi yıl aralıksız hizmet verdikten sonra, 6 Mayıs 1732 tarihinde ref olunmuştur. Ancak gerek diğer menzilhânelere olan bağlantıları kaydedilmediği, gerekse in’âmat kayıtları tutulmadığı için, bu menzilhânenin de, Üsküdar’a olan uzaklığı ile hizmet verdiği yolun mesafesi hesaplanamamıştır510.
2.3.3.4. Gönye Menzilhânesi
Menzil defterlerinde Arhavid Menzilhânesi’nden sonra kaydedilen Gönye Menzilhânesi511, Trabzon Eyaleti’ne tâbi Gönye Sancağı’nın kazâ merkezi olan Gönye’de kurulmuştur512. Bu menzilhânenin in’âmat kayıtları tutulmuş olmasına rağmen, önceki menzillerin mesafe kayıtları bulunmadığı için, Üsküdar’a uzaklığı hesaplanamamıştır. Ancak bahsedilen kayıtlar vasıtasıyla Gönye Menzilhânesi’nin bağlantılı olduğu yerleşimleri, dolayısıyla da kollarını tespit etmek mümkün
507 Bununla ilgili olarak kaynaklarda bir bilgi bulunamamıştır. Ancak yer adları konusunda hatırı
sayılır birikimi olan Mustafa Altunbay’ın (Araştırma Görevlisi, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi) şifahi olarak verdiği bu bilgi harita üzerinde etüt edildiğinde, konumu itibarıyla, oldukça tutarlı görünmektedir.
508 BOA, MAD. 10492, s.397-398; BOA, MAD. 10322, s.450. 509 Sezen, Yer Adları, s.33.
510 BOA, MAD. 10492, s.399; BOA, MAD. 10322, s.452. 511 BOA, MAD. 10492, s.401; BOA, MAD. 10322, s.454. 512 Başar, Eyalet, s, 22.
olmuştur. Gönye Menzilhânesi’nin düzenli olarak beygir gönderdiği 18 saat uzaklıktaki Faş Kalesi, 14 saat uzaklıktaki Arhavid ve 8 saat uzaklıktaki Gevri (Küri?) olmak üzere üç kolu mevcuttur. Bu kolların üzerinden geçtiği yollara göre, menzilhânenin 40 saat (227 km) uzunluğunda bir yol ağı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir. Bütçe kayıtlarından anlaşıldığına göre Gönye Menzilhânesi, 1725-1735 yılları arasında, 10 yıl, kesintisiz olarak hizmet vermiştir 513.
2.3.3.5. Batum Menzilhânesi
Trabzon Eyaleti’ne tâbi Batum Sancağı’nın kazâ merkezi olan Batum’da hizmet veren menzilhânenin514, mesafe kayıtları ve in’âmat defterleri bulunmadığı için, Üsküdar’a ve diğer menzilhânelere olan mesafesi tespit edilememiştir. Bütçe kayıtlarından anlaşıldığına göre Batum Menzilhânesi, 1726-1732 yılları arasında kesintisiz olarak hizmet vermiştir515.
2.3.3.6. Faş Kalesi Menzilhânesi
Sohum Menzilhânesi’yle ilgili bir husus için sâdır olmuş hükümden anlaşıldığına göre Faş Kalesi Menzilhânesi, Sohum Kalesi Menzilhânesi’nden önce kurulmuştur516. Bütçe kayıtlarından 1732 yılından itibaren hizmet vermeye başlayan Faş Menzilhânesi’nin 1738 yılına kadar sürekli olarak açık kaldığı gözlemlenmiştir517. Faş Menzilhânesi’nin söz konusu tarihten itibaren kapatılıp- kapatılmadığı hakkında bir bilgiye ulaşılamamakla birlikte, 1747 yılında da açık olduğu görülmektedir518.
2.3.3.7. Sohum Kalesi Menzilhânesi
Faş Kalesi Menzilhânesi’nin tesisiyle birlikte, Sohum Kalesi’nde de bir menzilhâne kurulması gündeme gelmiştir. Faş ve Sohum kalelerinin arasındaki mesafenin hem fazla olması (deniz yoluyla 80 mil, kara yoluyla ise 4 konak), hem de aralarında muayyen bir menzilhâne olmaması sebebiyle, söz konusu iki kale
513 BOA, MAD. 10492, s.401; BOA, MAD. 10322, s.454. 514 Başar, Eyalet, s, 22.
515 BOA, MAD. 10492, s.403; BOA, MAD. 10322, s.456.
516 BOA, MAD. 8492, s.35/2, (27 Muharrem 1145 / 20 Temmuz 1732). 517 BOA, MAD. 10322, s.448-449.
arasındaki muhaberat tek yönlü ve çok zor olarak sağlanmaktaydı519. Bu hususların Faş Muhafızı tarafından arz edilmesi üzerine, talepleri doğrultusunda, 23 C 1145 / 17 Aralık 1732 tarihinde Sohum Kalesi’nde de bir menzilhâne tesis olunmuştur. Bütçe kayıtlarından, 1732 yılında kurulan menzilhânenin, 1738 yılına kadar kesintisiz bir biçimde hizmet verdiği anlaşılmaktadır520. Aradaki süreçten haberdar olunmamakla birlikte, menzil defterlerindeki veriler Sohum Kalesi Menzilhânesi’nin 1747 yılında açık olduğunu teyit etmektedir 521.
2.3.3.8. Soğucak Kalesi Menzilhânesi
Soğucak Kalesi Menzilhânesi, Trabzon Eyaleti’ne tâbi Soğucak Sancağı sınırlarında522 kalan Soğucak Kalesi’nde kurulmuş olmalıdır.
Soğucak Kalesi Menzilhânesi’nin hangi tarihte ve niçin kurulduğuna dair bir bilgiye ulaşılamamıştır. İlgili bütçe kayıtlarından, söz konusu menzilhânenin 6 Mayıs 1731- 6 Mayıs 1736 tarihleri arasında, beş dönem kesintisiz olarak hizmet verdiği anlaşılmaktadır523.
2.3.4. Hasankale-Van Yolu
Anadolu’nun Sol Kolu üzerinde bulunan ve Üsküdar’a 282 saat (1603 km) uzaklıkta olan Hasankale’den ayrılan yol, muhtelif menziller üzerinden geçmek suretiyle, Van Kalesi’ne kadar ulaşmaktadır. 1724 yılında kurulan menzilhâneler vasıtasıyla da, söz konusu yol üzerinde 49 saat (278 km) uzunluğa ulaşan bir ulaşım ve haberleşme hattı meydana getirilmiştir524.
519 BOA, MAD. 8492, s.35/2, (27 Muharrem 1145/20 Temmuz 1732); C.AS. 352, (14 Cemaziye’l-Âhir
1145 / 2 Aralık 1732).
520 BOA, MAD. 10322, s.451. 521 BOA, D.MKF. 28353, s.18. 522 Başar, Eyalet, s, 128. 523 BOA, MAD. 10322, s.453.
524Evliya Çelebi’nin H. 1066 / M.1655–1656 senesinde Erzurum üzerinden ulakla İstanbul’a gittikleri
yolculuğu anlatan satırlar oldukça ilginçtir. Evliya Çelebi bu esnada yaptıkları yolculuğu şu şekilde anlatmaktadır: “…Van’dan üç adamla sekiz ata binip, Bismillah diyerek kuzeye yol alarak 12
saatte Âmik kalesini geçtik, menzil beygirleri alarak Barkiri, Malazgird, Hanesa ve Altın Halkalı
Köprüsünü geçip Hasankalesinde konakladık…” Mehmed Zillioğlu Evliya Çelebi, Evliya Çelebi
2.3.4.1. Delübaba Menzilhânesi
Üsküdar’a 282 saat (1603 km) uzaklıkta olan Hasankale Menzilhânesi’nden525 ayrılıp, Van Kalesi’ne giden yol üzerindeki ilk menzilhâne’dir. Delübaba Menzilhânesi’nin Üsküdar’a uzaklığı 293 saattir(1666 km)526. Söz konusu menzilhânenin iki kolu bulunmaktadır. Bu kollar 11’er saat uzaklıkta bulunan
Mollasüleyman ve Hasankale’ye ulaşmaktadır. Buna göre Delübaba
Menzilhânesi’nin 22 saat (125 km) uzunluğunda bir yol hattı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir527. Bütçe kayıtlarınının incelenmesi neticesinde, bahsedilen menzilhânenin 1724-1738 yılları arasında düzenli olarak hizmet verdiği tespit edilmiştir528.
2.3.4.2. Mollasüleyman Menzilhânesi
Delübaba Menzilhânesi vasıtasıyla Anadolu’nun Sol Kolu’na bağlanan Mollasüleyman Menzilhâne’sinin Üsküdar’a uzaklığı 304 saattir(1728 km). Mollasüleyman, konumu itibarıyla, Tebriz’i Anadolu’nun Sol Kolu’na bağlayan güzergâh ile Van’a ulaşan diğer bir yolun ayrıldığı kavşak noktasında bulunmaktadır. Menzilhânenin 8 saat uzaklıktaki Köşk, 11 saat uzaklıktaki Delübaba ve 13 saat uzaklıktaki Yoncalı’ya olmak üzere 3 kolu bulunmaktadır. Bu kollardan Delübaba ve Köşk, hizmet verdiği yol üzerindedir. Ancak Yoncalı’ya olan bağlantısı, Tebriz tarafına ulaşan başka bir tâli yol üzerinden gerçekleşmektedir.
Kollarının bulunduğu üç tarafa da düzenli olarak beygir gönderen menzilhânenin, bağlantılarına göre, 32 saat (182 km) uzunlukda bir yol ağı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir. Bütçe kayıtları üzerinde yapılan tetkik neticesinde,
525 BOA, MAD. 10492, s.429; 10322, s.420.
526 1724-1729 yılları arasındaki kayıtlara göre Üsküdar’a uzaklığı 290 saattir(1649 km). BOA, MAD.
10322, s.458-460.
527 Delübaba Menzilhânesi’ne ait mesafe ve in’âmat kayıtları incelendiğinde, söz konusu
menzilhânenin 1724-1729 yılları arasında Mollasüleyman’a 10 saat, Hasankale’ye 8 saat; 1729- 1738 yılları arasında ise Mollasüleyman ve Hasankale’ye 11’er saat uzaklıkta olduğu tespit edilmiştir. Bu hususun Van Menzilhânesi’ne kadar tüm menzilhânelerin Üsküdar’a uzaklıklarının hesaplanması esnasında ikiliğe yol açması sebebiyle, söz konusu mesafelerden 1729-1738 yılları arasında kaydedilenler esas alınmıştır. BOA, MAD. 10492, s.445-446; BOA, MAD. 10322, s.458- 460.
Mollasüleyman Menzilhânesi’nin 6 Mayıs 1724 tarihinde kurulduğu ve 6 Mayıs 1738 tarihine kadar da, 12 yıl olmak üzere, kesintisiz hizmet verdiği anlaşılmıştır529.
2.3.4.3. Köşk Menzilhânesi
Üsküdar’a 312 saat (1774 km) uzaklıkta bulunan Köşk isimli kazâda tesis olunan menzilhânenin 6 saat uzaklıktaki Yanbos ile 8 saat mesafesi bulunan Mollasüleyman’a ulaşan, iki kolu vardır. Bağlantılarına göre menzilhânenin 14 saat (80 km) uzunluğunda bir yol hattı üzerinde hizmet verdiği söylenebilir. Bütçe kayıtlarından Köşk Menzilhânesi’nin, 6 Mayıs 1724 tarihinde kurulmuş olduğu ve 6 Mayıs 1738 yılına kadar da fiili olarak hizmet verdiği anlaşılmaktadır530.
2.3.4.4. Yanbos Menzilhânesi
Yanbos Menzilhânesi’nin Üsküdar’a uzaklığı 318 saattir(1808 km). Söz konusu menzilhânenin 8 saat uzaklıktaki Erciş’e ve 6 saat mesafesi bulunan Köşk’e giden, iki kolu olduğu tespit edilmiştir. İn’amât kayıtlarından düzenli olarak beygir gönderildiği anlaşılan bu iki kolun, toplam mesafesi 14 saatlik (80 km) bir uzunluğa ulaşmaktadır. Söz konusu menzilhâne 6 Mayıs 1724- 6 Mayıs 1737 tarihleri arasında düzenli olarak hizmet vermiştir531.
2.3.4.5. Erciş Menzilhânesi
Erciş Menzilhânesi, Van Eyaleti’ne bağlı Erciş Sancağı’nın merkezi532 olan Erciş Kazâsı’nda tesis olunmuştur. Menzilhânenin Üsküdar’a uzaklığı 326 saattir(1853 km). Söz konusu menzilhânenin 8’er saat uzaklıktaki Yanbos ve Canik’e ulaşan iki kolu bulunmaktadır. İn’amât kayıtlarından her iki kolun bağlantılı olduğu yöne de beygir gönderdiği tespit edilmiş olup, menzilhânenin hizmet verdiği yolun mesafesinin 16 saat (91 km) olduğu söylenebilir. Bütçe kayıtlarından Erciş Menzilhânesi’nin 6 Mayıs 1727- 6 Mayıs 1737 tarihleri arasında düzenli olarak hizmet verdiği anlaşılmaktadır533.
529 BOA, MAD. 10492, s.445-446; BOA, MAD. 10322, s.462-464. 530 BOA, MAD. 10492, s.445-446; BOA, MAD. 10322, s.466-468. 531 BOA, MAD. 10492, s.445-446; BOA, MAD. 10322, s.470-472. 532 Başar, Eyalet, s.23.
2.3.4.6. Canik Menzilhânesi
Canik Menzilhânesi, Üsküdar’a 334 saat (1899 km) uzaklıktadır. İn’amât kayıtlarından menzilhânenin 8’er saat uzaklıkta bulunan Van ve Erciş’e giden iki kolu olduğu tespit edilmiştir. Düzenli olarak beygir gönderilen bu iki kolun toplam mesafesi 16 saattir (91 km)534.
2.3.4.7. Van Kalesi Menzilhânesi
Üsküdar’a uzaklığı 342 saat (1944 km) olan Van Kalesi Menzilhânesi’nin yalnızca 8 saat uzaklığı bulunan Canik’e uzanan bir kolu mevcuttur535. Söz konusu bağlantıdan, menzilhânenin 8 saat (45 km) uzunluğunda bir yol hattı üzerinde ve tek yönlü hizmet verdiği anlaşılmaktadır536.
2.3.5. Van-Tebriz Yolu
Menzil kayıtlarından anlaşıldığına göre, Anadolu Sol Kol üzerinden ayrılmak suretiyle, Tebriz’e giden iki farklı güzergâh bulunmaktadır. Bunlardan ilki ana yol üzerinden Üsküdar’a 282 saat (1603 km) uzaklıkta olan Hasankale’den537 ayrılarak Van Kalesi’ne ulaşan yolun Hoşab ve Kotur üzerinden farklı bir güzergâh oluşturmak suretiyle, Tebriz’e bağlanmasıyla meydana gelmektedir. Diğer yol ise yine Hasankale’den ayrılmak suretiyle Mollasüleyman, Yanbos, Diyadin, Bayezid, Kilis, Çaldıran ve Sekmanabâd güzergâhını izleyerek Tebriz’e ulaşan yoldur. Burada Van Kalesi’nden devam etmek suretiyle Tebriz’e ulaşan yol üzerinde tesis olunmuş Hoşab ve Kotur menzilhâneleri hakkında kısaca bilgi verilecektir.
Van Kalesi’nden Tebriz’e giden yol üzerinde, Revan Muhafızı Vezir Abdullah Paşa’nın 23 Ramazân 1137 / 7 Mayıs 1725 tarihinde gönderdiği i’lâm dikkate alınmak suretiyle, Hoşab ve Kotur ismiyle anılan mahallerde birer menzilhâne kurulmuştur538. Bütçe kayıtlarından söz konusu menzilhânelere 6 Mayıs 1729 yılına kadar bir türlü nizam verilemediği anlaşılmaktadır539. Hoşab Menzilhânesi Van Eyaleti’ne tâbi aynı zamanda Mahmûdî olarak da anılan Hoşab’da tesis
534 BOA, MAD. 10492, s.455-456; BOA, MAD. 10322, s.474-475. 535 BOA, MAD. 10492, s.455-456; BOA, MAD. 19156, s.10; 10322, s.477. 536 BOA, MAD. 10492, s.455-456; BOA, MAD. 10322, s.477.
537 BOA, MAD. 10492, s.429; BOA, MAD. 10322, s.420. 538 BOA, MAD. 10492, s.435.
olunmuştur540. Kotur Menzilhânesi’nin hizmet verdiği yerleşime dair bir bilgi bulunamamıştır. Bağlantıları belirtilmeyen bu iki menzilhânenin in’âmat kayıtları da tutulmamıştır. Bu sebeple Üsküdar’a uzaklıklarını ve hizmet verdikleri yolların toplam mesafesini hesaplamak mümkün olmamıştır. Bütçelerinin 6 Mayıs 1729 ile 6 Mayıs 1733 tarihleri arasında düzenli olarak oluşturulduğuna bakılırsa, her iki